بەشی يەكەم د. تەھا باقر وەرگێرانی موحمەد وەسمان پێشەکی ئایین لە پێشەوەی کۆڵەگەکانی شارستانیەتی ھەر نەتەوەیەک دایە، جا شارستانیەتەکەی پێشکەوتووبێت، یان دواکەوتووبێت ، توخمێکی گشتییە، کە ھەموو جۆرە شارستانییەکان ھاوبەشی دەکات، بەبێ گوێدانە پلە و پایەیان لە پلیکانەی پێشکەوتندا . سەرچاوەیبەھاکانی مرۆیە و ئیلھام و ئاراستەیە بۆ ھونەر و ئەدەب …

چەند تێبینییەک لەسەر کتێبی مێژووی بزر و نەگێڕدراوەی کورد: ئەم کتێبە کە نووسەرەکەی سۆران حەمەڕەشە لە ساڵی ٢٠٢٢دا بڵاو بووەتەوە. ناوەڕۆکی پەرتووکەکە هەر هەمان ناوەڕۆکی کتێبی “کورد کێیە”یە، کە پێشتر لە لایەن نووسەرەوە بڵاو بووەتەوە و هەردووکیان هەڵگری یەک پەیامن و یەک شێوازیان پەیڕەوی کردووە بەڵام نووسەر لەم کتێبەدا بابەت …

 د. ئیسماعیل مەحموودی  پوختەی توێژێنەوە: شەرەفخانی بەدلیسی لە کۆتایی ساڵانی سەدەی شانزە بەنووسینی شەرەفنامە، مێژوونووسیی کوردی دەسپێکرد. شەرەفنامە هەڵگری مێژووی بەسەرهاتی بنەماڵە دەسەڵاتەدارەکوردییەکانی سەردەمی خەلافەتی عەباسی تا کۆتایی ساڵی(٧-١٥٩٦) واتە تا سەرەتای سەفەوییەکانە. شەرەفنامە لە ئەساسدا درێژەی هەمان نەرێتی میژوونووسییسونەتی واتە مێژوونووسیی سیاسی و عەسکەری و بنەماڵییە. بەڵام پێشەکییەکەی شەرەفنامە سەبارەت بە مرۆڤی کورد وکۆمەڵگەی کوردی دەتوانێت تا ڕادەیەک ئەم بەرهەمە مێژووییە لەبەرهەمە مێژووییەکانی هاوچەرخ و پێش خۆی جیا بکاتەوە و وەکدابڕانێک لەو نەرێتە مێژوونووسییە پێناسەبکرێت. ئەم وتارە دەیەوێت پاش ئاماژەدان بە ڕوانگەی شەرەفخانسەبارەت بە مێژوو و هەروەها ڕەوشتی میژوونوووسیشەرەفخان، تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگەی کوردی و مرۆڤی کوردلە ڕوانگەی ئەم مێژوونووسەوە ڕوون و شی بکاتەوە. ئەم وتارە پێیوایە لە ڕوانگەی شەرەفخانی بەدلیسیەوە، ئاییینیبوون، غیابی عەقڵانییەت، پەرتەوازەیی، غیابی ئەندیشەییەکگرتن، ویستی یەکتر کوژی، بیرنەکردنەوە لە داهاتوو، گرنگیدانی بە  نازناوی ئازایەتی و ڕێگەپێنەدان بۆ دامەزرانیدەسەڵاتی کوردی ، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد وکۆمەڵگەی کوردیین کە  لەم وتارەدا بە شێوازی شیکاری گوتاردەخرێنە بەر باس و توێژێنەوە. وشەسەرەکییەکان: مێژوونووسیی کوردی، شەرەفخان، شەرەفنامە، کۆمەڵگەیکوردی، شیکاری گوتار. پێشەکی: هەزارەی دووەم– لە ساڵژمێری ئیسلامیدا– سەرەتای دەرکەوتنیمێژوونووسی کوردستان و مێژووی دەسەڵاتە کوردییەکانە. «شەرەفنامە“یان میژووی موفەسسەڵی(تێروتەسەلی) کوردوستان» یەکەمین مێژووی کوردستانە کە لە ساڵی(١٥٩٦/١٠٠٥ ) و لە سەر دەستی شەرەفخانیبدلیسی(١٦٠٣-١٥٤٣ ) نووسراوە. هەزار ساڵ ئامادە نەبوون و غیاب لە ڕەوتی مێژوونووسی، شتیکنییە کە بکرێ چاوی لێ داخرێت و بە ئاسانی بە سەریدا تێپەڕێتو دواهات و دەرنجامەکانی ڕوون نەکرێتەوە و خوێندنەوەیان بۆنەکرێت، درێژە کێشانی گوتاری بە گاڵتەجاڕ کردن و پەراوێزخستنی کورد، تێکەڵ کردنی ڕابردووی بە وەهم و ئەفسانە، پەرەپێدانی هەڵوێستی بێدەنگی بەرامبەر بە مێژووی کورد، کێشەیسا‌غ کردنەوە و پەردە هەڵدانەوە لە سەر ڕابردوو و قەیرانیناسنامەی ئەمرۆی ئینسانی کورد و کۆمەڵگەی کوردی، لە ڕیزیبەرچاوترین دەرنجامەکانی ئەم غیابەیە کە  شەرەفنامەویستووییەتی بەشێکی ئەم غیابە پڕبکاتەوە. مێژووی شەرەفنامە بەرهەمی سەردەمی دەسەڵاتیسەفەوییەکانە(۱۷۲۲–١٥٠١) و شەرەفخانیش پەروەردەیکۆشکی شاهی ئەم خانەدانە و بە تایبەت شاە تاماسبیسەفەوییە (۱۵۷۶ -۱۵۲۴). بۆیە دەکرێت بڵێین گوتاری سەفەوییەتا ڕادەیەکی بەرچاو کاریگەری لە سەر پەروەردەو و ڕوانینیشەرەفخان بۆ مێژوو و مێژوونووسی هەبووە و هەر لەم ئاراستەیەدەکرێت بە زمانی شەرەفنامە کە فارسییە ئاماژە بدەێن کە جیالەوە فارسی لەو سەردەمە زمانی باوی نووسێن بووە دەکرێتبڵێین گوتاری زاڵی سەفەوییە و پەروەردەی سەفەوییە ڕۆڵیهەبووە لە سەر نووسینی ئەم میژووە بە زمانی فارسی. سەردەمی سەفەوییە لە مێژووی ئێراندا بە سەردەمی بایەخدان بەمێژوونووسی و مێژوو سازی و گرینگدان بە مێژوونووس –جیا لەپرسی ئاستی مێژوونووسی لەم سەردەمەدا–  ناسراوە بۆ نموونەلەم سەردەمە واتە لە ماوەی نزێکی (٣٣٠) ساڵ دەسەڵاتیسەفەوییە، نزیکی چل مێژووی گشتی و خانەدانی نووسراوە(ئارام، ١٣٨٦ :١١-٢ )و گرنگتر ئەوەی هەر لەم سەردەمە شایەتینووسێنی و بەرهەمهێنانی(٣٢) کتێبی مێژوویی لە شێوازیمێژوونووسی ناوچەیی و لۆکاڵیین (سواقب: ١٣٩٢: ٦-٢٤ ) ڕاستە شەرەفخان لە سەرەتای دەسەڵاتی سەفەوییە و شاهتاماسب(1576-1524)واتە دووەمین پاشای سەفەوییە ژیاوەبەس نووسێنی ئەو ڕادەیە لە کتێبی مێژوویی لەو سەردەمەپیشاندەری بایەخی میژوو و مێژوونووسی و مێژوونووس وهەروەها پیشاندەری ئەوەیە پاشاکانی خانەدانی سەفەوییەگرنگییەکی تایبەتیان بە مێژوو و مێژوونووسی داوە. سەبارەت بە نێوەرۆکی کتێبە مێیژووییەکانی ئەو سەردەمەڕاوبۆچوونی جیاواز هەیە بۆ نموونە «ئادەمییەت» مێژووناس ومیژوونووسی هاوچەرخی ئێرانی لەمبارەوە دەڵێیت:«کۆی ئەوکتیبە مێژووییانەی وا لە سەرەدمی فەترەت تا سەردەمیدەسەڵاتی قاجار نووسراوە لە ئەساسدا ئاوینەی گەمژەیی وجەهالەتی ئەدەب زانان و مێژوونووسانە……کەمترین عەیبەی ئەمشێوازە لە مێژوونووسی ئیغراق، زیادەبێژی لە رادەبەدەر، ئاڵۆزنووسی و فرەکاوێژی و فەزڵفرۆشی بێعەقڵانەیە(آدمیت،١٣٤٦:-٢٨٤) ڕۆژهەڵاتناسێکیش بەرهەمەکانیئەم سەردەمە وەک «ڕووداونامەی عەسکەری» و «ئالۆز وماندووکەر» پێناسە دەکات و پێیوایە سەرجەمی ئەو کتێبەمێژوییانەی سەردەمی سەفەوییە «خەسار و گەندەڵ»ن ( براوان، ٤٥ : ١٠٢ ) هەر لەم ئاراستەیە «تەبابایی» توێژەری ناسراویئێرانی، پێوایە سەردەمی سەفەوییە  کە هاوکات بووە لە گەڵسەرهەڵدانی فەرهەنگی مۆدێرنیتەی ڕۆژئاوایی، سەردەمیداڕمانی مێژوویی و ئاوابوونی ئەندیشەیە لە ئێران. بۆیە لەدەسەڵاتی سەفوییە « مێژوونووسی وەک زۆربەی دەرکەوتنەکانیڕۆحی ئێرانی نوقمی گەمژەیی و بێ ئاوەزی و چەوتی بوون»( طباطبایی،١٣٨٢:٢٨٥ ) زۆربەی توێژەران لە سەر ئەو بڕوایەن سەردەمی سەفەوییە لەبواری ژمارەی سەرچاوە مێژووییەکان یەکێک لە دەوڵەمەندترینسەردەمەکانی مێژوو نووسی ئێرانە[ ئەگەرچی] بابەتی چییەتیمێژوو و پێناسەی میژوو بۆ ئەوان گرنگ نەبوو و هەموو شتێک لەبازنەی باسی سیاسی و عەسکەری دەخولایەوە (آرام، ١٣٨٦ : ٩-٢٢٨) لەم سەردەمە سێ شێوازی مێژوونووسی گشتی، مێژوونووسیخانەدانی و ناوچەیی باو بووە، لە مێژنووسی گشتی، مێژوونووسبە باسکردن لە سەرەتای مێژووەوە دەسپێدەکات تا  ڕووداوەکانیڕۆژگاری خۆی (آژند،١٣٨٠ : ٨) و لە شێوازی خانەدانی تەنیاباس لە خانەدانی دەسەڵاتدار واتە خانەدانی سەفەوییە دەکرێت ولە مێژوونووسی ناوچەیی مێژوونووس ئەولەویەت بە ڕابردووی زێدو ناوچەی خوێ ئەدات و ڕەنگە کەمترین سەردەمێک بێت ئەوندەگرنگی بە مێژووی ناوچەیی درابێت، لەم شیوازە، خوشەویستیزێد، شانازیکردن بە نیشتمان، پەرچەکردار لە ئاست ناوەند، حەزی تاکەکەسی و ویستی دەسەڵاتدارانی ناوچەیی بۆ مانەوەینێو و نیشانیان و هەرەوها دەرس وەرگرتن لە ڕابردوو لە هۆکارەسەرکییەکانی نووسێنی مێژووی ناوچەیین(وسواقب، ١٣٩٢: ٢٦)  و «رۆزنتال»ش پێیوایە لە درێژایی مێژووی ئیسلام ئەم چەشنەمیژوونووسینە باو بوو لە بەر ئەوەی بەردەوام نووسەران  پێوەندیانلە  گەڵ زێد و ناوچەکەیان هەبوو و لەم ڕێگەوە هەست و سۆزیخۆیان لە ئاست زێد و ناوچەیان دەربڕیوە(روزنتال، ١٣٦٦ : ١٧٢) بە گشتی میژوونووسی سەردەمی سەفەوییە لە ئەساسدا  تەنیاڕووداونووسیو درێژەی هەمان سونەتی مێژوونووسی ئێسلامی– ئێرانییە کە گرنگی بە ڕەوایەت و نووسێنەوەی ڕووداو لە سەربنەمای ڕووداوی سیاسی و عەسکەریی و بنەماڵەیی دەدرێت و بەواتاییەک مێژووی ئەم سەردەمە مێژووی سیاسی و عەسکەرییە وجێگەیەک بۆ مێژووی فەرهەنگی و کۆمەڵاییەتی نییە و هەروەهابوونناسی مێژوونووسانی سەفەوییە درێژەی هەمان بوونناسیتەقدیرخوازانە(چارەنووس خوازانه) و موعودگەرانە وبلیمەتخوازانەیە و گرنگتر ئەوەی فەلسەفەی مێژوو لە سەر بنەمای فەلسەفەی ئیلاهیاتی و مەشیەتگەرانەیە( ویستی خودایی) (آرام، ١٣٨٦ : ١٦) …

ئیسماعیل مەحموودی بە سەرهەڵدان و دەرکەوتنی وەچەگەلی مێژوونووس بە تایبەت مێژوونووسی گشتیی و دواتریش مێژوونووسی ناوچەیی، بە واتایەکی تر سەرهەڵدانی مێژوونووسی ئیسلامی – ئێرانی و نووسینی بەشێکی زۆر ئاسەواری مێژوویی ،بەشی ئێمەی کورد وەک ئامادە نەبوون لەو بوارەدا زۆر زەق و بەرچاوە. هەزار ساڵ ئامادە نەبوون و دووربوون لە مێژوونووسیدا …

گەرمیان حەسەن دامەزراندنی دەزگای هەواڵگری ساواک:محەممەد ڕەزاشا لە ساڵی 1941 جێگەی باوکی گرتەوە کە دامەزرێنەری بنەماڵەی شای پەهلەوی ئێران بوو، دەسەڵاتی گرتە ئەستۆ. حوکمڕانیەکەی زیاتر لە 30ساڵ بەردەوام بوو، ئەم ساڵانە بە دەسەڵاتێکی پاشایەتی تاکڕەوی و پاوانخوازانە تایبەتمەند بوو.شا بەدرێژایی ساڵانی حوکمڕانی بە تایبەت لە دەیەی چلەکان تووشی کێشەیەکی بنەڕەتی …

گەرمیان حەسەن شۆڕشی زەنج لە ناوەڕاستی سەدەی سێیەمی کۆچی و سەدەی نۆی زاینی(255-270کۆچی)دەرکەوت و هۆکارەکانی سەرهەڵدانی نزیک بوو لە ئابووری و کۆمەڵایەتی نەک سیاسی، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو دۆخە دژوارەی کە تێیدا دەژیان لەو سەردەمە. شۆڕش وردە وردە دەستی کرد بە بڵاوبوونەوە، تا درێژبوویەوە و فراوانبوون تا ئەو ناوچەیەی گرتەوە کە …

نووسینی هیواساعدیئایینی و مرۆڤایەتی بووە کە هەڵگری فەلسەفەی یەکسانی و ئازادی و سەربەخۆیی بووە بە بێ جیاوازی نەتەوەو و ئایین و زمان.💐شێخعوبەیدوڵای نەهری لە ساڵی ١٨٢٧-١٨٢٦ زایینی لە گوندی نەهری لە قەزای شەمزینان سەر بە حوکمرانی دەوڵەتی عوسمانی لە دایک بووە و لە ساڵی ١٨٨٣ لە شاری مەکەی حيجاز کۆچی …

گەرمیان حەسەن هێزە شۆڕشگێڕەکانی عەباسی لە ساڵی ١٣٢ک/٧٤٩ ز چوونە ناو کوفە و ئەبو سەلەمەی خەلال وەک وەزیری بنەماڵەی محەمەد دەستنیشان کرا، بەڵام ئەبو سەلەمە بەدوای گواستنەوەی خەلافەتدا بوو بۆ عەلەوییەکان، بەم هۆیەشەوە ئەبولعەباس سەفاحی خەلیفە لەناویبرد. خالید کوڕی بەرمەک لەو دەمانەدا لە کوفە بەشداری بەیعەتی ئەبو عەباسی کرد و …

 د. ئیسماعیل مەحموودی  روونکردنەوەی جوگرافیای مێژوویی  کوردستان ، پێویستی بە توێژینەوە لە سەر هەندێک لەو دەستەواژانەی وەک جزیرە، جیبال، ماد هەیە کە لە لایەن مێژوونووسان و جوگرافیانووسە سەرچاوە مێژووییە کۆنەکاندا باسیان لێوەکراوە  چوونکەی وشەی کوردستان وەک وشەیەکی جوگرافیایی بۆ یەکەم جار لە لایەن “حەمدوڵڵای مستەوفی” و لە ساڵی ٧٤٠ی ک.م، …

(لە دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە تا سەرەتای سەدەی بیست) ئیسماعیل مەحموودی، مانیا رەزایی پوختە: سەرچاوەی تەریقەی “نەقشبەندییە” کە لە گۆڕانکارییەسیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی کوردستاندا و هەر وەها لەبەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری نەتەوەیی کۆمەڵگەیکوردی  بەشدار بووە ، دەگەڕێتەوە بۆ ئاسیای ناوەندی ولە سەردەستی بەهائەدینی نەقشبەندیبوخارایی(٧٩١-٧١٧) سەری هەڵداوە. ئەم تەریقەتە لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەی زایینی / نیوەی دووەمی سەدەی سیانزەی کۆچی لە لایەن“مەولانا خالیدی نەقشبەندی (١٢٤٢-١١٩٣) هاتۆتەکوردستان و بە لێژکردنی پێگەی تەریقەتی “قادرییە” کەتەریقەی زۆرینەی ئەوکاتەی کوردستان بوو، لە ماوەیەکیکورتدا پەرەیەکی بەرچاوی سەند و بوو بە گوتاری زاڵیکەشوهەوای فیکری، دینی و سیاسی کوردستان وتەنانەت لە بەرزبوونەوی و بەرجەستەکردنەوەی ویستینەتەوایەتی و مافی ئینسانی کۆمەڵگەی کوردی رۆڵیبەرچاوی گێڕا، بە جۆرێک کە سەرکردایەتی سێ بزاڤینەتەوەیی کورد لە ساڵەکانی ١٨٨٠ بە سەرکردایەتی شێخعوبەیدوڵڵای نەهری. ١٩٢٥ بە سەرکردایەتی شێخسەعیدی پیران و ١٩٢٨ بە سەرکردایەتی شێخەکانیبارزان، سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوون. ئەم وتارە دەیەوێت وەڵامی ئەم پرسیارە بنەماییەیژێرەوە بداتەوە کە تەریقەتی نەقشبەندی بەلەبەرچاوگرتنی چییەتی و پێناسەی  دونیانەویستی ودوورەپەرێزانەی، چۆن توانی بێتە ناو کەشوهەوایسیاسی کوردستان و لە  ماوەیەکیزەمەنیدا(دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە و تا سییەکانیسەدەی بیست) سەرکردایەتی سیاسی کوردستان بگرێتەئەستۆ؟ گریمانەی ئەم توێژینەوە لە سەر ئەم بنەمایە دامەزراوە، سەرەڕای ئەوەی کە تەریقەتی نەقشبەندییەهەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەر کۆمەڵێک فێرکاری و مۆچیاریدونیاپەرێزانە و گوێڕایەڵانە، بە هۆی لاواز بوونی پێگەیتەریقەتی قادری و لە ناوچوونی ئەمارەت و نیمچەدەسەڵاتە کوردییەکان و پڕکردنەوەی کەڵێنی نێوان خەڵکو دەسەڵات لە پێکهاتەی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیکۆمەڵگای کوردی و هەروها سەرهەڵدانی پارتەسیاسییەکانی کورددا  ئەو بەستتێنەی بۆ سازبوو بۆئەوەی لە گۆڕانکارییە فەرهەنگی و ئابووری وسیاسییەکاندا رۆڵ بگێڕن و  تەنانەت سەرکردایەتیشۆڕشەکان  لە کورستاندا بگرنە دەستەوە. وشە سەرەکییەکان: کردستان، تەریقەتی نەقشبەندییە، شێخ خالیدینەقشبەندی، سەرکردایەتی سیاسی، وشیاری نەتەوەیی پێشەکی: هۆکارگەێکی وەک پێکهاتەی خێڵەکی و لادێیانەیکۆمەڵگای کوردی، شاخاوی بوون و پەرتەوازەییدانیشتووان، زەینییەتی ئوستوورەیی و هەستیارانە، نەبوونی شار و ژیانی شارنشینی لە رابردوودا، بەستێنێکی لەباری خولقاندبوو بۆ گەشە و پەرەی رێبازەئایینی و عیرفانییە جۆراجۆر و جیاوازەکان، بە جۆرێککە کوردستان و پانتایی ناوچە کوردنشینەکان، ببووەمۆڵگەی کۆبوونەوەی ئایینی وەک ئیسلام، مەسیحییەت، یەهوودییەت و رێبازە مەزهەبییەکانی وەک سووننە وشیعە و عەلەوی و یارسان و ئێزیدی و رێبازەعیرفانییەکانی وەک قادری و نەقشبەندی. بۆ چەندین سەدە تەریقەتی قادری، تەریقەتی زاڵ و باویکۆمەڵگای کوردی بوو، بەڵام دوای سەر  هەڵدانیتەریقەتی نەقشبەندی لە لایەن مەولانا خالیدینەقشبەندی لە سەرەتاکانی سەدەی دوانزەی ک. لەکوردستان، پێگەی تەریقەتی قادری کە تەنیا تەریقەتیزاڵی ناوچە کوردنشینەکانی ژێردەستی عوسمانی بوو، کاڵ و تەنانەت لاواز بوو و سەرەڕای دژوازی وبەربەرکانێ سەرەتاییەکان، لە ئەنجامدا بە هۆیهۆکارگەڵێکی وەک کەسایەتی سنگ فراوان و ڵێبووردەیمەولانا خالید، پشتیوانی بەشێک  دەسەڵاتدارانی ئەوسەردەمەی کوردستان، هۆگری بەشێک لە بنەماڵەناسراوەکانی وەک بنەماڵەی نەهرییەکان و هەوڵ وتەقالای مورید و نوێنەرەکانی مەولانا خالید بۆپەرەپێدانی لە پانتایی ناوچە کوردنشینەکاندا، بوو بەتەریقەتی زاڵی کۆمەڵگای کوردی. تەقریبەن پەنجا و پەنج ساڵ پاش کۆچی دوایی مەولاناخالید و حەفتا ساڵ دوای هاتنی ئەم تەریقەتە بۆکوردستان لە لایەن مەولانا خالیدەوە لە سالی (١٢٢٦)، شاهیدی بەشداری ئەم تەریقەتەین لە گۆڕانکارییەسیاسی وکۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگای کوردیدا، بە جۆرێککە “شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری” لە ساڵی (١٢٩٧) وەکیەکێک لە شێخە  ناودارەکانی تەریقەتی نەقشبەندیسەرکردایەتی یەکەمین شۆڕشی سیاسی و نەتەوییکوردستان دەکات. بە واتایەکی تر هێشتا نیو سەدە لە سەر هەڵدانیتەریقەتی نەقشبەندی لە کوردستاندا تێنەپەڕیوە، کەتێکەڵ بە پانتایی  سیاسی و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی وسیاسییەکانی کوردستان دەبێت و ئەم تێکەڵاوبوونەبەرهەمەکەی دەبێتە سەرکردایەتی سێ بزووتنەوەیبنەمایی و هەروەها رۆڵ گێڕان لە گۆڕانکارییەکۆمەڵایەتی و سیاسیەکانی کۆمەڵگای کوردیدا. هەرچەنددوای شۆڕشی بارزانی و سەرهەڵدانی پارتە سیاسییەغەیرە دینییەکان، رۆڵی سەرکردە مەزهەبی و دینییەکانلە سەرهەڵدانی بزووتنەوە و شۆڕشە قەومی ونەتەوەییەکاندا کاڵ بووەوە و تەنانەت کۆتایی پێهات، بەڵام پێگەی ئەم سەرکردانە هەڵبەت بە لایەنەنەتەوەییەکانیانەوە و نە مەزهەبییەکەیان، درێژەیهەبووە. بە کورتی ئەم تەریقەتە دینییە کە تاکی بۆدونیاپەرێزی رێنوێن دەکرد و سەرەنجی بۆ لای ئاخرەترادەکێشا، توانی بە بۆچوونێکی دونیاخوازانە ودوورکەوتنەوە لە وانە و راسپاردە سەرەتاییەکانی، تێکەڵبە گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵاتییەکانی کوردستانبێت و دواتریش پاشماوەی بنەماڵەکانی ئەم تەریقەتە بەبەشداری لە پارت و گرووپە سیاسی و نەتەوەییەکانیکورددا، رۆڵێکی جێی سەرەنج و بەشدارییەکیبەرچاویان لە بێچم گرتن شوناسی نەتەوەیی وناسیۆنالیزمی کوردیدا گێڕاوە. ئەم وتارە دەیەوێت دوای روانینێکی خێرا بە سەربارودۆخی سیاسی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کۆمەڵگایکوردیدا، دوو تەریقەتی قادری و نەقشبەندی دەناسێنێتو لە درێژەدا چۆنیەتی تێکەڵاوبوونی تەریقەتینەقشبەندی بە گۆڕانکارییە سیاسییەکانی کوردستاندەخاتە بەر شیکاری و پێداچوونەوە و هەروەها چاوێکدەخشێنێت بەو بزاڤ و شۆڕشە سیاسیانەی کورددا کەسەرکردەکانی تەریقەتی نەقشبەندی سەرکردایەتییانکردووە. گرینگی ئەم وتارە لەودایە کە بۆ یەکەم جار و سەربەخۆباس لەو هۆکارانە دەکات کە بوونە هۆی ڕۆڵ گێڕانیتەریقەتی نەقشبەندی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانیکوردستاندا و لە شێوەی رووداونووسین و وەسفییپەتی دووری ئەگرێت و بە شێوەی وەسفی و شیکارانەباس لە چۆنیەتی هاتنی ئەم تەریقەتە بۆ ناو دونیایسیاسەت دەکات، لە بەر ئەوەی کە ئەم سەرەنج ورووبەڕووبوونەوە بۆ خۆی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانیکوردستانی بەردەم سەدەی بیست و سەرهەڵدانی بزاڤەنەتەوەییەکاندا بەشدار و رۆڵی هەبووە، لەم رووەوەروانگەیەکی شیکاری وەسفی لە شیکردنەوەی رەوتیهەڵبژاردنی بۆچوونی سیاسی تەریقەتی نەقشبەندی وبەشدارییان لە سەرهەڵدان و بێچم گرتنی شوناس ووشیاری نەتەویی کورد، دەگرێتەبەر. ١-کوردستان و باروودۆخی سیاسی کۆمەڵگای کوردی لە دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە: “کوردستان” واتە ولاتی کوردان، وڵاتێکی یەکپارچە وسەربەخۆ بەڵام خاوەن سنوورێکی سیاسی دیاریکراونەبووە و نییە و لەم شوێنە دیاریکراوەدا، خەڵکانێکی نەبەگشتی یەکڕەنگ بەڵام بە بنچینە و بناوانێکیرەچەڵەکیی یەکپارچە بە ناو “کورد” دەژین. لەو کاتەوە کە دەستەواژەی کوردستان وەکدەستەواژەیەکی جوگرافیایی و دیاریکەری سنوورەسیاسییەکان لە لایەن سوڵتان سەنجەری سەلجووقییەوەبە کار هێنراوە، و حەمدوڵڵای مستەوفی (٧٤٠) سنوورەکانی وەک بەشێک لە ناوچە کوردنشینەکانیژێردەستی سەلجووقیەکان دیاری کرد(مستەوفی٦١-٦٢) ئەم دەستەواژەیە شوێنی دەستەواژەگەلێکی وەک جیبالو زۆزان گرتەوە، کە لە دەقە جوغرافیاییەکاندا بۆ دیاریکردن و نیشاندانی ناوچە کوردنشینەکاندا بەکارهێنراوە٭ و لە ئاکامدا بە هەموو ناوچە کوردنشینەکانوتراوە کە دەتوانین ئەم پانتاییە ئاوا دیاری بکرێت، لەباکوورەوە دەگاتە ئەرمەنستان و کێوەکانی لازوورستانو ئەرزەرووم، لە رۆژهەڵاتەوە دەگاتە ئازەربایجان و؟لەرۆژئاواوە دەگاتە رووباری فورات و ئانادۆڵی رۆژهەڵاتیو لە باشوورەوە دەگاتە خووزستان و ناورووباران.(زەند،٢٠٠٢: ١٦) لە پانتایی ئەم ناوچە کوردنشینانە یان بە واتایەکیترکوردستان، لە ماوەی زەمەنی بەرباسدا، واتا نێوەیدووەمی سەدەی نۆزدە تا ناوەڕاستی سەدەی بیست، ئەمناوچانە لە ژێر دەستی دوو دەسەڵاتی قاجاری وعوسمانیدا بووە و هەڵبەت لە هەر دوو پارچەکەدادەسەڵاتەناوچەیی و نیمچە سەربەخۆ کوردییەکانی وەکئەردەڵانەکان لە ژێر دەسەڵاتی قاجار و بابانەکان وبەدرخانەکان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان وکورستانی عێراقی ئەمڕۆدا، خاوەن دەسەڵات بوون. لە کوردستانی ئەردەڵانی ژێر دەستی قاجاردا، سەرچاوەمێژووییەکان هیچ ئاماژەیەک بە رێچکە و تەریقەتەعیرفانییەکان بە تایبەت قادری و نەقشبەندی ناکەن ولەوانەیە ئەردەڵانەکان بۆ رێگری لە سەرهەڵدانیدەسەڵاتێکی هاوتەریب لە گەڵ خۆیان، رێیان لە هەرجۆرەهاتن و پەرەسەندنی تەریقەت گرتبێت و دوور نییەجیاوازی مەزهەبی قاجارەکان و ئەردەڵانەکان (کە دواترچوونە سەر مەزهەبی شیعە) و هەر وەها دوو تەریقەتیقادری و نەقشبەندی کە سەر بە مەزهەبی سوننە بوون وهەروەها دژایەتی دوو دەسەڵاتی سەرەکی عوسمانی وقاجاری، رێی لە دزە و بڵاوبوونەوەی ئەم دوو تەریقەتەعیرفانییە خاوەن پێگەی کۆمەڵگای کوردی ژێردەستیعوسمانی لە کوردستانی ژێردەستی قاجار گرتبێت، هەڵبەت نابێ لە بیر بکەینم کە ئەم دوو رێچکە عیرفانییەدواتر لە ناوچە کوردنشینەکانی ژێردەستی ئێرانپەرەیەکی بەرچاویانسەند کەم لە روویی زەمەنییە بەدەرلەم باسەیە لە کوردستانی ژێردەستی عوسمانیدا، بارودۆخیسیاسی و کۆمەڵایەتی پێچەوانەی قاجار بوو، چونکەناوەندگەرایی ئیمپراتۆری و کێشەی بەڕێوەبردنیئیمپراتۆرییەکی گەورە،  دەوڵەتی عوسمانییرووبەڕووی کێشە و قەیران کردبوو(مەکداڤڵ،٨٠-٩٥) تائەو رادەیە کە لەم سەردەمەدا شاهیدی جیابوونەوەیبەشە عەرەب نشینەکانی ئیمپراتۆری، سەرهەڵدانیبزافی تورکە لاوەکان، دەست بەدستکردنی دەسەڵات وراگەیاندنی مەشرووتەین لە ساڵی ١٨٧٦ لە لایەن سوڵتانعەبدولحەمیدی دووەم(احمدیاقی، ٨٨ : ١٥٣ – ١٤٤) بەگشتی دەستێوەردانی دەوڵەتە دەرەکییەکان، دۆخینالەباری ئابووری، شۆڕشە قەومییەکان(هەمان: ١٧٠-١٥٦) بارودۆخی ناوەوەی ئیمپراتۆری لاواز وبێسەروسامان کردبوو و ئەم هۆکارانە بەستێنی بۆسەرهەڵدانی ئەمیرە کوردەکانی خاوەن دەسەڵاتەناوچەییەکان رەخساند. بە جۆرێک کە لەم سەردەمەداشاهیدی دوو سەرهەڵدان و بزافی قەومی کوردین لە لایەنمیر موحەممەدی رەواندزی(١٨٣٣) لە کوردستانی عێراقیئەمڕۆدا(مەکداڤڵ، ٨٠ : ١٠٥-١٠١) و بەدرخان بەیگ لە(١٨٤٣) لە بۆتان، کە واقیعدا سەرەڕای ئەوەی نیشانەیهەوڵی میرە کوردەکانە بۆ درچوون لە ژێر دەسەڵاتیعوسمانی، لە لایەکیترەوە بەرهەمی بارودۆخی شپرزیناوەوەی عوسمانییە و بەرپەرچ دانەوی توندیعوسمانییەکان بەرانبەر بەم شۆڕشانە نیشانەی ئەوپەڕیلاوازی  و نیگەرانی لە هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریعوسمانی بوو. پێکهاتە و ململانێی خێڵەکی و هەروەها بنەماکانی ئاغاو رەعییەتی(برۆیین سێن، ٧٩ : ١٢٠-٦٠) کە ببوە هۆیناڕەزایی جووتیاران و رەعییەت، هەر وەها دابەزینیدەسەڵاتی میرە نیمچە سەربەخۆکان و پێشوازیخەلافەت لە رێچکە عیرفانی و دینییەکان–پێیان وابووچوون خەلافەت خۆی ناوەند و بنکەی ئیسلامه، ئەمرێچکانە لە ئەنجامدا ملکەچ و گوێڕایەڵی خەلافەت وخەلیفە دەبن– و بە گشتی نەبوونی دەسەڵاتێک لە بەرهۆکارەکانی سەرەوە لە کۆمەڵگای کوردیدا، بەستێنی بۆگەیشتن بە دەسەڵاتی دونیایی شێخەکان رەخساند، هەڵبەت ناکرێ لە بیرمان بچێت، چەندین سەدە بووشێخەکانی سەر بە تەریقەتە سۆفیانە و دەروێشییەکان لەناو خێڵە کورد و تورکەمانەکاندا خاوەن جێگە و پێگەبوون. مێژووی ئەم تەریقەتانە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانیدوانزە و سیانزە و کەسانی وەک سەفیەدینیئەردەبیلی(مەک داول، هەمان: ١١٣). بەکورتی پێگە و دەسەڵاتی بەربڵاوی شیخەکان ورێبەرانی تەریقەتە عیرفانییەکان لە کۆمەڵگای کوردیدادەکرێت وەک بەرهەمی ناڕەزایەتی بەربڵاوی رەعییەت وگوندنشینە کوردییەکان لە ئاغاکان و بۆشایی دەسەڵاتیدوای لەناوچوون و لاوازبوونی هەندێک لە دەسەڵاتەنیمچە سەربەخۆکان وزەینییەتی مرۆڤی کورد دابنێین کەرزگاری راستەقینەیان لە سەردەست و ناوچاوی پیاوانیمەزهەبی و عیرفانیدا دەبینی. ئەم پێگە و دەسەڵاتەهێندە بەربڵاو بوو کە “نیکیتین” توێژەری خوێندنەوەکوردییەکان، لە هەموو کارێکی تۆێژینەوەیی سەبارەت بەکورد، سەرەنج دان و لەبەرچاوگرتنی شێخەکان و پێگەیدەسەڵاتی مەزهەبی و سیاسییان و جووڵانەوەکانیان بەپێویست دەزانێت.(نیکیتین،٦٦) ٢)کوردستان و تەریقەتە عیرفانییەکان: ئەلف) تەریقەتی قادری و وانەکانی: تەریقەتی “قادریە” یەکێک لە کۆنترین رێبازەکانیتەسەوفە کە دەگەڕێتەوە بۆ شێخ عەبدولقادری گەیلانی(٥٦١-٤٧٠). شێخ عەبدلقادر لە سادات حسەینی و ناسراوبە “قوتبی عەزەم” و “شێخی مەشریق“ە، هەرچەندهەندێ کەس بە خەڵکی “جبل/جەبەل” بەغدادی دەزانن، بەڵام زۆرتر بە خەڵکی باکووری ئێران و گەیلانیدەزانن(کیانی، …