سەرچاوەكانی توێژینەوە لە مێژووی ئیسلامی

نیهاد جه‌لال حبیب الله

پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

2013 – 1434

سەرچاوەكانی توێژینەوە لە مێژووی ئیسلامی
ئەوەی پێشتر قسەمان لەسەركرد, تەنها دروستكردنی هەست‌و بەرپرسیارێتیەكی بوو لەپێناو ئەوەی هەنگاو بنێین بەرەو مێژووی ئیسلامی‌و دواتریش نیشاندانی ئامانجی ئەوكارە بوو, بەومەبەستەی دەرونی كەسانێك ئامادەیی هەبێت بۆ خوێندنەوە‌و ڕامان لە مێژووی ئیسلامی، هەنگاوی دوای ئەوەش بریتیە لە ناسینی سەرچاوەكانی لێكۆڵینەوە لە مێژووی ئیسلام تا خوێنەر بزانێت بۆ وەرگرتنی بابەتێكی ناو مێژووی ئیسلامی چ سەرچاوەیەكی پێویستە‌و ئەو سەرچاوە چۆنەو چۆن لێی بنەوێت‌و چۆنیش لێی وەربگرێت, چونكە كەرەستەكانی كارەكە ئەو سەرچاوانەن, بۆیە ئەگەر كەسێك شارەزای كەرەستەكان‌و شێوەی بەكارهێنانیان نەبێت, بێگومان كارەكەی لەنگی تێدا دەبێت.
بەشێوەیەكی گشتی دەتوانین سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام بۆ چەند بەشێك دابەش بكەین, ئەمەش بەپێوەری گشتی مێژوویی كاری لەسەر دەكەین:
یەكەم: قورئانی پیرۆز:
یەكەم سەرچاوەی وەرگرتنی مێژووی ئسلامی بریتیە لە قورئانی پیرۆز, چونكە خودی قورئان یەكەم سەرچاوەی ئایینەكەیە، چ جای مێژووی ئەو ئایینە یان مێژووی بنیادنەری سەرەتای پەیامەكە (موحەممەد صلی الله علیە وسلم)و هاوەڵانی كە بەردی بناغەی ئەو مێژووەیان دانا.
ئەمەش تەنها لای موسڵمانان بە یەكەم سەرچاوەی مێژووی ئیسلامی دانانرێت، بەڵكو نەیارانی قورئان‌و ئیسلام‌و مێژووی ئیسلامیش لەسەرئەوە یەكدەنگن، وەك چۆن ئەوان تەورات‌و ئینجیل بە یەكەم سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لە مێژووی جوولەكە یان مەسیحیەت دادەنێن، یان نووسینەكانی ئەرستۆو ئەفڵاتون بە بنەڕتی لێكۆڵینەوە لەو كەسانە دەزانن، یان لەوحە بەجێماوەكانی سەردەمی حامورابی‌و یاسا دانراوەكانی دەكەنە سەرچاوەی یەكەم بۆ تێرامان لەو سەردەمەو كەسایەتیەی، بەهەمان شێوە قورئانیش بەیەكەم سەرچاوەی مێژووی ئیسلامی دادەنێن، گەرچی كۆمەڵیك تێبینی‌و ڕەخنەیان لێ هەیە كە سوپاس بەخودا رۆژ بە رۆژ راستیە مێژووییەكان دەبنە بەڵگەی راستی زانیاریەكانی قورئان.
لێدوانی گشتی قورئانی پیرۆز بۆ مێژوی ئیسلامی خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:
1- خستنەبەرچاوی ڕەوشی پێش هاتنی ئیسلام‌و مێژووی ئیسلامی:
قورئان سەرەتا پوختەیەكی مێژووی مرۆڤایەتی هەر لە بوونیەوە تا سەردەمی مێژووی ئیسلامی دێنێت، باس لە دروستبون‌و بەهای مرۆڤ‌و ئەرك‌و ئامانج‌و ئەنجامی دروستبونی‌و شێوە‌و هۆكاری هاتنەسەردنیای‌و ئەركی ناو دنیا‌و ڕەوشی سەرزەوی دەكات، بۆ ئەوەی دواتر بەرچاوڕوونیەك بێت بۆ ناو مێژووی ئیسلامی، واتە قورئانی پیرۆز ئەوەمان پێدەڵێَت كە مێژووی ئیسلامیش قۆناغێكی ناو ئەو مێژووەیەو بۆ زانینی ڕێگەیەكیش نابێت لە نیوەی ڕێوە هەنگاو بنێیت‌و ئەگەر سەرەتاكەی نەزانیت دەكەویتە هەڵەوە یان هیچ نەبیت لەسەر ماوەی پێشهاتە هاوشێوەكانی بێئاگا دەبیت.
بۆ خستنەڕوو‌و تۆماركردنی ئەمەش هەوڵدەدات ڕای خۆی بچەسپێنێ‌و بوونی هەرگومانێك بەرپەرچ دەداتەوە▬ژَلِكَ الْكِتَابُ ڵا رَیْبَ فِیهِ هُدًی لِلْمُتَّقِینَ♂ ڕاستی گێڕانەوەو لێكدانەوەكەش دەگەڕێتەوە بۆ خواو بەدووری دەگرێت لەدەست تێوەردانی مرۆیی▬إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الژِّكْرَ ۆإِنَّا ڵهُ ڵحَافِڤُونَ♂ .
دواجاریش لە دوو لایەنەوە ڕەخنە لە بەرهەم‌و نوسراوەكانی ئەوكات دەگرێت:
1-مرۆڤەكان لەپێكانی ڕاستیدا نەگەشتوونەتە كەماڵ‌و بڕێك لە ڕاستییان تێدایە، دیاریكردنی ئەو بڕەش پەیوەستە بە لەخواترسی ئەو كەسە یان ویژدانداری ئەو تاكە، واتە زۆربەی جار پشكی زیاتری ڕاستی بۆ كەسی لەخواترسە لەگەل َبوونی هەڵەیدا، بەڵام كەسانێكیش هەن كە لەخوا ترس نین لەگەڵ ئەوەشدا راِستیەك دەڵێن، ئەمانە كەمن‌و لەنێو خوانەناساندا دیارن، هەروەها هەموو راستیەكیش ناڵێن.
2-مرۆڤەكان لەبەر سەپاندنی راكانی خۆیان تەنانەت راستیەكان دەشێوێنن، ئەوان ڕاستیەكانی ناو تەورات‌و ئینجیلیان شێواند، بەمە هیچ پێودانگێكی ڕاستییان نەهێشتۆتەوە‌و ئامادەنین ڕێ‌ بەڕاستی بدەن تا بەجیاو سەربەستی بۆ خۆی بمێنێتەوە، بۆیە قورئان بوو بە تەواوكەری راستیەكانی پەیامە خواییەكانی پێشوو‌و پلەی كەماڵی وەرگرت‌و كۆتا پەیامی خوداییش دەبێت، لەبەرئەوە ئەمجار پاراستنەكە نادرێتە دەست مرۆڤ ‌و خودا خۆی دەیپارێزیت▬إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الژِّكْرَ ۆإِنَّا ڵهُ ڵحَافِڤُونَ♂ لێرەوە ڕاستیە مێژوییەكان تەنها لەقورئانەوە پلەی ڕاستی تەواویان هەیە.
پاشان هەوڵدەدات مێژوی یەكخوداپەرستان پەیوەستی یەكتر بكات، بۆیە كە باس لە سەردەمی مێژوی ئیسلامی دەكات، دەیانبەستێتەوە بە باوەڕدارانی پێش ئیسلامەوە وەك دەفەرموێت ▬إِنَّا ڵمَّا گَغَی الْمَا‌وُ حَمَلْنَاكُمْ فِی الْجَاڕێەِ♂ واتە موسڵمانانی ئەم سەردەمە دادەنێت بە بەشێك لە موسڵمانانی رابردوو، یان جوولەكەكانی ئەوكات بە مێژوی پێشتریانەوە دەبەستێتەوە.
دواتر گرنگترین لایەنەكانی سەرەتای مێژووی ئیسلامی دەخاتەڕوو، وەك ئەوەی باسی قۆناغی مەككەو ژیانی ناو مەدینەو جەنگی بەدرو ئوحود دەكات، لەگەڵ ئەمەشدا هەوڵدەدات بە پێوەرە خوداییەكە لێكدانەوە بۆ ئەوانە بكات، تەنانەت چاوپۆشی لەخودی كەسایەتی موحەممەدیش() ناكات‌و ڕوداوەكان وەك خۆی دێنێت، وەك سەبارەت بە ئیجتیهادێكی نەپێكراوی پێغەمبەر() دەفەرموێت:(عبس وتولی، أن جا‌وه اڵاعمی…)، چەندین نموونەی تریش لە قورئانی پیرۆزدا بەدیدەكەین.
بۆ یە ئەگەر بمانەوێت هەر قۆناغیكی مێژووی ئیسلامی وەربگرین، دەتوانین بەوپەڕی وردەكاریەوە بەپێوانی قورئان بۆ لێكدانەوەی مێژوویی لێی بكۆڵینەوە‌و ئەنجامێكی چاك بەدەستبخەین.
بەڵام نەیارانی ئیسلام یان ئەوانەش كە باوەڕیان پێی نیە، لەگەڵ ئەوەی قورئان بە یەكەم سەرچاوەی مێژوی ئیسلامی دادەنێن، كۆمەڵێك ڕەخنەیان لێی هەیەو بە سەرچاوەیەكی تەواوی نازانن، گرنگترین گازندە‌و ڕەخنەكانیشیان خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:
1-ئەوان دەڵێن ئەم قورئانە وتەی خودایی نیە، بەڵكو لێكدانەوەی كەسایەتی موحەممەدە () بۆ مێژوو، واتە موحەممەد () چۆن لە مێژوو تێگەشتووە یان چۆن ویستویەتی هزری خۆی بسەپێنیت، بەو شێوەیە لە قورئاندا تۆماری كردووە، بەم پێیە قورئان لە بەها خوداییەكەی دابڕدەكەن‌و مۆركێكی مرۆیی پێدەدەن، ئەمەش واتە لە سیفەتی كەماڵ بەدەرە، كەواتە- بەو پێیە- قورئان پێكهاتەیەكی دوولایەنەی ڕاستی‌و ناراستی دەبێت، بۆیە خوای گەورە لە قورئاندا هۆشیاری بەرامبەر بەم روانینە دەدات‌و دەفەرموێت ▬أَفَتُۆْمِنُونَ بِبَعْچِ الْكِتَابِ ۆتَكْفُرُونَ بِبَعْچٍ فَمَا جَزَا‌وُ مَنْ ێفْعَلُ ژَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَێاەِ الدُّنْێا ۆێوْمَ الْقِێامَەِ یُرَدُّونَ إِڵی أَشَدِّ الْعَژَابِ ۆمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).
2-ئەوان پێیان وایە قورئانیش وەك پەیامە ئاسمانیەكانی تر یان وەك نوسراوەكانی تری پێشووی مێژوو، بەگشتی وەك ئەوانەی هیرۆدۆت‌و چەندێكی ترو بەتایبەتی نووسینەكانی ڕۆژهەڵات هەوڵیداوە مێژوویەكی ئەفسانەیی تۆماربكات، باسی فریشتەكان لەجەنگی بەدر‌و هێنانی ڕەشەبا لە خەندەق‌و چەندین نمونەی تر كە موسوڵمان بە موعجیزە ناویان دەبات، لای ئەوان هەروەك داستانی دابەزینی خواوەندەكانە لە جەنگەكانی سەردەمی دێرینی یۆنان‌و ڕۆمان، بەمجۆرە لەو بڕوایەدان قورئان لەقۆناغی نووسینەوەی ئەفسانەیی مێژوو دەرنەچووە.
3-ڕەخنەیەكی تریان لە تۆماری مێژوویی یان تێڕامانی مێژویی قورئانی ئەوەیە كە دەڵێن قورئان یەكلایەنە قسەدەكات‌و هەردەم هەواداری یەكخواپەرستانە‌و وەسفیان دەكات‌و سەركۆنەی بیباوەڕان دەكات‌و لەدژیان دەوەستێت‌و ناوە بەد واتاكانیان بەسەردا دەدات، بەمجۆرە لە هەڵوێستی بێلایەنبوون لە تۆماری مێژوویی دایدەڕنن.
4-هەروەها دەڵێن قورئان لە تۆمار یان لێكدانەوەی ڕووداوە مێژووییەكاندا كورتبڕی دەكات‌و خۆی لە وردەكاری یان ڕوداوەكانی نێوان دووماوە دوردەخاتەوە، بەوجۆرە تۆمار یان لێكدانەوەیەكی كرچ وكاڵ‌و ناتەواو دەدات بەدەستەوە.
5-یان گلەیی ئەوە دەكەن كە تۆمارە مێژوییەكانی قورئان خەسڵەتێكی پیرۆزیان پێدراوە‌و جێگەی قسە تێداكردن‌و مشتومڕیان نەهێشتوەتەوە، بۆیە هەركات بتەوێت قسە لەسەر تۆمار یان لێكدانەوەی مێژوویی قورئانی بكەیت، بەرەوڕووی تەكفیر یان كوشتوبڕ یان وەدەرنان دەبیتەوە، لەبەرئەوە وەلانانی یەكجارەكی ئەو تۆمارەو پشت پێنەبەستنی باشترە.
6-ڕەخنە لەوە دەگرن كە قورئان لە تۆماری میژوویدا دووبارەكردنەوەی زۆر دەگرێتەبەر، بۆ نموونە لە دەیان شوێندا ڕووداوی ناو مێژووی پێغەمبەر مووسا(علیە السلام) دێنێتەوە كە لە هەمان كاتدا یەك شتە، یان هندێك جار جیاوازیەك (تناقچ) لە گێڕانەوەی یەك ڕووداودا هەیە، جگە لەوەش خەسڵەتی چیرۆك تیایدا زاڵە تا لێكدانەوەی وردی مێژوویی.
(وەڵام بۆ ڕەخنەكانیان)
1- ئەگەر قورئان وتەی موحەممەد ()نیە، خۆ موحەممەد ()نەخوێندەواربوو، پاشان ناوچەیەكی سنووداری دیبوو، جگە لەوەش لە شارەزایی راِبردوودا زانیاریەكی كەم‌و سنورداری هەبوو ‌و ناوچەكەشی سەرچاوەی مێژوویی زۆر دەگمەنی هەبوو، ئیتر چۆن قسە لەسەر هەموو ڕابردووی مرۆڤایەتی بكات، جگە لەوەی زانیاری گەلێكی زۆری تێدایە كە ئەمرۆ ڕاستی زانستی نیشانی دەدات، چەندین بەڵگەی تریش هەن كە بەرامبەر بەو راِیە دەوەستن‌و لێرەدا نایانهێنین.
2- ئەگەر بڕوانینە قورئانی پیرۆز، دەبینین هزرو بیروباوەڕ لە چوارچێوەی ڕووداوە مێژووییەكاندا لەبیر ناكات، قورئانیش پەیامێكە بۆ ژیانی موسڵمانان‌و ناكرێت لە بەهاكانی ئیسلام بەدووربێت، پاشان لە فەرموودەشدا دەیان یان سەدان هاوەڵ ئامادەبوون چەندین نموونەی ئیعجازی دەگێڕنەوە، دەی ئەمانەش مرۆڤ بوون، واتە بەتەنها لە قورئاندا وا نەهاتووە، لەمەدا دەبێت ئەو كەسانە گلەیی لە خۆیان بكەن كە دیدێكی تەواوی ماددیگەری‌و دنیاییان هەیەو بڕوایان بە چەمكی پەیامی ئاسمانی نیە، بۆیە گلەییەكەیان دەچێتە مەیدانی ململانێی هزرییەوە نەك حەقیقەتێكی هەستپێكراو، ئەمەش تەنها كاری ئەمڕۆیان نیە‌و راِبردووشیان وێنەی لەو جۆرەی زۆرە.
3-سەرەتا ئەو رەخنە لە خودی ئەو كەسانە دەگیرێت كە هێندە یەكلایەنانە دەڕواننە باس‌وخواسەكان كە هەوڵ نادەن لەو ڕەخنەی خۆیان لە قورئان وردببنەوە یان لە تەنگاوی دەمارگیری‌و بڕیاری یەكلایەنەدا گیرۆدەن، بەتایبەت لەبەرامبەر مێژووی ئیسلامیدا.
پاشان لەقورئاندا پێناوی شایەتیدان هەیە ▬شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ ڵا إِڵهَ إِلَّا هُۆ ۆالْمَڵائِكَەُ ۆأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْگِ ڵا إِڵهَ إِلَّا هُۆ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ ♂ لەشایەتیدانیشدا سۆزو ڕق ڕۆڵ نابینێت، خودایش لە هەموان دادپەروەرترە‌و بەدوورە لە ڕاستی نەوتن، هەر بۆیە ڕەخنە لە خۆشەویستترین بەندەی خۆی دەگریت (موحەممەد()) یان هەر لەسەرەتاوە ڕەخنە لە پێغەمبەر ئادەم‌و پێغەمبەر نووح‌و ئیبراهیم‌و ئەیووب‌و یووسف‌و یوونس‌و مووسا (علیهم السلام)‌و (موحەممەد()) دەگرێت‌و لە قاڵبی بێدار كردنەوەیاندا راستیەكانیان بۆ دەخاتەڕوو.
4- مەبەستی قورئان لە گێڕانەوە مێژووییەكاندا گێرانەوەی هەموو مێژوو نیە، بەڵكو پێدانی پێوانێكی گشتی‌و چەند نموونەیەكی بەكارهێنانیەتی بۆ ئەوەی بۆ تێرامانی مێژوویی بەكاربێت.
5- قورئان ئازادی بیروڕای بە هەموو مرۆڤەكان داوە، كێ‌ بڕوای پێدێنێت یان نایەنێت سەربەستە▬فَمَنْ شَا‌وَ فَلْیُۆْمِنْ ۆمَنْ شَا‌وَ فَلْێكْفُرْ♂ پیرۆزی قورئانیش بۆ موسوڵمانانە، ئینجا مێژووی ئیسلامیش نموونەی ڕاجیاوازی زۆری هەبووە، ئەگەر توندیەكیش هەبووبێت سەرچاوەكەی قورئان نەبووە، دەبێت بڵێین قسەكردن لەرووی قورئاندا تاك بەرەو ڕووی بێباوەڕی دەكاتەوە.
6- هەروەها مەسەلەی دووبارەكاری ناو قورئان جگە لەئامانجی هەناسەدان‌و چەسپان‌و بیرخستنەوە چەند ئامانجێكی تری هەیە، سەبارت بە بوونی جیاوازی ڕا‌و دەقەكانی ناو قورئان(تناقچات) ئەوە لە ئەنجامی كرچ‌و كاڵی تێگەیشتن‌و زانیاری ئەو تاكەوەیە، ئەگەرنا بۆ نمونە بڕواننە بەرگی كۆتایی كتێبی (اچوا‌‌والبیان)ی ئیمامی(شنقیگی)لەو بارەوە وردەكاری بەخشیوە.
دووەم: فەرموودەكانی موحەممەد():
سەرچاوەی دووەمی مێژووی ئیسلامی بریتیە لە فەرموودەكانی پێغەمبەر() كە موسڵمانەكان جیا لەلایەنە مێژووییەكە، لایەنی ئایینی خۆشیانی لێوەردەگرن، چونكە ئەوان لەو ئایەتە قورئانیەوە بۆ وتەو فەرمایشتی پێغەمبەر () دەڕوانن كە دەفەرموێت ▬ۆمَا ێنْگِقُ عَنِ الْهَۆی (3) إِنْ هُۆ إِلَّا ۆحْیٌ یُوحَی (4) عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُۆی♂ بۆ كردەوەكانیشی لەڕوانگەی ئەو ئایەتەوە سەیری دەكەن كە دەفەرموێت ▬ڵقَدْ كَانَ ڵكُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْۆەٌ حَسَنَەٌ لِمَنْ كَانَ ێرْجُو اللَّهَ ۆالْێوْمَ الْێ‌َخِرَ ۆژَكَرَ اللَّهَ كَپِیرًا♂ فەرموودەكانی پێغەمبەر ()خۆیان لە سێ‌ شێوەی سەرەكیدا دەبیننەوە:
1- گوفتاری پێغەمبەر () كە ئەمەش یان دەقاودەق وتەكەیەتی یان هاوشێوەی وتەكانیەتی، زیاترینی فەرموودەكانی ئەمانەن‌و لەگرنگی‌و زۆریدا بەپلەی یەكەم دێن.
2- كرداری پێغەمبەر () كە ئەمەش جموجوڵی پێغەمبەری خوایە(()) كە هاوەڵانی دەوری یان خێزانەكانی گێڕاویانەتەوەو بە فەرموودە دادەنرێت، چونكە كردار بەكارێك رازیبوون بە گوفتاری بێگومان دەكات.
3- هەڵوێستی پێغەمبەر(): هەڵسوكەوتی پێغەمبەری خواو هەڵوێستیەتی بەرامبەر بە گوفتار یان كردارێكی هاوەڵان یان كەسانیتر، ئەمەش بەشێكە لە فەرموودەی پێغەمبەری خوا، دەكرێت لەڕووی متمانەی فەرموودەشەوە جۆرەكانی فەرموودە بە سێ‌ جۆر دابنێین كە بریتین لە:
4- صەحیح: ئەمانە گومانیان تێدا نیە‌و ڕاستەوخۆ وەردەگیرێن.
5- حەسەن: ئەمانەش بەپلەی دووەم دێن وەردەگیرێن‌و كاریان پێدەكرێت.
6- چعیف: ئەمانە گومانیان لەسەرە‌و وەرناگیرێن‌و بەكارنەهێنانیان باشترە.
لە فەرموودەكانی پێغەمبەردا () هەمان شێوە بەدیدەكەین، چونكە فەرموودە ڕاڤەی قورئان دەكات بۆ مرۆڤەكان، بۆیە لە لایەنە مێژووییەكەیەوە سێ‌ لایەن دەگرێتەخۆ:
1- هێنانی مێژوویەكی پێشتر.
2- لێدوان لەسەر ڕووداوی ئەوكات.
3- پێشبینی بۆ داهاتووی موسڵمانان كە بەشێكی زۆری بەدیهاتووەو بووە بە مێژوو ‌و بەشێكی دیكەشی لە ئێستاو داهاتوودا دەبێت.
هەمان ئەو شتەی سەبارەت بە سەرچاوەی یەكەم هاتووە، سەرچاوەی دووەمیش دەگرێتەوە، هێندە هەیە كە بۆ سەرچاوەی دووەم نەیارانی ئیسلام ومێژووی ئیسلامی زیاتر ئیشیان تێداكردووە‌و هەوڵیانداوە بەهەر جۆرێك بێت لەنرخی كەم بكەنەوە.
خاڵێكی دیكەی دیار سەبارەت بە سەرچاوەی دووەم ئەوەیە كە لەمەدا سەرچاوەكانی فەرموودە لەنێوان سوننە‌و شیعەدا دابەشدەبن، بەڵام ئەوەی دیارە زۆربەی جیهان كاتێك قسە لەسەر فەرموودەكانی موحەممەد () دەكەن، زیاتر پشت بە سەرچاوەكانی ئەهلی سوننە دەبەستن‌و سەرچاوەكانی شیعەیان وەلاناوە، چونكە سەرچاوەكانی شیعە لەدەست خۆیاندا تەسكبوونەتەوە، خاڵێكی دی ئەوەیە كە ئەو قسەكردنەی لە سەر فەرموودە دەكرێت بەهیچ جۆرێك لەسەر قورئان ناكرێت.
فەرموودەكانی پێغەمبەر () بوونەتە كەرەسەیەكی بنەڕەتی‌و پێوانێكی بەهێز بەدەست مێژوونوسان بەگشتی‌و موسڵمانەكانیان بەتایبەتی تا پێوانی مێژووی پئیسلامی پێبكەن، وەك دیاریكردنی ماوەی خیلافەت‌و جەنگی جەمەل وصفین‌و فەتحی قوستەتینیەو…هتد.
سێیەم: سەرچاوە مێژووییەكانی موسڵمانان:
دەشێت یەكسەر ئەو پرسیارە بێتە ڕێمان‌و بپرسێت بۆچی دوای قورئان‌و سوننەت موسڵمانان قسە لەسەر مێژوی ئیسلامی دەكەن؟ بۆچی خەڵكانی تر قسەیان لەسەر نەكەن، لە وەڵامدا دەڵێن خۆزگە جیهانی ڕۆژئاوا هێندە هۆشیاری هەبوایە كە بیتوانیایە لە سەرەتاوە ئاگاداری جیهانی ئیسلامی بێت‌و قسەی لەسەر بكات، بەڵام جەنگی ناوخۆ‌و ستەمی كڵێساو دواكەوتەیی زانیاری‌و هۆشیاری تاكی ڕۆژئاوایی ئەو ڕۆژگارە وایكرد نەیانتوانی بیر لە مێژووی ئیسلامی بكەنەوە‌و بێئاگابن لە جیهانی ئیسلامی تا ئەوەی دوای هاتنی كۆمەڵێك مێژوونووسی موسڵمان‌و توندبوونەوەی باریان لەگەڵ جیهانی ئیسلامیدا هێشتا نەیانتوانیبوو بیر لە مێژووی ئیسلامی بكەنەوە وقسەی لەسەر بكەن.
مێژوونوسانی موسڵمان بۆ سێ‌ بەشی سەرەكی دابەشدەبن:
یەكەم: ئەهلی سوننە‌و جەماعە: ئەمانە ئەوانەن كە سەر بە مەزهەبی سوننەت بوون، دەسەڵاتی جیهانی ئیسلامیش سوننە مەزهەب بوو، هەر ئەمان بوون وەك یەكەم كەس ڕەوتی تۆماری مێژوویی ناو جیهانی ئیسلامییان خستەڕێ‌، نمونەی ئەمانەش لە ئیبن هیشام‌و ئیبن خیاگ تا گهبەری‌و بەغدادی‌و ئیبن كەپیر‌و ئیبن خەلەكان‌و ئیبنولئەسیرو زەهەبی‌و ئیبن خەلدون‌و شەوكانی و…هتد بوو.
ئەمانە لەگەڵ ئەوەی هەواداریەكیان بۆ دەسەڵاتی ئیسلامی هەبووە، بەڵام هیچكات چاوپۆشییان لە هەڵەو كەموكورتیەكانی دەسەڵات نەدەكردو دواتریش ئەو ددپەروەری‌و تۆمارە وردەیان بوو بە سەرچاوە بۆ نەیارانی ئیسلام‌و موسڵمانان تا بۆ مەبەستی دژایەتییان چیان دەوێت لێیان وەربگرن ولایەنەكانی دی كەمبایەخ ڕاگرن.
دووەم: دارودەستەی شیعە: شیعەكان نەیارانی دەسەڵاتی ناو جیهانی ئیسلامی بوون، بۆیە هەوڵیاندەدا دژ بەو دەسەڵاتە بنووسن وبڵێن، هەرچەندە دەوڵەتگەلێكی خۆشیان هەبووە وەك فاتمی‌و بوەیهیەكان‌و قەرمەتی و…هتد، بەڵام لەباسكردنی هەوڵەكانی ئەوانیشدا ڕۆڵیان هەبووە، سەرچاوەكانی ئەهلی شیعە بوون بە كۆگایەك بۆ ڕۆژهەڵاتناسان تا تۆماری چەوتیەكانی جیهانی ئیسلامی بە موسڵمانان بفرۆشنەوە، نمونەی ئەوانەش بریتین لە مەسعودی‌و ئەبولفەرەجی ئەسفەهانی نوسەری كتێبی (الاغانی)‌و چەندینی تر.
سێیەم: دەستەو تاقمەكانی تر:
وەك خەواریج‌و موعتەزیلەو ئەشعەری و…هتد، ئەمانە ڕكەبەرییان لەگەڵ دەسەڵات ساتەو ناسات بوو، زیاتر خەواریجەكان بەرهەڵستی سەربازییان هەبووە، ئەم دەستەو تاقمانە بە گشتی لە تۆماری مێژووییدا ڕاستگۆ بوون، ئەگەر چی هەندێك جار دەمارگیرییان بۆ ڕەوت‌و مەزهەبی خۆیان وای لێكردون قسەی ناهەق‌و ناڕاست بكەن.
گرنگ ئەوەیە موسڵمانان لە تۆماری مێژووی ئیسلامیدا یەكەم هەنگاویان ناوەو سێ‌ هەنگاویشیان بڕیوە:
1-تۆماری ڕووداوەكان بەپێی هەر گێڕانەوەیەكی ڕِِاست‌و ناڕاست.
2- پێداچوونەوەی كەسایەتیەكان‌و هەڵسانگاندنیان لە دادگای زانستی ریجال (جەرح‌و تەعدیل)دا.
3- لێكۆلینەوە بۆ ڕووداوەكان.
ئەوەی ماوە بریتیە لە بەراوردی نێوان سەردەمەكان‌و لێكدانەوەی هزری وجیاكردنەوەی بابەتەكان، لەمەشدا چەند هەنگاوێك نراون بەڵام پێویستی بەهەوڵی زیاترە.
چوارەم: سەرچاوە مەسیحیەكان:
جەنگی مەسیحیەت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا جەنگێكی دیارەو پاش دەربازبوون لە سەردەمی زەلیلی‌و وەرگرتنی دەسەڵات بەهەر پێناوێك بێت هاتنی سەردەمی دەسەڵاتیان بوو، بەدوای ئەوەشدا جەنگی سەختی لەگەڵ جوولەكەدا دەستپێكردو كەوتە چەوساندنەوەی جوولەكەكان تا ئەوەی جەنگی گەورە هات كە بریتیبوو لە جەنگ لەگەڵ موسڵماناندا، ئەمەش هەر لە سەردەمی پێغەمبەرەوە() دەستیپێكرد، بۆیە هەر لەوكاتەوە جەنگێكی توند بەرامبەر بە یەكتر بناغەی داناو بەرەبەرە جەنگی زانستیش دەستیپێكرد، بەڵام دەستپێكردنی توندی لەدوای ئەو قسەیەی لویسی شانزەیەم بوو لە شاڵاوی نۆیەمی خاچپەرستیدا كە داوایكرد (با جەنگی هزری‌و بیروباوەڕی دەستپێبكەین).
مەسیحیەت تا ئەمڕۆش دانی نەناوە بەبوونی ئیسلام وەك پەیامێكی ئاسمانی، بۆیە تا ئێستاش پێی وایە موسڵمان بە هەموو مێژوو ‌و ڕابردوویانەوە لە هەڵەدا بوون‌و ڕۆڵی خراپەو گێرەشێوێنیان نیشانداوە‌و بە مردنیشیان دۆزەخ دەبێتە بەشیان، بەمجۆرە لە دادگای ئایینی‌و دادگای مرۆییشدا شكست‌و پشكی خراپ بۆ موسڵمانان دەبێت.
زۆربەی ڕۆژهەڵاتناسەكان مەسیحی بوون‌و سەر بە خوێندنگە مەسیحیەكان بوون، هەروەها هەموو هەنگاوە ڕۆژهەڵاتناسیەكانیش لەلایەن كڵێسای پاپاوە پاڵپشتی دەكران، ئەگەریش بڕوانینە هەوڵەكان زۆربەیان تێكەڵ بە خەسڵەتی تەبشیری(موژدەبەری)دەكران.
بۆیە ئەوانە هەمیشە هەوڵیاندەدا ئەوە بڵێن (ئیسلام زادەی جولەكەیە دژ بە مەسیحیەت، مێژووی مەسیحیەت زۆر زاڵە بەسەر مێژووی ئیسلامیدا، مێژووی ئیسلامی مەترسیە بۆ سەر مرۆڤایەتی).
بەڵام ئەم گوتارە بەسەر هەموویاندا زاڵنابێت، چونكە هەیانە موسڵمان بووە‌و وەسفی ئیسلام‌و مێژووی ئیسلامی كردووە، هەیانە تا ئاستێكی زۆر خۆی لە خەسڵەتەكانی دژەئیسلام بوون داماڵیوە، هەشیانە تەنها ئەركی وەرگرتن‌و گواستنەوەی بەجێگەیاندووە، بە كورتی سەرچاوە مەسیحیەكان بە شێوەیەكی گشتی دیدی ڕەخنەو دژایەتییان بۆ مێژووی ئیسلامی هەیە.
پێنجەم: سەرچاوەكانی جوولەكەكان:
ئەبێت پێش هەموو شتێك دیدی جوولەكە بۆ مێژوو بە گشتی‌و مێژووی خۆیان بەتایبەتی لەبەرچاوبگرین تا بزانین سەرچاوەكانیان چ خەسڵەتێكیان لە خۆگرتووە‌و هۆكاری ئەو خەسڵەتانەش بۆچی دەگەڕێتەوە.
جوولەكە لێكدانەوەیەكی ماددی بۆ جیهان هەیەو خۆشی تیایدا بە سەرمەشق دەزانێت، بەڵام دواتر دەڵێت مێژووی ئێمە سێ خەسڵەتی لەخۆ گرتووە:
1. هەمیشە ستەممان لێكراوە. (كات)
2. لە هەموو شوێنێكی ئەم جیهانەدا ستەممان لێكراوە. (شوێن)
3. ئەو ستەمەی ئێمە هیچ وێنەیەكی نەبووە‌و نیە‌و نابێت. (تایبەتمەندی‌و جیاوازی)
بۆیە لێرەوە خۆیان بە خاوەن ماف دەزانن‌و هەڵدەدەن مافی زەوتكراوی خۆیان وەربگرنەوە، لە پێناو ئەمەشدا پێویستیان بە تۆمەتباركردنی بەرامبەرەكان هەیە، لەمەشدا دەستناگرنەوە‌و بۆ هەر دەرفەتێك دەگەڕێن، لە پێناو ئەمەشدا ئەم هەنگاوانە دەگرنەبەر:
• نوسینی ڕاستەوخۆ دژ بە بەرامبەر.
• ساختەكاری لەنووسینەكانی بەرامبەردا وەك نمونەیان لەگەڵ ئیمامی ئیبن تەیمیەدا كە چووبوون بەڵگەنامەیەكی ساختەیان دروستكردبوو‌و دەیانگێڕایەوە بۆ سەردەمی پێغەمبەر()، بەڵام شەیخولئیسلام فێڵەكەی ئەوانی ئاشكراكرد بەهۆی توێژینەوەیەكی وردی بۆ بەڵگەنامەكە‌و بەراوردكرنی بە رووداوە مێژووییەكانی سەردەمی پێغەمبەر().
• هێنانی چاكەگەل‌و پیاهەڵدانی مێژووی بەرامبەر لەپێناو دانانی چەند ناڕاستیەكی بەئامانجی خۆیان.
بۆیە لەم ڕوانگەوە هەوڵدەدەن بەهەر شێوەیەك بێت بەرامبەر بە مێژووی ئیسلامی بوەستن.
شەشەم: سەرچاوەكانی دی:
ئەمەش زیاتر لە دوو لایەنی ماددیگەرایی سۆڤێتی‌و عەلمانیەتی توندی ڕۆژئاوادا خۆی دەبینێتەوە، سۆڤیەت لەبەرئەوەی یەكپارچە دژی مرۆڤایەتی بوو جگە لەخۆی، بۆیە ئامادەی وەرگرتنی ڕایەكی تر نەبوو، ئەوان نەوەك تەنها دژی مێژووی ئیسلامین‌و لەئاست عوسمانی‌و مەملوكی‌و عەبباسی‌و ئومەویەوە ناوەستن، بەڵكو قسەی توند لەسەر خودی پێغەمبەر() دەكەن، هەڵوێستی ڕەشی خۆشیان بەرامبەر بە موسڵمانان نیشاندا‌و كوشت‌و بڕێكی توندیان لێكردن، ئەو گلەییە توندە لەوان بۆیە دەكرێت چونكە بانگەشەی ڕزگارییان لە سەدەی نوێدا خستەڕوو، بەڵام ئازادیەكە موسڵمانان‌و نەیارانی تریان لێی بێبەش بن، هەمان خەسڵەت لای عەلمانیەتی پەردەپۆش بە مەسیحیەت دەركەوت كە سەرمەشقیان ئەمەریكا بوو، تا ئەمڕۆش ئەمەریكا بە توندی لە ڕووی ئیسلام‌و موسڵماناندا وەستاوەو سەرقاڵی داگیركردنی هەنگاوبەهەنگاوی خاكیانە، ڕەنگدانەوەی توندی دیدی سلبی ئەوان بۆ ئیسلام‌و پەرچەكرداری سەختی موسڵمانان وایكرد وڵاتێكی وەك دانیمارك ببێتە سەرچاوەیەك بۆ گاڵتەكردن بە پێغەمبەر()‌و هەموو وڵاتانی تری ئەوروپاش بوونە پاڵپشتی، كەواتە دیدی ئەوان لە كردەی ئەمڕۆیاندا دیارە.
7-نوسینەكانی ئەمڕۆ لەسەر مێژووی ئیسلامی:
لە ڕاستیدا ئەمڕۆ بۆتە كۆگای تەنگژەی مێژووی ئیسلامی‌و هەموو پشێوی‌و شلۆقی دیدی ڕابردوو لەگەڵ ململانێی سەختی نوێ‌ لەمەدا ڕەنگیداوەتەوەو مەردی مەیدانی دەوێت تا بتوانێت لێی دەربازبێت، هەڵوێستی دروستی ئەمڕۆش پاش بەرپرسیارێتی لای خواو پاداشتی خودایی، مەردایەتی مێژوویی دەبێت.
لەمڕۆدا هاوكات بە شاڵاوی فرەلایەنەی نەیاران‌و هاوپەیمانبوونیان پێكەوە، دەستیانداوەتە هەڵمەتێكی توندی ڕەخنەیی بۆ سەر مێژووی ئیسلامی تا ئاستێك گومان لەسەر هەموو لایەن‌و ئیجابیەتێكی مێژووی ئیسلامی دروست دەكەن، لە كوردستانیشدا سەرەتاكانی ئەو كارە دەركەوتووە، كارەكەش هەڵمەتێكی كەمزانستیە، بۆیە لەمڕۆدا ڕۆڵی توندو لە داهاتوودا كاریگەری كەم دەبێت.
بەرامبەر بەمەش موسڵمانان ئامادەییان نەماوە كە هەڵەی مێژووی ئیسلامی لەبەرچاو بگرن، بۆیە پاڵپشتیەكی كەمیان هەیە‌و گومانی توند لە نووسینەكانیان دەكرێت، هەرچەندە بڕێ هەوڵی باشیش لەو بارەیەوە دراوە، بەڵام بەراستی توێژینەوەی مێژوویی لەمڕۆی جیهانی ئیسلامیدا راستیەكی دڵتەزێنە.