ئەدیسۆن ئەوەی جیهانی رۆناك كردەوە

دانەری
كۆمەڵێك لە زانایان

وەرگێڕانی
لە عەرەبی یەوە بۆ كوردی
بشری حسێن سعدی

بۆ یەكەم جار لە عەرەبی یەكەی لە ساڵی 0791 بێ‌لوكراوەتەوە لە دار العلم للمالینی
لە شاری بەیروت
چاپی یەكەم –هەولێر
ساڵی 2912 كوردی -2112 زایین

2
پێشەكی
زۆر خۆم بە بەختیار دەزامن كە ئەم پەرتووكەی –أدیسون الژی اچا‌و العامل- كە بە زمانی عەرەبی
داندراوە وەریبگێڕمە سەر زمانی كوردی, كاتی خۆی لە زجنریەی- الناجحون- دەرچووە لە بەیروت.
لە دانانی ژمارەیەكی زۆر لە زانایانی بلیمەت بۆ رۆشنكردنەوەی بیریی واوانی عەرە دایان ناوە, بۆ
یەكەم جار لە بەیروت بێ‌لوكرایەوە لە ساڵی 0791.منیش بە پێویسیت سەرشانی خۆم زانی كە
بەشداری بكەم لە ئەركی وەرگێڕانی ئەم پەرتووكە بە سوودە بۆ سەر زمانی كوردی بۆ رۆناك
كردنەوەی بریی واوانی كورد لە سەرتاسەری كوردستان بزانن كە زانایان و بلیمەتان بەچ هیمەتێك
توانیویانە راژەو خزمەتی گەل و نەتەوەكەییان بكەن, بوونەتە پێشەنگ بۆ نەوەكانی خۆیان و
مرۆڤایەتی وەنەبێ داهێنانەكانی –تۆماس ئەدیسۆن- هەر گەلی ئەمریكا سوودی لێ وەرگرتیبَ
بەڵكو هەموو مرۆڤایەتی لە سەرتاسەری جیهان سوودی لێ وەرگرتووە و هەوڵی پێشخستنیان داوە.
داواكارم لە رۆناك بریانی كورد ژن و پیاو كوڕ و كچ پریو واوو هەر كەسێ بە گوێرەی توانای خۆی
شتێك خباتە سەر خەرمانی زانست و زانیاری بۆ نەتەوەی كوردی بەشكراو و بەش خوراو لە كاتێك كە
نەتەوەكانی تر لە سایەی ئەم هەوڵ و تێكۆشانەی زاناكانیان دەیكەن لە هەموو بوارێك لە بواری
زانسیت تەكنەلۆجیا و كۆمپیوتەرو سەتەوایت و ئستێرەناسی و گەشت بۆ مانگ و ئەستێرەكان دەكەن.
هێشتا بەشێكی زۆر لە نەتەوەكەمان نەخوێندەوارە یان خوێندنی بە كوردی لێ قەدەغەكراوە ئەوەی
خوێندەواریشە مێشكیان پڕكراوە.لە شیت پروپووچ و خەرافیاتی هەزاران ساڵیی پێش ئێستا, هێشتا بە
تەواوی ئەو ئاستەنگانەمان بۆ دیارنەكراوە, كە پێشی ل پێشكەوتین گەلەكەمان گرتووە, بەشێكی
زۆریش هەر بە تەپل و زۆرنای داگریكەرانی كوردستان هەڵدەپەڕن هەر بێگانەمان لە خۆمان پێ
ئازاترو زیرەك ترە, بەێ‌لم ئەوی راسیت بێ پێچەوانەی ئەوەیە مێژوو زوڵمی لە ئێمەی كورد كردوە
هەندێك لە نەتەوە گەوەرەكانی جیهان و ئەوانەی دەوروپش هەتا رادەیەكی زۆر پاش شەڕی جیهانی
یەكەم بوونەتە هۆی دابەش كردن و پاش كەوتین ووێ‌لتەكەمان و نەتەوەكەمان ئەگەر نا كورد نەك
چی لە عەرە و تورك فارس ئەفغان و ئەوانی تر كەمرت نیە بەڵكو لە زۆریان پێشكەوتووترە لە هەموو
بوارێك تەماششای مێجەر نۆئیل بكە لە یادگارەكانی چۆن باسی گەلی كورد دەكا و چۆن باسی
3
ئەوانیی تریش دەكا كە كەسایەتیەكی ناسراوی ئینگلیزە و گەریدەیەكی بیانیە و هەموو وا بۆ ئەو
1 وەكو یەكە
دووبارە داوا لە رۆناك بریانی كورد دەكەم ئەم كارەم لێ قبوڵ بكەن و لە كەم و
كووڕیەكانیشم ببوورن و رێنمایشم بكەن ئەگەر خالێكی واوازیان لەم وەرگێڕانە بیین, چونكە هەر
خودا پاكە لە هەموو كەمی و ناتەواویەك.

دڵسوزتان
بشری حسێن كوردستانی
2112-7-4

منداڵێك كە سەری گەورەیە
لە ڕۆژێكی ساردی زستانی ساڵی 0489 لە مانگی شوبات –تۆماس ئەدیسۆن- لە دایك بووە لە
گوندی میالن كە سەر بە ویالیەتی –اوهایۆ- یە. لە ووێ‌لتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو ماڵە رەنگ
سوورە بچووكەی كە تۆماس ئەدیسۆن تیایدا لە دایك بووە هەتا ئێستا هەرماوە لەگەڵ ئەو باخچە
بچكۆوانەی كە بەچەند دارێكی كۆن دەورە دراوە لەو كاتەی دایكی ئەدیسۆن-نانسی ئەدیسۆن-
ئەم مناڵەی بوو باوكی كە ناوی –مسویل- بوو براكەی كە ناوی –ولیەم- بوو لەگەڵ خوشكە
بچكۆوانەكەی –تانی- دەورەیان لێدابوو باوكی بە كەیف خۆشیەوە لە ماڵەكە چووە دەرەوە, بۆ ئەوە
خەڵكی گوندەكە ئاگادار بكاتەوە كە كورێكیان بووە. ولیەم چووە شوێین نیگار كێشانەكەی ویسیت
وێنەیەكی ئەم مناڵە بچووكە بكێشێ. ئەم مناڵە زۆر بە دایكی خۆی ئەچوو لە شێوە و رەنگ و

1
تەماشای یادداشتەكانی میجەر نوئیل بكە لە كوردستان وەرگێڕانی )حسنی امحد جاف و حسنی عومسان نەرگەسە جاڕی ل 49,ل 44 ل 72
4
روخسارو چاوە گەورەو كاڵەكانی .باوكیشی پیاوێكی زۆر بە رێزو حورمەت بوو لە نێو خەڵكی
گوندەكە, بە دار فرۆشتنەوە خەریك بوو شەپكە داری دەفرۆشت كە بۆ دروست كردنی هەراشی
خانوو بەكار دەهات وە چەند كرێكارێكشی وابوو كاریان بۆ دەكرد. ئەو گوندەی كە ئەوان لێ بوون
–میالن- سەنتەرێكی بازرگانی گرنگ بوو. لە نزیك گۆڵە ئاویك كە بە جۆگەڵەیەك بەسرتابۆوە بە
رووباری –هیورۆن- لە رێگای ئەم كەناڵەوە رۆژی چەند كەشتییەك دەهاتن گەمنیان بار دەكرد ئەو
گەمنەی كە بە هۆی عارەبانەی گەورە گەورەوە كە هەر عارەبانەیەك شەش ئەسپ یان گا ڕایان
دەكێشا شەش سەد دانە لەم عارەبانانە رۆژانە بارەكانی خۆیان بەتاڵی ئەم كەشتیانە دەكرد ماڵی –
تۆماس ئەدیسۆن- لەو شوێنە نزیك بوو. لە كاتی مناڵی رۆژانە ئەم دمیەنەی دەدیت. ئەم مناڵە
بەلەش گەورە نەبوو بەێ‌لم سەری گەورەبوو , هەتا پزیشكی ئەو گوندە هەر جارە دەیگوت ئەگەر ئەم
منداڵە لەبەر گەورەیی سەرەكەی تووشی ناخۆشی نەبێ باشە. ئەم قسەی ئەم پزیشكە كردی راست
بوو. بەێ‌لم نەخۆشیەكەی جۆرێكی تر بوو –تۆماس ئەدیسۆن- حەزی لە كاكردن بوو مناڵێكی چاواك
و چەپووك بوو ئەو كاتەی دەسیت بە قسەكردن كرد زۆر پرسیاری دەكرد زۆر جار خەڵكەكە بە نازامن
وەێ‌لمیان دەدایەوە ئەویش پێێ دەگۆتن بۆچی نازانن لەو كاتەی تەمەنی بووە سێ ساڵ تۆماس
دەیگوت من لە بریمە كەلە و تەمەنەدابوم كاروانی عارەبانەكانی دەدیت كە لە رۆژهەێ‌لتی
گوندەكەیانەوە دەهاتن پاش ئەوەی كانی زێڕ دەۆزرابۆوە لە ویالیەتی كالیفۆرینا بۆیی خەڵكەكە لە
رۆژهەواتەوە دەچوونە رۆژئاوا بۆ بە دەست هێنانی سامان هەر بریی لەم خەڵكە دەكردەوە كە بەوێدا
تێی دەپەڕین كەسیشی لێ نەدەناسنی جاری وادەبوو چادریان هەڵدەدا لە نزیك ماڵەكەیان –تۆماس
ئەدیسۆن- دەچوو لێ دەپرسنی ئەرێ ئێوە بۆ كوێ دەچن؟ سەریان لەوە سوڕدەما كە ئەم مناڵە چۆن
دەتوانی ئەم جۆرە پرسیارانە بكات.
هەر لە تەمەنی پێنج ساڵیدا ئەو گۆرانیانەی دەگوتەوە كە كرێكارە خاوە ماسولكە بە هێزەكان دەیان
گوتەوە لەو كاتەی شەپكە داری گەورەیان هەڵدەگرت بۆ ناو ئەو كەشت ییانەی لە رۆخی رووبارەكە
رادەوەستان بەێ‌لم لە مالەوە نەی دەگوت دەیزانی دایك و باوكی پێ سەخلەت دەبن لەو تەمەنەدا
منداڵێكی رێك و جوانی لێ هەڵكەوت پرچی سەری راوەستابوو هەركات بریی بكردایەوە دەسیت لە
5
پرچی دەدا زیاتر پرچەكەی تێك دەچوو بۆیێ باوكی ئەمەی پێ ناخۆش بوو. رۆژەكیان بردی سەری
جوان تاشی دایكی بەمە زۆر عاجز بوو. هەر رۆژە تۆماس شتێكی تازەی لە گوندەكەیان دەدیت
دەچووە ئەو شوێنانەی كە كەشتییەكانی لێ رادەوەستا ناوی ئامێرەكانی كەشیت لە كەشتییەوانەكان
دەپرسی وە ناوی ئەو ئامێرانەی دەپرسی كەشەپكە دارەكان هەڵدەگرن و بێ‌لودەكەنەوە كە بۆ
دروست كردنی پرد بەكار دەهات لەسەر رووبارەكە, جارێك بەر بۆوە ناو رووبارە هەندەی نەمابو
خبنكێ دەریان هێنا جارێكی یان كەوتبووە ژێر رەوسەی گەمن زۆری نەمابوو لە ژێریا بزر بێ
جارێكیان گوریسێكی دەبڕییەوە بە هەواڵەكانی خۆی گوت بە تەور لەم گوریسە بدا بەرپەجنەیەكی
كەوت سەری پەجنەكەی پەڕندا.
تۆماس چاوێكی تیژی هەبوو رۆژێك دییت مارویەك لەسەر هێلكە كورك بووە دییت هەلی هێنا. بریی
لەوە دەكردەوە دەبێ مرۆڤیش نەتوانێ ئەمە بكات. باوكی دیتبووی لەسەر چەند هێلكەیەك
دانیشتووە باوكی پێی گوت كوڕم ئەمە وانابێ بەم جۆرە هێلكە جووجەڵە هەڵناێین پێش ئەوەی
تەمەنی بگاتە حەوت ساڵ لەگەڵ برادەرێكی چوون بۆ مەلەوانی دییت برادەرەكەی خۆی فڕێدایە ناو
ئاو هەر نەهاتە دەرێ زۆری بانگ كرد هەر بێ سوود بوو. هەتا دونیا تاریك داها هەر چاوەڕێی كرد
نەهاتە دەرێ خەبەری دا خەڵكەكە بۆ رۆژی دووەم جەنازەیان دۆزیەوە بەمە تۆماس زانی مردن
چییە.

ئەزموونی یەكەم- فڕین بە هۆی غازەكان
لە ساێ‌لنی 0481 0480 0482 رێگای ئاسننی لە ووواتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بێ‌لو بۆوە وای
كرد كە خەڵكەكە بە زووترین كات كاروبارەكانیان جێ بەجێ بكەن خەڵكی میالن ئەو گوندەی
تۆماس ئەدیسۆن لێ دەژیا نەیان ویست شەمەندەفەرو رێگای ئاسننی بێتە گوندەكەیان نەوەكو كاری
6
كەشتییەكان راوەبوەسیتَ بۆیێ كارەكانیان دوادەكەت لەبەر ئەوە خانەوادەكەی تۆماس ئەدیسۆن
بریارندا ئەم شوێنە بەجێ بێڵن بچنە –پۆرت هیورن لە ویالیەتی مشیگان لە ساڵی 0488 زایین
هەندەی پێ نەچوو مسوئیل ئەدیسۆن- لەگەڵ كورەكانی دەستیان بە بازرگانی كرین و فرۆشتین
دانەوێلەو شەپكەدار كرد لە هەمان كات سەوزەواتیشی لە زەویەكەی خۆیان دەچاند جگە لەمەش
باوكی ئەدیسۆن بریی لە دروست كردنی تاوەرێك بورج كردەوە هەلستا بە دروست كردنی ئەو
تاوەرە لە دارو بە پەیژەیەكی پێچاو پێچ بەسەر ئەو تاوەرە دەكەوتن بە 28 سنت بۆ هەركەسێك كە
بیەوێ بەسەر ئەو تاوەرە بكەوێ وە هەر كەسێك بچووبایە سەر ئەو تاوەرە دمیەنێكی ئەم شوێنەی
دەدیت. لەو رۆژەوە –تۆماس ئەدیسۆن- بووە لێ پرسراوی ئەو تاوەرە لە دەرگە رادەوەستا هەرچی
بیویستبایە سەركەوێ دەبایە 28 سنت بدات لە ماوەی دوو مانگ 011 سێ سەد سەنیت بەركەوت
واتا سێ دۆوار هەتا رۆژێكیان بەرێوەبەری ئیستگەی شەمەندەفەرەكە 011 شەش سەد كەسی نارد بۆ
سەركەوتن بەسەر ئەم تاوەرە بۆ دیتین دمیەنەكانی ئەم شوێنە لەم رۆژەدا تۆما ئەدیسۆن پارەیەكی
باشی وەرگرتلە دوای ئەوە بەرهەمی ئەو تاوەرە رووی لە كەمی كرد تۆماس هەسیت كرد دەبێ
كارێكی تر بدۆزێتەوە هەلستا عارەبانەیەكی دۆزیەوەو سەوزەی لەسەر دادەنا ماڵ بە ماڵ دەی گێڕا
لەگەڵ هاوڕیییكی خۆی كە ناوی مایكل بوو هەتا وای لێ هات دەچوونە گوندە نزیكەكانی
دەوروپشتیش لەوێ چەند جۆرە مێوەیەكیشیان لەگەڵ سەوزەواتەكان دەفرۆشت هەتا وای لێ هات لە
یەكێك لە ساڵەكان –تۆماس- 011 دۆوار دەسكەوتی ساێ‌لنەی بوو كە دایكی بۆی گڵدەدایەوە.
هەر لەو ماوەیەدا دەسیت كردبوو بە خوێندنەوەی پەرتووكی –كیمیا- ئەو پارەی هەی بوو بەم جۆرە
پەرتووكانەی دەدا, لە كاتی بێ كاری ئەی خوێندەوە . لە ژوورێكی خوارەوەی ماڵەكەیان –تۆماس
ئەدیسۆن- نزیكەی دووسەد جەڕەی بچووك بچووكی كۆكردبۆوە وە لەسەریانی نووسیبوو كە ئەمانە
هەموویان هەر زەهریەن هەتا كەس دەستییان لێ نەدات. بە خۆشی پەرتوكێكی دەست كەوتبوو بە
هۆیەوە ئەزموونی دەست پێ كرد بوو چونكە باوەڕی بە هیچ شتێك نەبوو بێ ئەوەی كە خۆی تاقی
كردبێتەوە وە بەبەڵگەش نەی سەڵماندبایە باوەڕیێ نەدەكرد.
7
ئێستا تۆماس ئەدیسۆن ئەزموونەكانی لەسەر كێ ئەجنام دەدات
بۆ یەكەم جار ئەزموونەكانی لەسەر نزكرتین هاوڕێ –مایكل –ئەجنامدا هەندەی نەمابوو ببێتە هۆی
مردنی ئەو هاوڕێیەی لە پاشان بەبریی داهات كە مرۆڤ لەبەرچی ناتوانێ بفڕێ ئەگەر مرۆڤ باڵی
نەبێ بۆچ ناتوانی وەكو مەل باڵ بۆ خۆی دروست بكات. دەربارەی ئەزموونەكەشی ئەوەبوو بریی
لەوە كردەوە كە زگی هاوڕێیەكەی پڕ هەوا بكات بۆ ئەوەس سووك بێت و وەكو باڵۆن بكەوتە هەوا.
هەڵستا چەند مادەیەكی دایە مایكل بۆ ئەو مەبەستە كەچی هاورێكەی تووشی ژانە زگ هات هەندەی
پێ نەچوو باوكی ئەدیسۆن بە ژۆركەوت مایكلیان بردە قاتی سەرەوەی خانەوەكە لەوێ چارەسەریان
كرد. بەێ‌لم كیمیاگەری بچووك –تۆماس ئەدیسۆن- لێدانێكی باشی بەركەوت لەوایەن باوكی وە.
ئینجا دایكی بڕیاریدا هەموو گۆزەكانی كە دەرمانی تێ كردووە فڕەیان داتە دەرەوە بەێ‌لم –تۆماس
ئەدیسۆن- زۆری لێ پاڕایەوە ئەمەی لەگەڵ نەكا بڕیاریدا هەموو گۆزەكانی داخبات هەتا كەسی تر
تووشی ئازار نەبێ لەو كاتەشدا تەمەنی لە دەساڵ تێ پەڕی نەكردبوو زۆر هەوەسی لە زانیاریەكانی
كیمیا و زانستەكانی سروشیت بوو. لەوەی كە بەخت یاری بوو ئەو خێزانەی كە ئەو لێ دەژیا زۆر رێك
و پێك بوون باوكی پێوێكی زۆر بەرێزو حورمەت بوو لەوای خەڵكی شوێنەكەی لێ دەژیان وە
دایكێكی زێدە باش و میهرەبانی هەبوو هەموو منداڵەكانی خۆی هان دەدا كە پەرە بە بەهرەكانیان
بدەن برا گەورەكەی ولیام چوبووە دەرەوەی ووێ‌لت بۆ خوێندنی هونەر –فەن- بەێ‌لم خۆی زۆر
حەزی لە زانیین كارەبا بوو ئەوەیانی كردبووە پیشەی خۆی.
وە زۆریش هەوەسی لەوێنەكێشان بوو ئەو هەوەسەی زۆر بە كەلكی هات لە رۆژانی داهاتوو لە
توێژینەوە زانستیەكانی دایك و باوكیشی بەردەوام ئاگایان لە منداڵەكانی خۆیان بوو وە گفتوگۆیان
لەگەڵ دەكردن دەربارەی رووداوەكانی سەردەم.
دایكی منوونەیەیی
8
دایكی –تۆماس ئەدیسۆن- رۆڵێكی گرنگی هەبوو لە پێ گەیاندنی كوڕەكەی خۆی بە چاودێری
كردن و رێنمایی كردن بە شێوەیەكی سۆزدارانە . تۆماس ئەدیسۆن جەستەیەكی بە هێزی نەبوو بەێ‌لم
زۆر رەق و خاوەن ئریادەو ویستێكی بە هێزبوو. هەتا باوكی بە زەمحەت لێی تێ دەگەیشت هەموو
جار دووبارەی دەكردەوە ئەی ووت كە كوڕەكەی من یان شێتە یان عەبقەریە و زۆر بلیمەتە بەێ‌لم ئەو
منداڵە تازە پێ گەیشتووە پێویسیت بە هاندان هەبوو كەس لێی تێ نەدەگەیشت وەكو دایكی.
ویستییان تۆماس ئەدیسۆن لە قوتاخبانەی گوندەكە دەست بە خوێندن بكات ئەو كاتەش لە
قوتاخبانەكانی سەرتایی تەنها فێرە خوێندنەوە و دەرسی حیسابیان دەكردن. مامۆستاش لە
فێركردنی قوتابیان داری بەكاردەهێنا. تۆماس ئەدیسۆن لە رێزی پشتەوە دادەنیشت لە پۆڵەكەیدا لە
بەرەخۆی هەر وێنەی دەكێشاو ئاوڕی لە هاوڕێكانی دەدایەوە گوێی لە قسەكانیان دەگرت پرسیاری
وای دەكرد لێی تێ نەدەگەیشنت وەێ‌لمیشی نە دەدانەوە ئەگەر پرسیاریان لێ بكردایە. رۆژێكیان
پشكێنەری قوتاخبانەكە هاتە ژوورەوە مامۆستاكەی بە جەنابی موفەتیشی گوت ئەم كوڕە –تۆماس
ئەدیسۆن- كوڕێكی خراپە یان فاسدە تۆماس بەم قسەیە زۆر عاجز بوو كاتێكی چۆو ماڵەوە بە
دایكی گوت مامۆستا بەمین گوتووە بەكەڵك خوێندن نایە و وە كوڕێكی –فاسدە- واتە خراپە
)فاسد( بۆ هێلكەی پیس دەگوترێ كە سپیلك و زەردێنەی تێكەڵ یەك دەبێ نابیتە جووجەڵە واتا بێ
كەڵكە بۆیێ من جارێكی تر ناچمە قوتاخبانە دایكی بەمە زۆر عاجزبوو بۆ رۆژی دووەم دەسیت گرتو
بردیە وای مامۆستاكەی ووتی:
)) ئەتۆ واتای قسەكانی خۆت نازانی هەموو كێشەكە لەوەدایە كە كوڕەكەی من لە تۆ زیرەك ترە .
ئەز كوڕەكەم دەبەمەوە ماڵی خۆم دەرسی پێ دەڵێم چونكە منیش كاتی خۆی مامۆستا بووم. ئینجا
پیشانت دەدەم كە ئەم كوڕەی من دەگاتە كێندەرێ.(( . دایك و كوڕ گەڕانەوە ماڵ. دایكی فێری
خوێندنەوەو نووسیین كرد. رێنمایی كرد كە مێژووی یۆنان و رۆمان خبوێنیتەوە وە فەرهەنگی –
بورتون- بۆ زانستەكانی خستە بەردەسیت كاتێك تەمەنی بووە یازدە ساڵ, پەرتووكەكانی زانایانی
بەریتانی –نیوتن-ی دەخوێندەوە لەگەڵ مێژووی ئەمریكا و پەرتووكی پریۆزی –ئینجیل- و
چریۆكەكانی شكسپریو هەڵبەسیت بە ناودارتریین شاعریەكانی زەمانی خۆی و پەرتووكی زانایانی
9
مێژووی ئەو كاتە برادەرەكانی دیتیان مێژووی ژیانی زۆر زانایان دەزانی وە دەتوانی لە بۆشیان
بگێرێتەوە لەگەڵ ناوی داهێنەرو زاناكانی و باسی داهێنانەكانیشی دەكردن و ئەزمونەكانیانی
دەگێڕایەوە.
تۆماس ئەدیسۆن مێژووی ژیانی –غالیلو-ی دەگێڕایەوە كە زانایەكی گەورەی ئیتالی بوو لەسەدەی
حەڤدەم ژیاوە ئەوەی سەرجنی راكێشا ئەوەبوو جارەێكیان غالیلۆ ی زانا لە نووسیین زاناكانی پێش
خۆی دیتبووی ئەگەر دووتەن یان دوو جسم ئەگەر لە شوێنێكی بڵند فڕەبدرێنە خوارەوە كامەی گرانە
ئەو زووتر دەگاتە عاردی بەێ‌لم –غالیلو گوتی ئەمە راست نی یە ئەو دووتەنە ئەگەر یەكەكیان تەنەك
قورسایی بێ ئەویرت یەك كیلۆ بێ هەردوو بەیەكەوە دەگەنە عاردی ئەمەشیانی بەبەرچاوی زاناكانی
ساغ كردەوە كاتێكی چووە سەر جێگەیەكی بڵند هەردوو تەنەكەی بە یەكەوە فڕەدایە خوارەوە
یەكەكیانی لەوێ تریان زۆر قورسرتیش بوو هەردوو پێكەوە كەوتنە عارد.
تۆماس ئەدیسۆن ئەمەی زۆر وا خۆش بوو كە بە ئەزموون و تاقی كردنەوە –غالیلۆ سەملاندی كێشی
رەتلێك و سەد رەتل كە فڕە بدرێتە سەر عارد پێكەوە دەگەنە سەر زەوی سوودی لەمە وەرگرت كە
هەر بابەتێك بە تاقی كردنەوە بسەڵمێندرێت چاكرتە خۆشی لە ماوەی ژیانی ئەم رێبازەی گرتە بەر .
ئەوەی ئەویشی هاندا لەسەر بەردەوام بوون هەوڵدانی دایكی بوو لە ماوەی چوار ساڵ فێری كرد
چۆن دەخوێنێتەوەو بەهرەكانی خۆی پەرە پێ دەدا و وە هەر بابەتێكی كە پێی دەگوت چێژی لێ
وەردەگرت. وانەی جوغرافیەی پێ دەگوت فێری دەكرد چلۆن گەریدەكان گەڕاون و ئەو شوێنانەیان
دۆزیتەوە لە چیاو رووبارو دەشت و بیابان بە چەند گەشتێكی كە بە خەیاڵی خۆی بریی لێ
دەكردەوە كە چلۆن شیت نادیار دەدۆزیتەوە دایكی فێری زمانی ئینگلیزی كرد كە چۆن
بەشێوەیەكی ڕاست دەنووسرێ فێری زانیین حسا و مامتاتیكی كرد بەێ‌لم زۆر هەوەسی بە ڕەنووس
و خوێندنەوەی رەقەمەكان نەدەهات بۆیێ دەی گوت )) من دەتوامن پسپۆڕەكانی مامتاتیك بەكار
بینم بەێ‌لم ئەوان ناتوانن من بەكار بینن. نانسی ئەدیسۆن كە دایكی تۆماس ئەدیسۆنە هەر خوێندن
و نووسنی و ئینگلیزی و حسابی فێری كوڕەكەی نەكرد بەڵكو فێریشی كرد كە چۆن پەیڕەوی
10
رەوشیت باشی دەكا. وە فێری كرد بری رادەهێین لە رێگەی پێشەنگایەتی كردن و ئامۆژگاری
كردنەوە فێری ئەوەی كرد كە بەهای شەرەف و ئەمانەت چی یە راسیت بەردەوام بوون لەسەر كاری
باش چۆن دەبێ وە خۆشەویسیت ووێ‌لتەكەی و خۆشەویسیت مرۆڤایەتی لە دڵ و دەروونیان چاند
باوكی زۆر شانازی بەوە دەكرد كە كوڕەكەی سەركەوتین بەدەست هێناوە و هانی دەدا بۆ ئەوەی كە
هەر پەرتوكەكی خبوێندایەوە هەندێ پارەی ئەدایێ هەتا وای لێ هات هەموو پەرتووكەكانی
پەرتوكخانەی گوندەكەی خوێندەوە. باوكی داوای لێ كرد شیت خەیالی نەخوێنێتەوە بەێ‌لم دایكی
رازی كرد بەوەی كە تۆماس با هەموو شتێك خبوێنێتەوە. هەموو چریۆك و رۆمانەكانی هاوچەرخی
خوێندەوە, زۆر چێژی لە نووسینەكانی فیكتۆر هیجۆ وەردەگرت كە نووسەرێكی فەرەنسی بوو هەتا
هاوڕێكانی پێ یان دەگوت-فیكتورهیجو ئەدیسۆن- چریۆكەكانی رۆبنسون كروزو وە ئۆلیڤەر توسیت
زۆر واخۆش بوو دایكی كاتێكی زۆر لەگەڵ كوڕەكەی دادەنیشت دەرسی پێ دەگوت لە پێش سۆپەی
ماڵەوە یان باخچەی ماڵەوەیان یان لەسەر بان , بەشداری دەكرد لەگەلیا بۆ خوێندنەوەی چریۆك
پاشان دەهاتنە سەر دەرسەكانی مامتاتیك و كاری زانسیت, خۆشی زۆر هەوەسی لەو زنیارایانە بوو
كە پەیوەندی بە كارەبا و كیمیاوە هەبایە و زۆر زیرەكیش بوو هەرشتێكی جارەك بی خوێندبایەوە لە
بریی نەدەكرد, لەو كاتەی ئەوانەی دەوروپشیت خۆیان خەریك دەكرد بە یاری كردن, ئەو هەر بریی
لە خوێندنەوە دەكردەوە بەێ‌لم برای تۆماس و خوشكەكەی دەچوونە قوتاخبانە. دایكێكی میهرەبان و
دلۆڤانی هەبوو لەو كاتەی قوتابیانی گوند بە پێش ماڵەكەیان تێ دەپەریِنی دایكی ئەدیسۆن حەلولو
چوكلێیت ئەدانێ بەڕوەكی خۆش قسەی لەگەڵ دەكردن. جارێكیان بە برادەرێكی خوی ئەڵێ من
لەسەرەتای ژیامن بۆ یەكەم جار زانیم كە دایك چەند دروست كراوێكی دلۆڤان و باشە. دایكی من
بەرگری لە من كرد لەو كاتەی مامۆستا بەمین گوت خراپ –فاسد- لەو كاتەوە بڕیارم دا دەبێ
قسەی دایكم سەركەوێ و باوەڕی تەواوی بەمن بیبَ بۆیێ هەستم دەكرد كە یەكێك هەیە دەبێ من
بۆی بژیم و هیوای پووچەڵ نەكەمەوە هەموو كات دایكم لەگەڵ من قسەی خۆش بووە. ئەگەۆ دایكم
ئەو باوەڕییەی بەمن نەبایە لەوانە بوو نەمبە داهێنەر –خمرتع- بەڵكو دەبوومە مناڵێكی پشت گوێ
11
خراو. بەێ‌لم چاكی و قسە خۆشەكانی وای لە من كرد رێگەی راست بگرمە بەر بریەوەریەكانی
هەموو كات نیعمەت و خۆشیەكی گەورەیە بۆ من.
رۆژنامە فرۆشی و كیمیاگەر لە شەمەندەفەردا
لە تەمەنی دوازدە ساڵیدا تۆماس ئەدیسۆن بە ئاشكرایی بە دایك و باوكی گوت كە پێویسیت بە
پارەیە بۆیێ دەیەوێ لە كارێك بگەڕێ چونكە گوتی مانەوەم بەبێ ئیش لەو كاتەی كە تیایدا
ناخوێینَ راست نیە. دایكی لێی پرسی ئەدی دەتەوێ چ كارێك بكەیت؟ گووتی دەمەوێ رۆژنامە
بفرۆشم لە فارگۆنەكانی شەمەندەفەر بەم جۆرە دەتوامن پارە بەدەست بینم لە هەمان كاتیش دەتوامن
بە خۆڕایی ئەم هەموو رۆژنامە و گۆڤارانە خبوێنمەوە كە لە پەرتوكخانەی گشتیدا هەیە.دایكی گوتی
هێشتا زۆر لەوە بچووكرتی كە بتوانی بە ئارەقەی ناوچەوانی خۆت نان پەیدا بكەی باوكیشی گوتی
ئەم كارە پێویست نیە .بەێ‌لم كوڕەكەیان گفتوگۆی لەگەڵ كردن لەم بارەیەوە پێی گوتن بڕیارم داوە
بە خۆم رێگەی ژیان بربِم. دایكی لەوە ئاگاداری كردەوە گوتی لەوانەیە لەو كارەی تووشی مەترسی
بیبَ شەمەندەفەر وەربگەڕێ یان خۆی لێك بدات یان بەر بیتەوە گوتی نا ئاگاداری خۆم دەمب لە
پاشان ماوەی درا لەوایەن دایك و باوكی كە كاری خۆی ڕێك خبات لەگەڵ بەرێوەبەرایەتی
شەمەندەفەر , ئەو كوڕە چاێ‌لكە توانی رەزامەندی بەڕێوەبەرایەتیەكە وەربگرێ بەچەند مەرجێكی
باش رێگەی پێ درا بەفرۆشتین رۆژنامە و پەرتووك و گۆڤارو مێوەو شرییین لە شەمەندەفەر كە لە
نێوان –بۆرت هیورن و دەتەرویت- كاردەكا ئەم رێ پێدانە باشەش هەر بۆ ئەو بوو. وە هەموو
قازاجنی ئەم كارەشی بۆ خۆیەتی ئەویش چاوەڕێی ئەوەی دەكرد شارەزاییەكی باش پەیدا كرد لە
رۆژنامە فرۆشنت لە شەقامەكانی –پۆرت هیورن- هەروەكو دەڵێن ئەوەی-سەبرو ئارامی هەبێ
سەركەوتووە. لە ئەجنام ئەو رۆژە هات كە دەیویست. بەسەر شەمەندەفەرەكە كەوت. دەبایە رۆژێ لە
سەعات شەشە لە خەو هەستابایە بۆ ئەوەی لە سەعات حەوت سواری شەمەندەفەرەكەبێت هەتا لە
پۆرت هیورنەوە بگاتە دەتەرویت لە سەعات –دە- كە دەگەیشتە دەتەرویت بە خێراییی دەچووە
پەرتوكخانەی گشیت ئەوێ چەند سەعاتیك لەوێ بە خوێندنەوە رای دەبوارد هەتا لە سەعات شەش و
12
نیوی هێوارە بگەڕێتەوە –هیورن- ئەم شەمەندەفەرەش برییت بوو لە سێ فارگۆن دوانیان بۆ رێبواران
بوون یەكەكیان بۆ ئافرەتان و ئەوەی تریان بۆ پیاوان. فارگۆنی سێ یەمیش كرابووە سێ بەش
بەشێك بۆ پۆستەبوو دووەمیان بۆ جانتای ئەوانە بوو سواری شەمەندەفەرەكە ببوون بەشی سێیەمیش بۆ
جگەرەكێشان بوو. ئەم فرۆشیارە بچووكەش كە تۆماس ئەدیسۆنە رۆژنامە و گۆڤارەكانی لەم بەشە
دادەنا. كە دییت لە ناو شەمەندەفەرەكە هەندێ كاتی بە دەستەوەیە هەڵستا ئەو گۆزانەی كە بۆ
ئەزموونەكانی كیمیا بە كاری دەهێنا لە ماڵەوە هێنایە ناو شەمەندەفەر لەگەڵ جانتای گەشتیارانی
دادەنا. ئینجا بڕیاری دابوو كەل و پەلی كیمیایی پێ بكڕێ و لە شەمەندەفەرەكەی دادەنا. ئەو
كاتەش واوێكی دوازدە ساڵە بوو. پرچەكی قژنی تێك ئاێ‌لوی هەبوو لەگەڵ جل و بەرگێكی سادە لە
ئەزموونگەكەی خۆی لە ناو شەمەندەفەر كاری دەكرد بۆ ئەوەی بیسەملێینَ ئەو پەرتووكەی كەوای بوو
چی لێ نووسراوە راستە –تۆماس ئەدیسۆن زۆر بریی لە جێمس وات دەكردەوە كە چۆن زەیین
داوەتە ئەو مەجنەڵەی دایكی لەسەر ئاگری داناوە سەر پۆشی مەجنەڵەكەش دەجوووایەوە بە هێزی
هەڵمی ئاوی كوێ‌لوی ناو مەجنەڵەكە بەمە توانی بری لەوە بكاتەوە كە چۆن سوود لەم هێزە وەریگرێ
هەتا وای لێ هات بگاتە ئەجنامێك كە شەمەندەفەر دەتوانرێ بە هێزی هەڵمی ئاو عارەبانەكانی
رابكێشرێ پێشی سەد ساڵ ئەویس لەو بریە دابوو كە بتوانێ بەهەر شێوەیەك بێ راژەی مرۆڤایەتی
بكات هەروەكو جیمس وات. تۆماس ئەدیسۆن بەو كارەش رانەوەستا لە پورت هیورن دوو دوكانیشی
كردەوە یەكیان بۆ فرۆشتین سەوزەوات و ئەویرتیان بۆ فرۆشتین رۆژنامە لەگەڵ دوو كەسی تر كە
لەگەڵ خۆی كردبوویینە هاوبەش و قازاجنەكەیان دابەش سێ جێ دەكرد لەبەر زۆری فرۆشتین
رۆژنامە لە شەقامەكانی ئەو شارە قازاجنێكی زۆر دەست دەكەوت بەێ‌لم ئەدیسۆن دییت ئەو كوڕەی
كە لە گەلیا كاردەكا لە ناو دوكانەكەیە زۆر لەو پارەیە بۆ خۆی دەگێڕێتەوە ئەو ناپاكیەی زۆر پێ
ناخۆش بوو. هەستا دوكانەكەی داخستبەێ‌لم سەوزە فرۆشتنەكە زۆر باش بوو كاروباری بە چاكی
دەرۆیشت چونكە لەگەڵ سەوزەوات كەرەشی- نڤیشك- دەفرۆشت بەو عارەبانە كۆنەی كە هەی بوو
كەل و پەلی دەفرۆشتە ماڵەكانی ئەو بازرگانە بچووكە قازاجنی رۆژانەی دە دۆوار بوو. دایكی
ویسیت بۆی خڕ بكاتەوە. پاشان توانی دایكی رازی بكات كە لەم دە دۆوارە یەك دۆواری بداتێ هەتا
13
خەرجی بكات لەو كاتانەی كە لە ماڵەوەیە . بەم جۆرە ئەم واوە بچووكە توانی بیسەڵمێین بۆ
خێزانەكەی خۆی كە برییت بوون لە دایك و باوك و خوشك و براكەی كە دەتوانی خۆی بژیین و
پێویسیت بەكەس نەبێ باوكی داوای لێ دەكرد كە لە سەعات یازدەی هەموو شەوێك دەبێ بنوێ
بەێ‌لم نەی دەتوانی ئەم فەرمانەی جێ بەجێ بكات چونكە كاری زۆر بوو ئەو رۆژنامانەی نە
دەفرۆشرا دەی هێنانەوە ماڵ باوكی چاوەڕێی ئەو نامەخانە بەواشەی دەكرد هەموو شەوێك خۆشیی
خەریكی كاروباری تەلگراف بوو باوكیشی خەریكی خوێندنەوەی رۆژنامەكان دەبوو.تۆماس ئەوەی بە
هەل دەزانی كە باوكی خەریكی خوێندنەوەیە چەند سەعاتێكی تریش خەریكی كارە زانستییەكانی
خۆی بێت. ئەم واوە زیرەكە – كۆمپانیایەكی تەلگرایف تازەی دروست كرد هێلێكی تەلی راكێشا بۆ
ماڵی یەك لە هاورێكانی كە جریانیان بوو بۆ ئەوەی بتوانی ووزەی كارەبا دروست بكات هەتا دەنگ
بگوازێتەوە وایەكەی تر.پاشان بۆی دەركەوت دەبێ پاتری بكڕێت بۆ ئەو مەبەستە هەندەی پێ نەچوو
بەم رێگایە توانی بروسكە بنێرێ وە وەریشی یان بگرێتەوە , باوكی باوكی كوڕەكەی خۆی
ئاگاداركردەوە كە دەبێ بنوێ.
بۆ رۆژی داهاتوو رۆژنامەكانی وای رادەرێكی خۆی دانا نەی هێناوە ماڵ باوكیشی چاوەڕێی دەكرد
رۆژنامەكان بینتەوە كەچی بە تەلەفۆن پێی گوت ئێستا دەنگو باسەكانت بە تەلەفۆن بۆ دەلێمەوە
باوكی بەم كارە زۆر سەری سوڕما و كەیف خۆش بوو, پێكەنی گوتی باشە با بزاننی ئینجا تۆماس
بەرێگەی تەلەكەوە قسەكانی بۆ باوكی دەكرد بە ووشەی تەواو بۆ ئەوەی باوكی بیخوێنێتەوە ئەم
رێگایە سەری گرت و سەركەوتوو بوو, هەردووكیان باوك و كوڕ شەوخنونیان دەكرد هەتا پاش
سەعات یازدەو نیوی شەویش هەردەمانەوە پاش ئەوە تۆماس دەسیت پێ كردەوە بە هێنانەوەی ئەو
رۆژنامانەی كە نەدەفرۆشرا بۆ ماڵەوە باوكیشی بۆ ئەم كارە واری نەبوو. هەندێ لە برادەرانی –
تۆماس ئەدیسۆن- باسی هەندێك لەو برادەرانەی ئەویان دەكرد كە لە نێوان ساێ‌لنی 9581-
9581 -كاریان لەگەڵ دا كردووە بەم شێوەی خوارەوە. بەشی زۆری مێرد منداڵەكان دەیان ویست
لەگەڵ تۆماس ئەدیسۆن كاربكەن . یەك لەو رۆژنامە فرۆشانەی كە لەگەڵ ئەو كاریان دەكرد دەڵێ
تۆماس فەرمانەكانی مین دیار كردبوو زۆر بە ئاشكرایی سەربەسیت دابووە من كە بە هەوەسی خۆم
14
كاری خۆم ببەم بەڕێوە ماوەی درابوو لە سێ شەمەندەفەر رۆژنامە بفرۆشێ. خۆشی تۆماس ئەدیسۆن
كوڕێكی هێمن و لەسەر خۆ بوو كاتێ ئیشی دەكرد بە تەواوی دەچووە ناو كارەكەوە. جلك و
بەرگێكی هەرزانی لەبەر دەكرد هیچ بەرگێكی تریشی نەدەكڕی هەتا بە تەواوی كۆن دەبوو هەر
كات قژی تێك ئاێ‌لو بوو قۆندرەی تۆزاوی نەشی دەسرتِیەوە, بەێ‌لم هەموو كات دایكی كراسی
خاوێین دەدایێ بۆ لەبەر كردن كەسێكی تەماعكارنەبوو ئەم پارانەی دەم دایێ لە قازاجنی
رۆژنامەكان بە سادەیی لە گریفانی خۆی دادەنا هەتا جارێك پێم گوت بیان ژمێرە گوتی پێویست
ناكا هیوادارم تەواوبێ مرۆیەكی بەخشندەو سەخی بوو زۆر جار ئێواران ئێمەی بانگهێشت دەكرد بۆ
نان خواردنی ئێواران خۆشی پارەكەی ئەدا بەزەمحەت دەم توانی پێی بكەنێنم كەمیش پێ دەكەنی
هەر چەندە زۆریش حەزی لە نوكتەو قسەی خۆش بوو بەشی زۆری كاتەكانی خۆی بۆ خوێندنەوە
تەرخان كردبوو لەو كاتانەی كە لە شەمەندەفەرە بوو بە زۆری وای هاژوەری شەمەندەفەرەكە
دادەنیشت ناوی بەشەكانی مەكینەكەی لێ دەپرسی هەمووی لەبەر كردبوو فێریش ببوو كە چۆن
بەكاردێ.
رۆژێكیان هاژوەری شەمەندەفەر شەمەندەفەرەكەی دایە دەسیت بۆ ماوەیەكی زۆر هاژوشیت بەێ‌لم
دییت لە هیكرا جۆرە ناڕێكییەك لە مەجنەلی ئاوی شەمەندەفەرەكە پەیدابوو هەندێك ئاوی گەرمیش
رژایە سەر لەشی ئاوڕی لە ئەندازیاری شەمەندەفەرەكە دایەوە دییت نووستووە هەڵی نەستاند هەر
هاژوتی هەتا گەیشتە وێستگە. پاشان ئەدیسۆن ئەوەی گێراوە كاتی ئەمە روویدا خێرایی
شەمەندەفەرەكەم كەم كردەوە بۆ 91 میل لە سەعاتێك بۆ ماوەی بیست میلێك رۆیشتم ئینجا
پارچەیەك لە قوڕی رەش لە كونی دەرچوونی دووكەڵ =گزۆز- دەرپەڕی قوڕێكی رەشی لیچ هەموو
مەكینەی داپۆشی لەگەڵ ئەوەش هەر توانیم شەمەندەفەرەكە بگەینمە شوێین خۆی كە حەوت
عارەبانەشی رادەكێشا كاتێ كە هامتە خوارەوە خەڵكەكە هەموو پێم پێكەننی چونكە هەموو لەشم
ببووە قوڕی رەش تۆماس ئەدیسۆن بەمە ناسرابوو كە هەر كارێكی پێی بسپێردرێ بە چاكی ئەجنامی
دەدا. جارێكیان هاژەوەری یەكێك لە شەمەندەفەرە گەورەكان كرد دەبایە كەسێكی تر لە هاژوەران
لە نزیك ئەو شوێنە ئاگاداربكرێ بۆ ئەوەی شوێین هاژوەرە مردووەكە بگرێتەوە. پازدە دۆوار یان دایە
15
تۆماس كە ئەو خەبەرە بگەینتە ئەو شوێنەی گوتی نەْ 11 بیست دۆوارم بدەنێ دەچم بۆ ئەوەی پێنج
دۆوار بداتە كەسێكی تر كە لەم رێگایە لەگەلی دابێ. هەر بەم شەوە لەگەڵ یەك لە برادەرەكانی
بەڕێ كەوتن بە ناو دارستانێكی چڕ كە پڕ بوو لە وورچ و ئاژەڵی كێوی. چراكەشیان كوژایەوە
برادەرەكەی ووتی بابچینە سەردارێك هەتا بەیانی ئینجا دەرۆین , تۆماس گوتی نەْ دەبێ بگەینە ئەو
شوێنەی بۆی دەچنی وورچیش دەتوانی بەسەر دار هەڵبگەڕێ. لەگەڵ بەیانی گەیشتنە ماڵی لێ
خوڕی شەمەندەفەرەكە و كاغەزەكەیان دایێئەم شەوە شەوێكی ترسناك بوو بۆ تۆماس و هاوڕێیەكەی
. زۆر دەترسان كە نەتوانن ئەم رێگەیە بربِن. بەێ‌لم كاتێك گەیشتنە شوێین مەبەست زانی كارێكی
باشیان ئەجنامدایە هەر وەكو خۆشی گوتی-مرۆڤ پێویستە ئامادەبێ بۆ دیتین هەموو جۆرە ناخۆشیەك
ئەگەر بیەوێ كارێك ئەجنام بدا.

سەیرترین رۆژنامە
شەڕی ناوخۆ لە ئەمریكا دەسیت پێ كرد لە ساڵی 0400 لە نێوان باكوور و باشوور –تۆماس- لە
شەمەندەفەر هاواری دەكرد. شەڕە , شەڕە ئەو شەڕەش لەسەر ئەوە بوو ویالیەتەكانی باكوور دەیان
ویست بەندایەتی نەمیینَ ئەو یەك گرتنەش لە نێوان ویالیەتیەكان مبیینَ بەێ‌لم ویالیەتەكانی باشوور
دەیان ویست كۆیالیەتی و بەندایەتی هەرمبێنن و هەر كاتێكیش بیانەوێ لەم یەكگرتنەی نێوان
ویالیەتیەكان دەربچن. ئەو رووداوانە وای كرد خەڵكێكی زۆر روو بكەنە خوێندنەوەی ئەو رۆژنامانەی
–تۆماس- دەی فرۆشت لەهەر وێستگەیەك بەسەدان كەس چاوەڕێیان دەكرد. هەندەی پێ نەدەچوو
هەموو رۆژنامەكانیان لێ دەكڕێ. هەتا وای لێ هات زستانی ساڵی 0400- -0402 تۆماس بووە
پیاوێكی گرنگ لەو هەموو شارانەی كەشەمەندەفەر پێیدا تێ دەپەڕێ چونكە هەر تۆماس خۆی و
برادەرەكانی بوون رۆژنامەیانی دەفرۆشت.
رۆژێك لە رۆژان دییت لەسەر شوستێك لە شۆستەكان پارچە تەختەیەك هەڵواسراوە خەڵكەكی زۆر لە
دەورەی ئەم تەختەیە كۆبوونەتەوە. ئەم تەختە هەڵواسراوە لەسەری نووسرابوو ژمارەی ئەو كوژراوانەی
16
لەو شەڕەی دوایی ئەوەندە كەسە بووە. لێرەدا بریێكی باش لە مێشكی درەوشایەوە یەكسەر چووە
وای كرێكاری تەلگراف پێی گوت) من چەند رۆژنامەت دەوێ دەت دەمێ ئەگەر تۆ ئەم هەواێ‌لنەی
دەی دەمە تۆ تەلگراف بیگەینینیە ئەم ویستگانەی خوارەوە وە لێشیان داوابكە كە لەسەر تەختەدار
هەڵی واسن لە وێستگەكانی كرێكاری تەلگراف گوتی باشە. تۆماس هەموو رۆژێ مانشێیت
رۆژنامەكانی دەدایە ئەو كرێكارە بۆ ئەوەی وێستگەكان لێ ئاگادار بكاتەوە, بەم جۆرە گومانی
نەبوو كە ژمارەیەكی زۆر لە رۆژنامەكان دەفرۆشرێ. بە زوویی چووە وای بەڕێوەبەری گەورەترین
رۆژنامە لە شاری –دەتەرویت- و پێی گوت هەزار دانە لە رۆژنامەكەی ئێوەم دەوێ بەێ‌لم من تەنیا
نرخی سێ سەد دانەم پێیە پێشان بەڕێوەبەر ئەمەی قبوول نەكرد. پاشان كە تۆماس تێی گەیاند
گوتی باشە. ئینجا تۆماس خۆی و دوو هاوڕێی تر رۆژنامەكانیان هەڵگرت و بردیان بۆ ناو
شەمەندەفەر زۆر بە چاواكی كارەكەیان دەكرد. با گوێ بدەینە تۆماس ئەدیسۆن بزاننی دەڵێ چی )
یەكەم ویستگەیە كە ئێمە گەیشتینە ئەوێ لەم وێستگەیە جران تەنیا دوو دانەم لەم رۆژنامانە
دەفرۆشت ئەو جارەی خەلكەكە تاویان دایە رۆژنامەكان, لەم وێستگەیە 08 سی و پێنج دانەم لێ
فرۆشت لە وێستگەی دووەم جران هەر هەشت دانەیەك دەفرۆشرا ئەو جارەی ژمارەیەكی زۆریشم
لەوێ فرۆشت هەتا وا بڕیارم دا نرخی رۆژنامەكان زیاد بكەم بۆ ئەوەی قازاجنمان زیاتر بێ لە
وێستگەی تر- مایكل- كە هاوڕێم بوو چاوەڕێی مین دەكرد بە خۆی و عارەبانە و ئەسپەكەی هەر لە
ناو شەمەندەفەر ژمارەیەكی زۆرم بۆتێ هەڵدا گرتیەوە پاشان لە دەرەوەی كلیسە خەڵكێكی زۆر
چاوەڕێی رۆژنامەیان دەكرد هاوارم كرد هەردانەی بە 28 بیست و پێنج سەنت تەنیا چەند
ژمارەیەكی مایەوە هەمووی فرۆشرا. ئەو جارە تۆماس ئەدیسۆن بریی لەوە كردەوە رۆژنامەیەك بە
خۆی دەری بكات. هەڵستا تایپ رایتەرێكی پەیدا كرد هەر خۆی چاپی دەكرد لە ناو شەمەندەفەر
رۆژنامەكەش برییت بوو لە یەك پەڕ بە دووواپەر دەی نووسیەوە حەفتانە دەنگوباسی ئەو شارە
بچووكانەی تێدا بوو كە شەمەندەفەر پیایدا تێ دەپەڕێ وە نرخیشی تەینا 0 سێ سەنت بوو ناوی لێ
نابوو ویكلی هریِاڵد ئەدیسۆن بە خۆی بە خۆی دەی نووسیەوە و چاپی دەكرد و بێ‌لویشی دەكردەوە.
جاڕی دەدا بە بەرهێن ترین رۆژنامە لە جیهان لە شەمەندەفەر چاپ دەكرێ, ئەو قسەیەش راست بوو
17
چونكە یەكەم رۆژنامە بوو كە بەم شێوە لە شەمەندەفەر چاپ بكرێ. رۆژێكیان بەرێكەوت –
ستیڤنسن- لە شەمەندەفەر دەبیین زۆری پێ خۆش دەبێ دەڵێ هەزار دانەم لەو رۆژنامەیە بدەرێ
ناری بۆ هەموو وایەكی جیهان هەندەی پێ نەچوو رۆژنامەی هریِاڵد تامیس ئەم هەواڵەی بێ‌لوكردەوە
و زۆریش مەدحی كردبوو وە هەندێ لە ووتارەكانی ئەم رۆژنامەیەشی بێ‌لوكردبۆوە هەتا ئێستاش
نوسخەیەك لەم رۆژنامەیە ماوە پارێزراوە لە خانووی ئەدیسۆن كە یەكەم نوسخەیە لە جیهان كە هەتا
ئێستا مابێ. ئەو رۆژنامەی ئەدیسۆن كە ناوی هریِاڵد بوو جەفتانە دەردەچوو سەركەوتنێكی باشی
بەدەست هێنا. دەبایە ئەدیسۆن ببێتە ۆژنامە نووسێكی گەورە نەك داهێنەرێكی گەورە ئەگەر دوو
رووداو لە ژیانیان نەبایە كەڕێ رەوی ژیانی پێ گۆڕی , یەكەمیان لە شەوێكدا خۆی و هاوڕێكەی كە
ناوی –مایكل- بوو بەوای قەواتێكدا تێ پەڕین كە سەربارزەكان پێش ئەوەی بچن بۆ جەنگ لەوێ
كۆدەبوونەوە لە هیكڕا هاواری یەك لە نۆبەتدارەكانی گوێ لێ بوو راوەسنت. تۆماسیش وەێ‌لمی
دایەوە هەتا خەبەر گەیشتە ئەفسەرەكە داوایان لێ كردن راوەسنت . مایكل گریا تۆماسیش هەێ‌لت
خۆی گەیاندەوە ماڵ فەردە پەتاتەكی دۆزیەوە بە تاڵی كرد گوشەكەی بەسەر سەری خۆی داهێنا بزر
بوو لە ناو گوشەكە دانیشت سەربازەكان هاتن ژوورەكەیان پشكین نەیاندۆزیەوە گوتیان ئێمە دیتمان
هاتە ئێرە بەێ‌لم كە نەیان دیتەوە رۆیشنت بۆ بەیانی مایكل لێدانێكی باشی خواردبوو خۆشی گوتی
منیش دەست و پێم ساردبوو لە ترسان وەخت بوو لە خۆش بچم لەبەر بۆنی پەتاتەی بۆگەنی كە لە
گوشەكەدا هەبوو. لەو رۆژەوە سوێندیان خوارد چیرت باسی شەڕنەكەن. ڕوداوی دووەمیان ئەوەبوو
رۆژێك شەمەندەفەرەكە لەرزی هەندێك لەو گۆزانەی ماددەی كیمیاوی تێ كردبوو رژابوو بووە هۆی
ئاگر كەوتنەوە. تۆماس ویسیت بیكوژێنێتەوە نەی توانی ئاگرەكە زۆر بوو نۆبەتداری شەمەندەفەرەكە
هات ئاگرەكەی كوژاندەوەو هەموو جەڕەكانی فڕەدایە سەرشوسیت لەگەڵ ئامێری چاپەكە-گابعە-
ی . شەقێكی بە هێزی لە بنا گوێی دا كەوتە سەر شۆستەكە بەم جۆرە خۆی و ئامێری تابیعە و
رۆژنامەكەی كەوتنە سەر شۆستە زۆر بە غەمناكی تەماشای پامشاوەی رۆژنامەكە و گابعە كەی كرد.
18
ئەدیسۆن لە كوێربوون رزگار دەبێ
رۆژێكیان نامەیەكی نووسی بۆ یەكێك لە برادەرەكانی كە كارێكی بۆ بدۆزێتەوە وەێ‌لمی دایەوە زوو
وەرە لێرە كار زۆرە كارێكت بۆ دەدۆزمەوە لەو كاتەش تەمەنی ببووە بیستویەك ساڵ بەێ‌لم پارەی
هەندە نەبوو هەر چۆنێك بوو توانی بلیتەكی شەمەندەفەر لە –بۆرت هیورن- بە دەست بكەوێ بۆ
وێستگەی بۆسنت بەرامبەر ئەوەی كارێكیان بۆ بكات زۆر لە نرخی بلیتەكە زیاتر بێ. كارەكەش
ئەوەبوو دوو تێل هەبوو لە بەیین ئەمریكا و كەنەدا ئەم دوو ووێ‌لتەی بەیەك دەبەستەوە یەكەكیان
لەبەر گەرداو –عاصفە- پسا بوو ئەدیسۆن ئامێرێكی دروست كرد لەسەر ئەو تێلە نەپساوەی دانا وای
كرد كاری هەردوو تێل بەجێ بگەیینَ لە رێگای چوونی بۆ شاری بۆسنت ئەو شەمەندەفەرەی ئەو
سواری ببوو تووشی گەرداوێكی بەفر هات-عاصفە پلجیە- چوار رۆژ لەگەڵ ئەوانەی لە
شەمەندەفەرەكە بوون دواكەوتن هەر كە گەیشتە بۆسنت یەكسەر چوو بۆ دیتین برادەرەكەی كە ناوی
–ملنت ئەدامی- بوو ئەویش بردیە وای بەڕێوەبەری كۆمپانیای –وسرتن یونیون بۆ تەلگراف- یەكسەر
گرێ بەسیت لەگەڵ كرد لێرەدا ئەدیسۆن زۆر كەیفی هات بۆ تاقی كردنەوەی وایان كرد برووسكە
لە یەكێكەوە وەرگرێ كە پێ یان دەگوت شای خێرایی-ملك السرعە- ئەو كابرایە كە دییت
ئەدیسۆن زۆر لە ئەو زیرەكرتە لە وەرگرتین برووسكە زۆر عاجز بوو هەتا وای لێ هات نەی توانی
لەسەر ئەم خەتە كاربكات هەتا بەیانی. بەم جۆرە یەكەم سەركەوتین تۆماركرد لە رۆژهەێ‌لت بەشی
زۆری سەعاتەكانی رۆژ دەهاتەوە ژوورەكەی ئەزموونەكانی خۆی جێ بەجێ دەكرد لەو شوێنەی
كاری لێ دەكرد, دەرگای لەسەرە خۆی دادەخست چونكە كارەكەی نهێین یەك بوو لە نهێنیەكانی
دەولەت وە بە رادەرەكەی خۆی ئادەمس دەگوت پێویستە لەسەرم زۆر كاربكەم چونكە تەمەن كورتە
دەبێ پەلە بكەم واتا لە 01 سەعات هەتا 21 بیست سەعات كاری دەكرد لە هەر شەوو رۆژێكدا
رۆژێكیان چەند پەرتوكێكی كۆنی كیمیا و فیزیای كڕی لە داندراوی زانای ئینگلیزی –فاردای- زۆر
باشی تێگەیشت چونكە تیۆرەكانی بەقسە شرۆڤە دەكرد نەكو بە رێگەی مامتاتیك لەو ساتانەدا
ئەدیسۆن لەگەڵ ئادامس لە ژورێكدا دەنووسنت لە شوێنێكی هەرزان خانوویان بەكرێ گرتبوو هەموو
بەیانیەك كە لە كار دەگەڕایەوە پەرتووكەكانی فارادای پێ بوو هەر دەی خوێندەوە تەنیا كاتی نان
19
خواردنی بەیانی نەبێ. پاشان دەچووە ئەزموونگەكەی ئیرت كەس نەی دەدیتەوە هەتا ئەو كاتەی
دەچووە –نووسینگەی تەلگراف بۆ ئەوەی كارەكەی شەوانەی لەوێ بەجێ بگەیەنێ. ئەو شوێنەش
كاتی خۆی چێشتخانە بووە زۆر منیش و مەگەسی لێ بووە. كرێكارەكانی تەلگرافیش نیوە شەوان
نانیان دەخوارد بۆیێ ئەو مێش و مەگەسانە هێرشیان دەهێنا سەر ئەو نان و شرینایەتیانەی لەسەر
مێزەكە بوو, كرێكارەكان گوتیانە ئەدیسۆن بزانە كارێكمان بۆ بكە ئەو مێش و مەگەسانە نەمیینَ .
دەنگی نەكرد بۆ بەیانی دییت یان هات تۆپەك تەنەكەی نەرمی هێنابوو ئەوانەی بڕیبۆوە وەكو داوی
لێ كردبوو دوو داوی لە مانەهێنا لەسەر مێزی درێژێ كردن ئەو دوو داوەشی بە دوو باتری بە هێز
قایم كرد ئینجا لە دیاری دانیشنت خۆی و رادەرەكانی بۆ یەكەم جار مێشێك هات نزیك داوە
تەنەكەكە بۆوە و كوشیت بەربۆوە پاشان مێشەكان بە زۆری هاتن هەر هەموو مردن هەر پێیان دەكرا
مێشی مردوو فڕەدەنە دەرەوە رۆژێكیان قوتوەكی هێنا لەسەر تاخچەكی دانا لەسەر سۆبەی
ئاگركردنەوە دوو حەفتەبوو لەوێ داندرابوو پاشان رۆژەك ئاگریان كردەوە دیتییان ئەو قوتووە
گەرمایی گەیشیتَ زۆر بە توندی تەقیەوە وایەكی سۆبەكەی لەگەڵ خۆی برد لێرەدا غاریاندا
كرێكارەكان بۆ جێگەی ئەدیسۆن بزانن چ بووە دیتیان خۆی تێك نەداوە دەسیت لە پرچی خۆی
دەداو دەیگوت نا باش بوو بێ كەلك نەبوو. لێ یان پرسی ئەوە چییە؟ گوتی داهێنانێكی تازەم كرد
بۆ دروست كردنی نارجنۆك كە ئەویش بریتییە لە باروتو لۆكە كەم وابوو ئەدیسۆن جلك بۆ خۆی
بكڕێ. جارێكیان چاكەت و بانتۆرێكی كڕی بە 01 دۆوار لە رۆژی یەكشەم لەو كاتەی لە كارگەی
خۆی بوو گۆسكەیەك لە ترشەلۆكی ئەسید –حامچ اواسید تەقیەوە جلكەكانی هەموو سووتاند و
عەدمی كرد . هەر لەو رۆژانەدا ئەدیسۆن كارەساتێكی تووش هات هەندەی نەمابوو چاوی لە دەست
بدا. لەوە پێشرتیش وەكو زانیمان تووشی نیوە كەڕێیەك ببوو لەو كاتەی رۆژنامەی لە شەمەندەفەر
دەفرۆشت ئەو جارەش هەستا ئەزموونێك ئەجنام بدا. لەسەر تەلێكی كارەبایی كە پێچرابۆوە لەو
كاتەی دەسیت لە هەردوو وای پاتریەكە گریبوو بۆ دەرهێنانی دەستیشی دەبایە بكێشێتەوە پاش بۆ
ئەوەی تێلەكانی پاتریەكە رابكێشێ خۆش بەختانە ئەو كاتەش چاوی خۆی قووچاندبوو چونكە
ترشەلۆكی ناتریك تەقیەوە لە ناو پاتریەكی پرووشكی هەموو دەم و چاوی داپۆشی و سوتاندی
20
ئەدیسۆن باسی ئەم كارەساتە دەكا دەڵێ. )) هەستم بە ئازارێكی زۆر كرد وام زانی من بە زیندووی
سووتام هەستام ئاوی ساردم بەدەم و چاوم داكرد سوودی نەبوو پاش ئەوەی چوومە پێش ئاوێنە دیتم
دەم و چاوم رەنگەكی زەردی ناشرین دای پۆشیوە . دوو حەفتە لە ژووەرەكە نەهامتە دەرەوە ئەو
كاتەش ئەگەر چاوم كراوەبایە كوێر دەبووم. لەگەڵ ئەوەش پیستەی دەم و چاوم دیسانەوە دروست
بۆوە وەكو جارامن لێ هاتەوە. (( ئەدیسۆن چوو تەلی تەلگرایف تازە بۆ كۆمپانیە بازرگانیەكان دابینَ
مینایەكی خڕی دروست كرد لەسەر شێوەی مینای كات ژمێر خڕۆكی بوو دائری لە باتی ژمارەیان
لەسەر بنووسێ وەكو مینای سەعات ئەو پیتەكانی لەسەر نووسی ئەوەیان سەرتایەك بوو بۆ ئەو
قورسەی كە لە تەلەفۆن بەكاردێ لە كاتی تەلەفۆن كردن بادەدرێ. پاشان ئەدیسۆن كاتێكی دوورو
درێژی بەسەر برد لە داهێنانی دروست كردنی تۆماركەرێك بۆ تۆماركردنی دەنگی دەنگدەران لە
ئەجنوومەنی نوێنەران لە پەرلەمانی ئەمریكی بۆ زوو جێ بەجێ كردنی ئەو كارە لە كاتی دەنگدان
لەسەر هەر پرۆژەیەك كە دەخرێتە بەردەم نوێنەران لە ئەجنومەن بەێ‌لم ئەو تۆماركەرە بۆ جارێكیش
بەكاریان نەهێنا لێرە ئەدیسۆن سوێندی خوارد لەمەو پاش هیچ داهێنانێك ئەجنام نەدا ئەگەر خەڵك
نەیانەوێ یان نەی كڕن پاش ئەوە خواحافیزی لە برادەرەكەی خۆی ئادەمس كرد هەر ئەو شەوە
سواربوو چوو بۆ نیۆرك.
زانایەكی زۆر گەورەی بێ پارە
لەو كاتە ئەدیسۆن تەمەنی لە 22 بیست و دوو ساڵ تێ پەڕی نەدەكرد كاتێكی گەیشتە نیویورك
بریی لەو كەشتیانە دەكردەوە كە لە بەندەرەكە راوەستابوون. بەیانی بوو تازە رۆژ گەزەنگی دەداوە
21
تیشكە زێڕینەكەی پرش و بێ‌لو دەبۆوە لەسەر ئاوی دەریاو كەشیت و هەموو بریی لە دوا رۆژی
دەكردەوە, نەی دەزانی ئەو پاشە رۆژە چییە كاتێك كە هەنگاوی هاوێشتە سەر عارد, فلسەك لە
باڕكی دا نەبوو برادەرێكی لەوێ نەبوو ئەو پارەی هەشی بوو لە بۆسنت خەرجی كردبوو ئەو كەل و
پەوانەی كە هەی بوو لە پەرتووك و شیت تریش كردبویە بارمتە –رهن- بۆ دانەوەی ئەو قەرزانەی
لەوێ لەسەری كۆببۆوە. بەێ‌لم ئەوەی پێی مابوو ئازایەتی و شارەزایی كەی بوو لەگەڵ ئەو برادەرانەی
كە لە كاتی منالیدا لەوێ هەی بوو بەڕاسیت ئەوەی كە بامسان كرد سامانێكی گەورەیە. پێشان
ویسیت نانی سبەینە خبوا ووردە ووردە دەڕۆیشت و تەماشای قاوەخانەكانی دەكرد لەو كاتەدا دییت
بازرگانێك زۆر كارتۆن چای بۆ هاتبوو لە –سیالن- لێی چووە پێش سەوامی لێ كرد گوتی دەتوامن
لێرە چایەك خبۆمەوە پێی گوت فەرموو, ئەوە یەكەم خواردنی سبەینەی بوو لە نیویورك رۆژی یەكەم
لە نووسینگەكانی تەلگراف دەگەڕا بۆ ئەوەی برادەرێك بدۆزێتەوە, هەتا وەختەك دییت یەك لە
برادەرەكانی لەوێ یە بەێ‌لم ئەویش وەكو ئەو بێ كار بوو . داوای پارەی لێ كرد یەك دۆواری بە
قەرز دایێ. ئەوەیان یەكەم دۆوار بوو چووە گریفانی لە نیویورك دەی ویست ئەم دۆوارە بەشی
ماوەیەكی زۆر بكات. ئێوارە هەر بە خواردنی پارچەیەك لە حەلوا خۆی پێ تێركرد. دەگەڕا لەو
كەسەی كە پێیان دەگوت – شای خێرایی- كە لە كاتی خۆی لە تەلگراف بەسەریدا زاڵ بوو دییت
ئەو مرۆڤە كە دوو بوو واتاكەم قسەی دەركرد ئەویش ئەدیسۆنی بردە خورادنگەیەك كە بەشەو ئەو
خواردنگەیە دانە دەخرا بەشی زۆری پیاوانی كە لە رۆژنامەكان كاریان دەكرد لەوێ نانیان دەخوارد
هەر جەمەی خواردنێكیش لەوێ بەدە سەنت بوو پاش ئەوەی سێ رۆژ لە نیویۆرك مایەوە چەند
دۆوارێكی وا بوو كە ئەویش لە برادەران قەرزی كردبوو. رۆژێك هەلی بۆ هەڵكەوت ئامێرێكی گرنگ
تێك چوو لە –كۆمپانیای ئاماژەكانی زێڕ- شركە مۆشرات الژهب- ئەو ئامێرە نرخی زێڕ تۆمار دەكا
لە بازاڕەكانی زێڕ فرۆشنت لە بەرتێك چوونی ئەو ئامێرە هەموو بازاڕەكانی زێڕ فرۆشنت كاریان
ئاڵۆزبوو. دكتۆر- لۆز- ئەوەی ئەو ئامێرەی دۆزیبۆوە بە زوویی چووە ئەو نووسینگەی كە پێشرت رێی
دابووە ئەدیسۆن بچیتە ئەوێ. ئەدیسۆن پێی گوت من دەتوامن ئەو ئامێرە چاك بكەمەوە لەو ماوەی
دوو سەعات ئامێرەكە كەوتە كار پاش ئەوەی ئەدیسۆن كاری تێ كردو چاكی كردەوە بۆ رۆژی
22
دووەم لۆز ئەدیسۆنی بانگ كرد لە فیزیا تاقی كردەوە لەگەڵ چەند زانیاریەك لە تەلگراف هەرچەندە
تاقی كردنەوەكە گران بوو بەێ‌لم تیایدا سەركەوتوو بوو. لۆز داوای لێ كرد لە كارگەی ئەو
سەرپەرشیت هونەری بكات بە مانگانەی 011 سێ سەد دۆوار لە 0-01-0187 ئەدیسۆن
كۆمپانیایەكی دانا لەگەڵ هاوڕێیەكی خۆی كە ئەندازیاربوو ناوی –بو – بوو لەگەڵ بێ‌لوكەرەوەی
رۆژنامەی تەلگراف.
داوای لێكرد لەوایەن –نوێنەرایەتی گشیت تەلگراف و كارەبای ئەندازیاری- الوكالە العامە للتلغراف و
اهلندسە- كاربكەن خۆی و بۆ كاریان دەكرد –وسرتن یونیون- لەگەڵ كاركردنیشیان لە پرۆژە
تازەكەیان –جەنەرال الفرتس- چاودێری پێشكەوتین ئەو كۆمپانیا تازەی دەكرد لە رووی
سەركەوتین ئەدیسۆن چەند چاكسازیەكی خستە سەر تەلگرایف چاپ –الگراف الگابع- تۆماری كرد
بە ناوی كۆمپانیا لە نووسینگەی مایف دانان و داهێنان لە ساڵی 0187 ئەدیسۆن ئەجمارەیان
داهێنانێكی تازەی تۆمار كرد ئەویش داهێنانی ئەو ئامێرەبوو كە نامەكانی برووسكەی چاپ دەكرد
بە هۆی پیتەوە وە بەشێوەیەكی بە تەلگراف نامەكەی دەنارد و ناوی لێ نا –یونیفەرسال پرێنتەر- بەم
جۆرە سامانداریەتی لە دەرگەی ئەدیسۆنی دا رۆژەك لە رۆژان بەڕێوەبەر ئەدیسۆنی بانگ كرد گوتی
چەندت دەوێ بەرامبەر داهێنانی ئەو ئامێرەت لە دڵی خۆیدا گوتی بلێم پێنج هەزار دۆوار باشە بەێ‌لم
بەسێ هەزاریش رازی دەبوو بەڵكە بە كەم تریش بەێ‌لم بەخیت یاربوو گوتی ئێوە چەندتان پێ باشە؟
بەڕێوەبەر گوتی – چل هەزار دۆوار باشە؟ لەم وەێ‌لمە سەری سوڕما هەندەی نەمابوو دڵی راوەسیتَ لە
خۆشیان لەسەر خۆ گوتی وابزامن كۆژمەیەكی دادوەرانەیە –مبلغ عادل- گوتی باشە رێك كەوتنەك
ئامادە دەكەین پاش سێ رۆژ وەرە پارەكەت وەرگرە. كە لە نووسینگەكە هاتە دەرێ دەڵێ نقورچەم
لە خۆم دەدا بزامن ئەمن ماوم نەمردوومە لە خۆشیان لەوە دەترسا بەڕێوەبەر پەشیمان ببێتەوە بەێ‌لم
ئەو دوو دڵیەی نەدەویست كۆمپانیای –وسرتن یونیون- پێویسیت بەم داهێنانە بوو چونكە دەیان
ئەوەندەی ئەو پارەیە سوودی بۆ كۆمپانیاكە هەبوو. پاشی سێ رۆژ گرێ بەستەكەی واژوو كرد و
چەكەكەی بەم پارەیە وەرگرت. كاتەكی چووە بانق ئەم پارچە كاغەزەی بەدەستەوە بوو دایە
فەرمانبەری ژمیاری بۆ ئەوەی پارەكەی بداتێ ئەویش تەماشای چەكەكەی كردو دایەوە دەسیت
23
ئەدیسۆن وای زانی هەڵەی تیایە بە خێرایی و غاردان گەڕایەوە بۆ وای بەڕێوەبەر گوتی ناوی خۆت لە
پشت چەكەكە نەنووسیوە لەوانەیە هەر ئەوەبێ ئێستاش سكرتێری خۆمت لەگەڵ دەنێرم بۆوای ژمێریار
وەكو ژمێریار دییت ئەدیسۆن لەگەڵ سكرتێری بەڕێوەبەر هاتووە سەری سوڕما چاوی بە ئیمزای
بەڕێوەبەریش كەوت وەو دییت ئەدیسۆن كەوا جلكەكی هەژارانەی لەبەر دایە وە ئەم پارە زۆرەش
وەردەگرێ زۆر سەیریشی بەوە هات كە ئەو كوڕە جاحێڵە بە غار چووە وای بەڕێوەبەر ئینجا سكرتێری
بەڕێوەبەر بە ژمرییاری گوت ئەم كوڕە جاحێڵە لە داهێنەرە گەورەكانی پاشا رۆژە ئینجا ژمێریار زانی
ئەم داهێنەرە لە كاروباری دارایی شارەزا نی یە هەلستا ئەم پارەیەی هەموو بۆ ژمارد بەێ‌لم بە
پارچەی كەم هەتا وای لێ هات كە پارەكەی كە لەسەر یەك دانا شەش پێ بەرز دەبوو ئەدیسۆن
بەسەر سوڕماوی تەماشای ئەو چیایەی كرد كە لە پارە بۆی داندرابوو. بەێ‌لم هەمووی لە گریفانەكانی
ئاخین , وەكوو چووە دەرێ لە بانقەكی گەرۆك دەچوو بە خێرایی دەڕۆیشت هەتا پیاوانی پۆلیس وا
نەزانن كە دزیویەتی لە یەكێك لە بانقەكان. گەیشتە ماڵ بێ ئەوەی تووشی هیچ گێچەلێك بیبَ
دەرگای ژوورەكەی خۆی داخست بۆ پاراستین سامانەكەی بۆ بەیانی بۆ رۆژی دووەم چووە
نووسینگەی بەڕێوەبەر ئەوانی لەوێ بوون كە ئەدیسۆنیان دیت دایانە بەر قاقای پێكەننی چونكە
گریفانەكانی خۆی پركردبوو لە پارە پێی گوتن من چ لەم پارەیە بكەم گوتیان لە بانقی دابینَ. بەم
جۆرە بۆ یەكەم جار ئەدیسۆن حسابێكی كردەوە لە بانق بە ناوی خۆی ئەو سامانەش وای لێ كرد
بتوانێ یارمەتی ماڵەوەی خۆیان بدات كە چەند ماوەیەك لەوە پێش ماڵەكەیان سووتابوو لە –پۆرت
هیون- ناچار بوون بچنە خانوێكی بچووكرت هەر لە نزیك خانووی پێشان دایكیشی لەو كاتە نەخۆش
بوو لەسەر جێگا كەوتبوو هەموو حەفتەیەك چاوەڕێی نامەكانی كوڕەكەی دەكرد بۆ ئەوەی
ئاگاداربی لە پێشكەوتنەكانی كە ئەو كوڕەشی زۆر خۆش دەویست. دەتواننی بری لەوە بكەینەوە كە
ئەم دایكە چەند كەیف خۆش بووە بەم سامانەی كە كوڕەكەی تۆماس ئەدیسۆن بە دەسیت كەوتووە.
هەر مانگەو داهێنانێك ئەدیسۆن هەموو جارێك دەی گوت –پارە هۆیەكە بۆ ئەوەی ئاماجنێك بەجێ
بێین- ئەو پارەی كە بەدەستیش كەوت وەنەبێ وای لێ بكات تەمبەڵ بێ بەڵكو هەوڵ و تێكۆشانی
خۆی دووچەندان كردەوە هەتا وای لێ هات لە دوو سەعات زیاتر نەدەنووست وە ئەو شەش ساڵەی
24
پاش ئەم بەروارە لە ژیانیدا هەر بەم جۆرە بردیە سەر بەم چل هەزار دۆوارە چەند ئامێرێكی كڕی لە
–نیوجەرسی- كەسەر بە نیویوركە كارگەیەكی بچووكی دانا.
جەنەرال الفرتس داوای زۆر گەورەی لێ دەكرد هەندەی پێ نەچوو كارگەی بۆ شوێنێكی فرەوانرت
گواستەوە كارەكانی زیادی كرد هەتا وای لێ هات هەر رۆژە 01 كرێكار لە كارگەی بە دوو چنی
كاریان دەكرد بە شەوو بە رۆژ لەو شەش ساڵەی نێوان ساێ‌لنی 0191-0198 كە لە سەرەتای
تەمەنی 20 بیست و سێ ساێ‌لن بوو 022 سەد و بیست و دوو داهێنانی تۆمار كرد هەمووی
داهێنانی تازە واتا زیاتر لە داهێنانێك لە مانگێكدا پاش ئەوەی پێویستییان بە پارە زیاتر بوو هەڵستا
خۆی و شریكەكانی كۆمپانیایەكی تازەیان دانا ناویان لێ نا – كۆمپانیای تەلگرایف ئوتۆماتیكی –
كارگەی تۆماس ئەدیسۆن وێنەی نەبوو لە چاێ‌لكی و زیاتر لە كرێكارەكانی داوا نەدەكرد ئەگەر
بەخۆی پێشرت پێ هەل نەستابایە. هەتا رۆژێكیان لە كار دواكەوتن خۆی و كرێكارەكانی كارگەیان
بەجێ نەهێشت هەتا كارەكەیان تەواو كرد واتا –شەست سەعات- كاریان كرد بەبێ راوەستان
تۆماس ئەدیسۆن دەفتەری حسابی رانەدەگرت . بەڵكو دوو چەنگالی لە نووسینگەكەی بە دارەوە
كردبوو یەكەكیان ئەو وەسالنەی پێوەخستبوو كە قەرزارە ئەوی تریان ئەو وەسالنەی كە دایتییەوەو
داهێنانیش پارەی زۆری دەویست هەندە جار وای لێ دەهات پارەی قەرز دەكرد لە بانق. هەركات
پارەی هەبوایە دەچوو قەرزەكانی دەدایەوە وە ئەگەر نەشی بوایە وەێ‌لمی لۆ خاوەن قەرزەكان
دەنارد كە لە ماوەیەكی نزیك قەرزەكانیان دەداتەوە هەمووشیان متمانەیان بە ئەدیسۆن هەبوو لەو
كاتەش بوو كە ئەدیسۆن 40 داهێنانی بەیەكەوە لە ژێر دەست بوو زۆریان دەربارەی چاك كردنی
زانسیت تەلگراف بوو بۆ خەڵكی هەتا بتوانن تەلگراف بۆ جێگای زۆر دوور بنێرن و بە زووترین
كاتیش ئەم تەلگرافانە بگاتە شوێین خۆی. هەتا وای لێ هات كۆمپانیەكان لە باتی چوار تێل
بەكاربێنن دوو تێلیان بەكار دەهێنا بەم جۆرە 21 میلیۆن دۆواری گەڕاندبۆوە بۆ كۆمپانیەكان جگە
لەوەش خەڵكی دەیان توانی تەلگراف بنێرن بە پارەیەكی كەمرت. داهێنەرەكانی تریش لە
شوێنەكانی تر دەهاتن پرسیان بە ئەو دەكرد بۆجێ بەجێ كردنی ئەو شتەی نەیان دەزانی هەتا
رۆژێكی یان ئامێرێكی چاپ كردنی گەورەیان هێنایە وای –الە كاتب گابعە چخمە- كە زۆر تێك
25
چوو بوو چونكە لە دروست كردنی ئەو ئامێرەدا زۆر هەڵەی تێدا كرابوو پیتەكانی لەسەر هێلێكی
راست چاپ نەدەكرد بەڵكو راست و چۆپ لێی دەدا مەرەكە لەسەر شریتەكەی بەشێوەیەكی
یەكسان دابەش نەدەبوو , چاپ كردنی نامەیەك بەم ئامێرە كاتێكی زۆری دەویست هەتا وای لێ
هاتبوو هەتا نامەیەكت بەم ئامێرە دەنووسی چەندان نامەت دەتوانی لەو كاتە بە دەست بنووسییەوە
بەێ‌لم كە ئەم ئامێرەی دیت باوەڕی زۆر بوو كە ئەو ئامێرە ئەگەر بە چاكی بكرێ زۆر سوودی
گەورەی دەبێ هەندەی كار لێ كرد هەتا توانی ئامێرێكی تازە دروست بكات بە رێكخسنت و
رێسایەكی وا كاری دەكرد بەڕاسیت سەر سوڕهێنەربوو –كۆمپانیای تەلگرایف ئۆتۆماتیكی- یەكەم
كۆمپانیا بوو ئەم ئامێرەی چاپ كردنی ئەدیسۆنی بە بەرهەم هێناو لە نووسینگەكانی خۆی بەكاری
دەهێنا لە سەرەتا زۆر كەس نەیان دەزانی كاری لەسەر بكەن بۆ كاروباری بازرگانی وایان دەزانی
ئەگەر بەدەست بنووسرێتەوە جوانرتە لە نووسیین ئەو ئامێرە. وە لە ساڵی 0190 ئەدیسۆن دایكی
كۆچی دوایی كرد ئەو كارەساتە گەورەیە زۆركاری لە ئەدیسۆن كرد نەی دەتوانی باسی ئەو
مردنەی دایكی بكات هەركات بە بریی هاتبایەوە چاوی پڕدەبوو لە فرمێسك لە دواییدا توانی بەسەر
ئەو غەمە گەورەیە دا زاڵ بێ ئەوەش بە هۆی ژن هێنانی لە ساڵی 0190 زایین كچێكی جوانی
هێنا ئەم كچەش ماوەیەك لە نووسینگەكەی خۆی كاری دەكرد زۆریش یارمەتی دابوو . بۆ
بەجێهێنانی ئەزمونەكانی و زۆر ئەدیسۆنی خۆش ویستبوو لە بەر زیرەكی و چاێ‌لكیەكەی . وەكو
بامسان كرد لەوە پێش كە قورسەكی دروست كردبوو وەكو مینای سەعات لە باتی ژمارەی لەسەر
بنووسرێ پییت لەسەر نووسرابوو لە دواییدا بووە قورسی تەلەفۆن ئەو قورسە سەركەوتنێكی باشی
بەدەست هێنا لە ئەمریكا وە لە ساڵی 0190 زایین رێك كەوتنێك ئیمزاكرا لەگەڵ ئەدیسۆن لە
ئینگلتەرا بۆ تاقی كردنەوەی ئەو ئامێرە بە كەشتییەكی هەڵمی رووی لە بەریتانیا كرد جانتایەكی
بچووكی پێ بوو جلكەكانی لە ناو دانابوو لەگەڵ سێ جانتای تریش كەل و پەل و ئامێرەكانی ئیش
كردنی تێدابوو لەگەڵ یەكێك لە برادەرەكانی خۆی. ئەویشیەكێك بوو لە زانایانی تەلگراف ئەم
سەفەرەی زۆرناخۆش بوو زۆۆر لەم سەفەرە ماندوو بوو هەركە گەیشتە لەندەن دەسیت كرد بە ناردنی
برووسكە لە نێوان لەندەن و لێڤربول لەم ئەزموونانەی سەركەوتنێكی باشی بەدەست هێنا ئەجنامێكی
26
باشیشی هەبوو. بەێ‌لم بەریتانیا ماوەیەكیش پاش ئەو كاتە تەلگرایف ئۆتۆماتیكی بەكارنەهێنا
ئەدیسۆن خۆشی هیچی وەرنەگرت بەرامبەر ئەو ماندووبوونە كاتەكی گەڕایەوە ئەمریكا ئەدیسۆن
دووبارە دەسیت كردەوە بە ئەزموونەكانی لە بارەگای كۆمپانیاكەی خۆی. پیاوێكی خاوەن پارە
ویسیت ئەو كۆمپانیانە لە ئەدیسۆن بكڕێ بە چوار ملیۆن دۆوار گرێ بەستیشیان كرد پاشان كابرا
پەشیمان ۆوە هەر چەندە ئەدیسۆن و هاوبەشەكانی لە كۆمپانیاكە لە دادگا داوای جێ بەجێ كردنی
گرێ بەستەكەیان كرد بەێ‌لم سەرنەكەوتن , هەر دۆوارێكیشیان وەرنەگرتئەم رووداوە دوایی بە
هەوڵەكانی ئەدیسۆن هێنا دەربارەی تەلگراف. بریی بۆ داهێنانێك چوو كە زۆربەی خەڵكی سوودی
لێ وەربگرن وەكو ئامێری كۆپی كردنی نامەكان و وستێنسل كاغەزی شەمێدار –الورق املشمع.
ئەوەی حەلوای تێ دەكەن یان هەر خوادنێكی دیكە, كە لە تۆز بیپارێزی وە زۆر چاكسازی كرد بۆ
ئەو تەلەفۆنانەی لە كۆشكەكانی گشیت داندراوون كاتێك بیانەوێ پەیوەندی بە پۆلیس بكەن یان
پەیوەندی بە دەزگای ئاگر كوژاندنەوە بكەن. لەو كاتەی ئەدیسۆن تەمەنی لە نێوان ساێ‌لنی 01-
41 ساێ‌لن بوو ئەزموونەكانی لە پێنج كارگە ئەجنام دەدا ئەمانەی ئەو كاری لێ دەكرد یەكەم
كارگەی داهێنان بوو لە ئەمریكا . ئەو ئەزمونگایە تازانە كە ئێستا كۆمپانیا پیشەسازیەكان دایان
دەمەزرێنن لەم رۆژانەدا.
داهێنانی تەلەفۆن
ئەدیسۆن هەتا تەمەنی گەیشتە 01 سی ساڵ هەر چاكسازی دەخستە سەر ئەو ئامێرانەی كە پێشرت
دروست كرابوون بەێ‌لم ئێستا قۆناغێكی تازە هاتە پێشەوە قۆناغی داهێنانی رەسەن-مرحلە اواخرتاع
اواصیل- لێرەدا وای بە چاك زانی دوور بكەوێتەوە لە شارەكان لە جێگەیەكی هێمن دەگەڕا بۆ
ئەوەی ئەزموونەكانی تیا ئەجنام بدا. جێگەیەكی هەڵبژارد لە وێستگەیەكی شەمەندەفەر كە 20
بیست و پێنج میل دوور بوو لە نیۆیورك پێیان دگۆ-منلوپارك- بۆی بەدیاركەوت كۆكردنەوەی كاری
پیشەسازی و داهێنان زۆر زەمحەتە چونكە لەسەر توانای مرۆڤە یەكسەر چووەی كارگە تازەكەی خۆی
بۆ ئەوەی ببێتە داهێنەرو بەس.داهێنەر لەسەرتا و لە دوایی لە ساڵی 0198 زایین زۆر لە داهێنەرە
27
گەورەكان كاریان دەكرد لە ئەمریكا و لە ئینگلتەرا و فەرەنسا و ئەڵمانیا هەریەكە بە تەنیا بۆ خۆی
كاری دەكرد. بۆ دۆزینەوەی رێگەیەكی تازە بۆ پەیوەندی كردن هەتا كو مرۆڤ بتوانی قسە بكا بە
هۆیەوە بەدەنگی خۆی بە هۆی ئەو تەوانەوە كە ڕاكێشراون لە هەموو شوێنێك زانای ئەمریكی بل
یەكەم كەس بوو ئامێرەكی تازەی تەواوی دروست كرد بۆ ئەو مەبەستە بەێ‌لم نەی دەتوانی دەنگ
بگوێزێتەوە تەنیا لە ژوورێك بۆ ژوورێكی تر نەبێ. بەێ‌لم لەگەڵ ئەوەش یەكەم نامە كە تێلەكی كارەبا
گواستیەوە نامەی بل بوو بۆ هاوڕێكەی خۆی لە ژوورەكە تر بەم شێوەیە ئەم داهێنانە بۆ ئەم زانایە
تۆماركرا. داهێنانی یەكەم تەلەفۆن لە جیهان مایف ئەو داهێنانە درایە ئەو . هەر چەندە ئەدیسۆن
پێش 01 سی رۆژ نووسینگەی تۆماركردنی داهێنانی ئاگاداركردبۆوە . كە ئەویش كار بۆ شتێكی وا
دەكا بەێ‌لم ئامێرەكانی تەواو نەركدبوو ئەم سەرنەكەوتنەی لە توانای ئەدیسۆنی كەم نەكردەوە بەڵكو
هەر لەسەر كاری خۆی بەردەوام بوو هەر وەكو هیچ نەبووبێ ,بەێ‌لم باوەڕی بە خۆی هەبوو كەشتێك
دروست بكات بۆ بەكارهێنانی هەموو كەسێك دەست بدا. لە هەموو وایەكی جیهان داهێنانەكەشی
ئەوەبوو ئامێرێك بوو بە هۆیەوە دەی توانی شەپۆلەكانی دەنگی مرۆڤ بگوازێتەوە بۆ دوورترین شوێن
لەسەر رووی عارد ئەدیسۆن ئەم ووشەی –هەواو- لە تەلەفۆن بۆ یەكەم جار ئەو بەكاری هێنا بۆ
دواندنی ئەو كەسەی قسەی لەگەڵ دەكا لەم ئامێرەدا هەندەی پێ نەچوو هەموو وایەكی دونیای
گرتەوە بۆ ماوەیەكی كەم شەڕە تەلەفۆن دەسیت پێ كرد لە نێوان گراهام بل و تۆماس ئەدیسۆن
بەێ‌لم لە ئەجنام ئەو دوووایەنە پێك هاتن لەسەر ئەوەی كە كۆمپانیای بل ئامێری ناردنی دەنگی
ئەدیسۆنی بۆ خۆی دانا و كۆمپانیای وێسرتن یونیونیش ئامێری وەرگرتین دەنگی بل ی بۆ خۆی دانا
. بەڕێوەبەری كۆمپانیای وسرتن یونیون ئەدیسۆنی بانگ كرد لە كاتی ئەو شەڕە قسەی نێوان بل و
ئەدیسۆن بە ئەدیسۆنی گوت چەندت پارە دەوێ بەرامبەر ئەو ئامێرەی كە دات هێناوە؟ ئەم داهێنەرە
گەجنە بریی كردەوە وای لێك دابۆوە كە ئامێرەكەی ئەو دای هێناوە دەكاتە 24 بیست و چوار هەزار
دۆوار بەێ‌لم تەجرەبەی هەبوو لەم بارەیەوە وەێ‌لمی دایەوە تۆ چەندی دەدەی بەرامبەر ئەو ئامێرە من
دام هێناوە؟
28
بەڕێوەبەر وەێ‌لمی دایەوە –ئێمە سەد هەزار دۆوارت ئەدەیینَ – ئەدیسۆن لە وەێ‌لمدا گووتی باشە.
بەێ‌لم بەمەرجێك ئەو پارەیەم هەموو بەیەك جار مەدەنێ بەڵكو هەر ساڵەی شەش هەزار دۆوارم بدەنێ
بۆ ماوەی 09 ساڵ ئەوەش ماوەی سوود وەرگرتنە لە مایف داهێنانەكە ئەدیسۆن ئەمەی شێ كردەوە
مەبەستیشی لەم داوایە سەیرە ئەوەبوو”” دەڵێ: خۆم دەزامن چی دەكەم ئەگەر ئەمن هەموو ئەو
پارەیەم وەرگرتبایە هەمووم لە ئەزموونەكان خەرج دەكرد بەێ‌لم بەم رێگایە خۆم لە ئاریشە و
موشكلەی ئابووری رزگار كرد بۆ ماوەی حەڤدە ساڵ(( . پاش ماوەیەكی تر كۆمپانیای وسرتن
یونیون داهێنانێكی تری ئەدیسۆنی كڕی بە هەمان نرخ و مەرج واتا سەد هەزار دۆوار بەم جۆرە
ئەدیسۆن دەرامەتی ساێ‌لنەی بوو 02 دوازدە هەزار دۆوار بەوای كەمی یەكەم تەلەفۆن لە ئەوروپا
پیشاندرا. لە كۆبوونەوەیەك كە زاناكانی بەریتانیا بەستابوویان لە ساڵی 0198 بۆ یەكەم جار
گوێیان لەیەكەم بانگ كردن بوو بە تەلەفۆن زۆر سەریان سوڕما . پاشان لێژنەیەكی بچووك لە
زاناكانی بەریتانی و بێگانە پێك هات بۆ تاقی كردنەوەی ئەو ئامێرەی ئەدیسۆن كارەبایی كیمیاوی
لە شاری ساراتوغا- بوو لە ئێوارەی 01 ئا – 0197 خانووی شارەوانی پڕی خەڵك بوو
ژمارەیەكی زۆر لەسەر مێزەكە دانیشنت لە زانایان و مامۆستایانی كۆلیجەكان . یەكێكیان باسێكی
كورتی لە مێژووی تەلەفۆن كرد, پاشان تاقی كردنەوە دەسیت پێ كرد زۆر ئامێر تاقی كرانەوە بۆ
ناردنی دەنگ و وەرگرتین بەوام چەند ئەجنامێكی واوازی هەبوو چونكە ئەو دەنگانەی كە لە
دوورەوە دەناردرا زۆر بەبێ هێزی دەنگەكە دەهات , ژمارەیەكی كەم نەبێ ئەوانەی وای
تەلەفۆنەكەبوون گوێ یان لێ بوو دەنا كەسی تر گوێی لێ نەبوو پاشان ئامێری كارەبایی كیمیاوی
لەمەڕ ئەدیسۆن تاقی كرایەوە ئەجنامی زۆر سەرسوڕهێنەرو باشی بەدەست هێنا. ئەم قسەو باس و
گۆرانی و مۆسیقایانەی دەگوتران لە شوێنێكی دوورەوە زۆر بە دەنگێكی گەورەو ئاشكرا گوێیان لێ
دەبوو هەموو هۆڵەكەی پڕكردبوو لە دەنگ. تەلەفۆنەكە گۆرانی یەكیچك و دوان سێ یانی پێكەوە
بێ‌لودەكردەوە وە یەكە یەكەش دەنگەكەی دەنارد. یان دەنگی گۆرانی یەك كەس و یان دەنگی
فیتەی كەسێكی یان لێدانی ئامێرێكی مۆسیقاو پێكەننی بە دەنگێكی بەرز زۆر دەنگی دیكەش هەر
ئەم ئامێرە بوو وای كرد خەڵكی گوێ لە گۆرانی و مۆسیقا بگرن و چێژی لێ وەرگرن, بە هۆی
29
رادیۆوە بۆ ساێ‌لنی داهاتوو. ئینگلرتا زۆر گرنگی دا بەم جیهازە تازەیە كە ئامێری ناردنی دەنگە –
مرسالت الصوت- حكومەتی بەریتانیا داوایەكی پێشكەش بە بەرێوەبەری كارەكانی ئەدیسۆن كرد لە
بەریتانیا داواكەشی ئەوەبوو كە بۆ ئەدیسۆنیان نارد بەرامبەر بەم ئامێرەی ناردنی دەنگ 01 سی
هەزارت دەوێ؟ ئەدیسۆن وەێ‌لمی دایەوە بەڵێ دەمەوێ كاتەكی -001111 سەد و پەجنا هەزار
دۆواری بۆ هات چونكە بەرێوەبەری كارەكانی ئەدیسۆن گوتبووی 01 هەزار جونەیهی ئیسرتلیین .
ئەو پارەیە كە كرایە دۆوار كردی 001111 سەدو پەجنا هەزار دۆوار پێشان ئامێری تەلەفۆن هەر لە
نێوان دوو خاڵ بەكار دەهات برییان لەوە كردەوە باشرت وایە مەڵبەندەكانی تۆڕی تەلەفۆن دابنێن –
مراكز شبكات اهلاتف- ئینجا مەڵبەندی تۆڕی تەلەفۆنیان دانا بەم جۆرە تواندرا قسە بكرێ لە
ناوەوەی وووات و شوێنە زۆر دوورەكان یەكەم بەڕێوەبەری مەڵبەندی تۆڕی تەلەفۆن لە ئەوروپا
كوڕێكی جاحێڵ بوو ناوی –سامۆیل ئەنسۆل- بوو ئەو كابرایەش پاشان چووە كارگەی ئەدیسۆن لە
منلو پارك مایەوە هەتا بووە گەورەترین هێزی كاریگەر بۆ تەشەنەكردن و پێشكەوتین پیشەسازی
هێزی كارەبا لە ئەمریكا.
قەوان ئامێرەكە قسەدەكا
احلاكی الە تتكلم
لە ساڵی 0499 لە هەموو وایەكی ووێ‌لت دەنگوباسی بێ‌لوبۆوە كە ئەدیسۆن داهێنانێكی كردووە
ئەویش ئەوەیە ئامێرێكی دروست كردووە قسە دەكا خەڵكەكە گوتیان گومان لەوەدانیە ئەو كارە
فێڵێكی تیایە هەتا زاناكان ئامادە نەبوون باوەڕ بەو كارە سەرسوڕهێنەرە بكەن بەێ‌لم كە رۆژنامەكان
بێ‌لویان كردەوە كە ئەدیسۆن ئامێرێكی داهێناوە قسە دەكا هەروەكو ئینسان بە هەزاران كەس
روویان لە كارگەی ئەدیسۆن كرد بزانن چۆنە و خۆشیان بیبینن و گوێ یان لە دەنگەكە بێ
ئەدیسۆن دەڵێ داهێنانی قەوان یان ئەو سندوقەی قەوانی لەسەر دەسوڕێ كە بە عەرەبی پێ ی
30
دەڵێن –حاكی- ئەجنامی ئەو داهێنانەبوو كە پێشرت لە بواری تەلگراف بەدەسیت هێنابوو لەوەوە
سەرەتاكانی تەلگراف و تەلەفۆنی بۆ ساغ بۆوە ئەدیسۆن دەڵێ لەوكاتەی دەنگە دەنگەكم لێوە
دەهات لە زاری یەكێك لە ئامێرەكانی تەلەفۆن ئەم دەنگە دەنگە وای كرد شەپۆلەكانی دەنگ
سەری ئەو دەرزییە پۆێ‌لیی یە لە دەستم بچەقێ. وا دیارە كە ئەدیسۆن هەوڵی دەدا كە هەر تەقەیەك
یان دەنگێك لە تەلەفۆن كونێكی بچووك یان درێژ لە قورسێك دروست بكا لە كاغەزی ئەستوور
لەسەر شێوەی زاراوەی –مۆرس-ی تەلگرایف لە كاتی ئیش كردن گۆرانی دەگوت, ئەو دەنگە
دەنگەی ئەو وای لەسەری ئامێرە كون كەرەكە دەكرد هەڵ بقۆزێتەوەو بچتە سەرێ و بێتە خوارێ ,
واتا ئامێرەكە بڵندو نوی دەبوو لەو پەجنەیەم دەچەقی كە قورسە كاغەزیەكە دەسووڕێین. لەسەر ئەمە
ئەگەر دەنگ بتوانێ چەند خالێكی بچووك تۆمار بكا لەسەر پارچە كاغەزێك یان هەر ماددەیەكی
دیكە. كەواتە دەبێ دروست بێ رێگایەك بدۆزیتەوە بۆ دووبارە نیشان دانەوەی دەنگ بە
تۆماركراوی. ئەدیسۆن ئەم ئەزموونەی ئەجنامدا بۆ یەكەم جار لەسەر شریتەك لە كاغەزی تەلگراف
هاواری كرد لە دەوری تەلەفۆنەكە بە ووشەی-هەللۆ, هەللۆ- پاشان شریتەكەی دووبارە كردەوە
بەبەسەر داهاتنەوەی دەرزیە پۆواینەكە دییت دەنگەكی بێ هێزی گوێ لێ بوو –هەللۆ, هەللۆ- لەو
كاتەدا ئەدیسۆن گوتی بڕیارم دا بە دروست كردنی ئامێرێك زۆر بە دیقەت ئیش بكا. كاتەكی بە
هەڤالەكانی خۆم گوت كە چیم دۆزیوەتەوە گەڵتەیان بەمن دەكرد. ئەوەبوو چریۆكی داهێنانەكە بە
تەواوی قەوان لە ئەجنامی تێڕاچوونی دەرزییەك بوو. بەوام ئەدیسۆن چۆن ئەم بریە تازەی جێ
بەجێ كرد وە چۆنیش بە كردەوە قەوانی دروست كرد؟
رۆژێك لە رۆژەكانی پایزی ساڵی 0499 ئەدیسۆن یەكێك لە یارمەتی دەرەكانی بانگ كرد كە
ناوی –جۆن كروسی- بوو جۆرە هێلكاریەكی دایێ كە بەشەو تەواوی كردبوو هەموو شتێكی لەسەر
نووسرابوو وە هەموو كارە پێویستییەكانیشی لەسەر دیاری كرابوو كروسی دەسیت بە توێژینەوەی ئەو
هێلكاریەكرد هەوڵدانەكەی بۆ جێ بەجێ كردنی بێ سوود بوو ئەدیسۆن پێی گوت ئەمەوێ
داهێنانێك بكەم ئامێرەك دروست كە قسە بكا تۆ ئەم منوونەیە جێ بەجێ بكە ئەوجا پێشانت دەدەم
چ دەبی. كرۆسی بۆ ماوەی 01 سی سەعات كاری تێدا كرد لەو ماوەیە نەنووست هەر خەریكی جێ
31
بەجێ كردنی بوو پاشان ئەدیسۆنی بانگ كرد ئەو ئامێرەی نیشاندا كە دروسیت كردبوو برییت بوو لە
ئامێرێكی بچووك لەسەر شەبكە دارێك دامەزرابوو لە شێكی كانزایی و دەسكێكی كانزای –معدنی-
راوەستابوون تەماشایان دەكرد بەخویی و چەند كەسانێكی تر. یەكەكیان بە پێكەنینەوە بە دەنگێكی
بەرز گوتی ئەم ئامێرە كارناكا ئەگەر ئەو ئامێرە كاری كرد ئەمن سندوقەك جغارەت دەدەمێ.
ئەدیسۆن بەم قسەیەی پیاوەكە زەردەخەنەیەكی هاتێ هەڵستا پارچە تەنەكەیەكی ئەستووری لە
دەرەوەی ئامێرەكە وەرینا دەسكەكەی سووڕاند و گۆرانیەكی منداێ‌لنی گوت بە دەنگێكی بەرز هەموو
پیاوەكان پێكەننی, ئەدیسۆن خۆشی پێكەنی و دەسكەكەی هێناوە جێگەی خۆی پاش ئەوەی چەند
رێكخستنێكی بۆ ئامێرەكە كرد دەسكەكەی دووبارە بردەوە پێش دەنگی ئەدیسۆن و دەنگی
كروسی بە ئاشكرایی لە ئامێرەكە دەرچوو ئینجا كرۆسی هاواری كرد –اهلل … ئامێرەكە قسە
دەكا- پیاوەكان لە دەورەی ئامێرەكە دەسووڕانەوە و سەریان سوڕمابوو لەم كارە ئەو شەوە بە
تەواوی ئەدیسۆن و كرۆسی لە ئەزموونگە مانەوە بەین بەین هەر دووكیان گۆرانیان دەگوت و
فیتەیان لێ دەدا لە ئامێرەكە . ئامێرەكەش دەنگەكانی دووبارە دەكردەوە بە ووشەو ئاواز قسەی
دەكرد. لە سەعات نۆی بەیانی بێ ئەوەی ئەدیسۆن خەوی چووبیتە چاوی هەلستا ئامێرە سەر
سوڕهێنەرەكەی لوولدا و هەلی گرت بردیە نووسینگەی گۆڤاری زانسیت بە ناوبانگ ساینتفك
ئەمێریكانی جیهانی هەر هەندە ئامێرەكەی لە پێش سەرنووسەری گۆڤارەكە دانا و كارەكەی بۆ
شڕۆڤەكرد ئەم دەنگوباسە وەكو برووسك بالوبۆوە لە نووسینگەكانی رۆژنامەكە ئەدیسۆن ئامێرێكی
دروست كردووە قسە دەكا. هەندەی پێ نەچوو خەڵكەكی زۆر لە دەرەوەی نووسینگەی سەرنوسەر
پەیدابوون ئینجا خەڵكەكەی تر كە زانیان ووردە ووردە دەهاتن بۆ دیتین ئەو ئامێرە و تاقی
كردنەوەی. بۆ رۆژی داهاتوو هەموو رۆژنامەكان پێشوازیان لەم داهێنانە گەورەیە كرد ئەم دەنگوباسە
سەرسوڕهێنەرە بێ‌لوبۆوە لە هەموو وایەكی جیهان . بە هەزاران نامە ناردرا بۆ ئەدیسۆن هەتا
رۆژنامەكان لەبەر زێدە پێ خۆشحاڵیان بەم داهێنانە ناویان لە ئەدیسۆن نابوو –سحرباز- وەكو دان
نانێك بەو كار سەر سوڕهێنەرانەی كە خەڵكی تر نایزانی و توانای زۆریشی هەیە بۆ داهێنان,
رۆژێكیان ئەدیسۆن برووسكەیەكی لە واشنتۆنەوە پێ گەیشت كە یەكێك لە ئەندامانی پەرلەمانی
32
ئەمریكی بانگهێشیت كردووە بۆ ئەوەی شەوێك وای ئەو مبێنێتەوە. ئەندامە بەرزەكانی تری
پەلەمانیش بانگ دەكاتە ماڵی خۆی بۆ بینیین ئەم ئامێرە سەرسوڕهێنەرە بەێ‌لم سەعات نەببووە
یازدەی شەو نێردراوێك لە كۆشكی سپی هات پێی راگەیاندن كە سەرۆكی ئەمریكا دەڵێ- پێ
گەورە دەمب ئەگەر ئەدیسۆن بێتە وام بەبێ دواكەوتن- . ئەدیسۆن ئامێرەكەی لەبن هەنگلی ناو
غاریدا بۆ كۆشكی سپی. دییت سەرۆكی ئەمریكای ئەوسا –هالیس= ئەوەندە هەوەسی بە ئامێرەكە
هاتبوو سەعات دوازدەو نیوی شەو چوو خێزانەكەی خۆی لە ژووری نووسنت بانگ كرد كە ئەم ئامێرە
ببیین. كە ئامێرێكە لە هەموو ئامێران زیاتر مرۆڤ تووشی سەرسوڕمان دەكا. لە ساڵی 0494 و
ساێ‌لنی پاش ئەو ئەدیسۆن پێش بیین ئەوەی كرد كە ئەم ئامێرەی قەوان لە پاشەڕۆژدا بە شێوەیەكی
زۆر بەربێ‌لو بەكاردەهێندرێ بۆ تۆماركردنی دەنگەكان و مۆسیقاو بەڵكو هەندەجار شوێین مامۆستاش
دەگرێتەوە ئەم ئامێرە گۆرانی بۆ منداڵ دەڵێ هەتا خەوی لێ بكەوێ وەكو بە كوردی دەڵێ –وایە
وایەت بۆ دەكەم تاكو خەوبت باتەوە- وەكاتی دەم ژمێرمان پێ دەڵێ و بانگمان دەكا بۆ نان
خواردن وە كاتی تەواوبوونی ئیش كردمنان پێ دەڵێ: وەكو تۆمار كارێك بۆ خێزان نرخێكی
گەورەی دەبێ. دەنگی ئەو كەسانەمان بۆ تۆمار دەكەن كە خۆمشان دەوێن و زۆر رووداوی خۆشی
و بامشان بەبری دەهێننەوە دەبیتە هۆی دروست كردنی چەند ئامێرێك بۆ منداێ‌لن كە قسە دەكا و پێ
دەكەنی و دەگریێ و گۆرانی دەڵێ و دروست كردنی چەند ئامێرێك لەسەر شێوەی سەگ دەحەپێ و
پشلە دەمیاوێینَ و شێر دەنەڕێینَ و كە لە شێر دەقووقێینَ و بانگ دەدا. وە دەنگی پیاوانی گەورە
تۆمار دەكا بۆ ئەوەی نەوەكانی دوا رۆژ گوێ لە دوانەكانیان بگرن و قسەكانیان ببیسن بەمەیان
ئەركێكی گەورە لە مەیدانی پەروەردە جێ بەجێ دەكا, بە تایبەتی بۆ پاراستین زمانەكان و
فێربوونیان ئەدیسۆن هەر بەردەوام بوو لە چاكسازی كردن بۆ ئامێرەكەی و شیت تازەی بۆ زیاد
دەكرد هەتا ساڵی 0444 لەم بوارەدا 08 شەست و پێنج جۆرە چاكسازی لەسەركرد هەر لەم
ساڵەدا ئەو ئامێرە ناردرایە بەریتانیا بۆ ئەوەی پێشكەشی جەماوەر بكرێ و منایش كردنی
بەشێوەیەكی تایبەتی و گشیت. لە پیشاندانێكی تایبەتی بۆ ئەو ئامێرە خەڵكەكە گوێ یان دایە
دەنگی ئەدیسۆن كە سەوام و ستایش بۆ گەلی بەریتانیا دەنێرێ و وە لە منایشێكی گشتیدا بەند –
33
قەصیدە-یەك خوێندرایەوە هی شاعریێكی ئەمریكی بوو كە لە شوێنێك قسەی كردبوو سێ هەزار میل
دوور بوو بۆی تۆماركرابوو . سیاسەت مەداری ئینگلیزی بە ناوبانگ –گالدستون- زۆر كەیفی بەو
قەسیدەیە هات كە ئەم شاعریە خوێندبوویەوەو ئەدیسۆن بۆی تۆماركردبوو وەراشی لێ ببوو. ئەدیسۆن
داوای لە گالدستون كرد ووتەیەك پێشكەش بە نەوەكانی ئێستاو دوا رۆژ بكات هەتا بۆی تۆمار كات
گالدستون زۆر خۆشحاڵی خۆی دەبڕی بۆ ئەو داوایە ووتەیەكی تۆماركرد تیایدا سوپاسی ئەدیسۆن و
داهێنانەكەی كرد و گوتی ئەم شەو كە چاوم بەم داهێنانە سەرسوڕهێنەرە كەوت زۆر سوودم لێ
وەرگرت و لە هەموو شەوەكانی ژیامن پێ خۆشرت بوو. ئەدیسۆن هەڵستا بە منایش كردنی قەوان –
حاكی- لە بەرلنی ساڵی 0444 ئیمپراتۆری ئەڵمانیا كە ئەم ئامێرەیان بۆ هێنا زۆر گرنگی پێدا
داوای كرد ئەو ئامێرە لێك هەڵبەوەشێتەوە وە دووبارە تێكی بێخنەوە لە پێش خۆی بۆ ئەوەی تێ بگا
لەسەر چ بنەمایەكی زانسیت داندراوە.

ئەدیسۆن جیهان رۆناك دەكاتەوە
كارگەی ئەدیسۆن لە منلوپارك بووە جێگایەك بەنهێنییەكان دەورەدرابوو بزاننی چیرتی لێ دروست
دەكرێ لە پاشەرۆژ ئەم داهێنەرە بەرزە بەشێوەیەكی ئاسایی لە 04 سەعات هەتا 21 سەعات كاری
دەكرد لە رۆژێكدا گومانی تیانیە كە ئەم كارە چڕوپڕە شتێكی لێ دروست دەبێ لە حوزەیرانی
ساڵی 0494 زایین چووە كیلگەیەك لە رۆژئاوای ووێ‌لتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ حەسانەوە پاش
ماندوو بوونێكی زۆر دوو مانگ لەوێ مایەوە. لەو ساتەدا جێگەی رێزگرتین هەموووایەك بوو بە هەلی
زانی كەلە گەڵ چەند زانایەك بچێ تەماشای رۆژبكات لە كاتی گریانی . سەری سوڕما لەوەی كە
ئەو زانایانە پشت بە رەنووس-رقم- دەبەسنت لەم كارەیاندا, زۆر كەیفیشی پێ هات كە ئەو زانایانە
ئامێرێك بەكاردەهێنن بۆ زانیین كەمرتین بەراوورد لە گەرمایی و شێ بەرزبوونەوە كە ئەدیسۆن خۆی
ئەو ئامێرەی داهێنابوو پێیان دەگوت تاسیمەتر- لەم گەشتەی گەڕایەوە زۆر پێ نەچوو خەریكی
كارێكی تر بوو ئەویش دابەش كردنی تەزووی كارەبا بوو ئەوەشیان بە ناردنی چەند تەلێك نەك
34
هەردوو تەل بۆ ئەوەی 0 سێ چوار گلوپی بچووك دابگریسێین لەیەك سەرچاوە . ئەدیسۆن ئاماجنی
ئەوە بوو جۆرێكی تازە لە رووناكی پێشكەش هەموو جیهان بكات. زۆر زانایانی تر لە ئەوروپا
خەریكی بەدی هێنانی ئەم ئاماجنە بوون بەێ‌لم بێ سوود بوو لە ئینگلرتا زۆر شت جێ بەجێ كرابوو
دەربارەی كارەبا و رۆناك كردنەوە لە نێوان ساێ‌لنی 0417-0401 سەرەتایەك دۆزرایەوە ئەویش
سەرەتای رۆناكی بە كەوان بوو الچو‌و املقوس ئەوەشیان چرایەكی گەورەبوو تیشكەكی زۆر بە هێزی
لێ دەردەچوو وە لە ساڵی 0100 فارادای سەرەتای ئامێری مەقناتیس كراو. مبداْ اوالە املغنگە-
ی دروست كردبوو پرووشكی كارەبایی لێ دەردەچوو كە غازی هەڵدەگریساند و مەكینەی بە نەفت
كار پێ كراوی هەڵدەكرد و دەسووڕاند. وە لە ساڵی 0181 منوونەیەكی سەرەتایی بۆ گڵۆپی
كارەبایی دروست كرا بەێ‌لم هەریەك لەم داهێنانەی سەرەوە كەلكێكی وای نەبوو لە رووی
پراكتیكەوە –التگبیق العملی – لەگەڵ ئەو سەرەتا زانستییانەی كە تیایدا بەكار هاتبوو زۆر زۆر بەنرخ
بوون بۆ هەموو ئەو كەسانەی دەیانەویست ووزەی كارەبایی دابەش بكەن لە ساڵی 0198 ئەو
گڵۆپە كەوانەیی یانەی تیشكەكی بە هێزی هەبوو لە داهێنانی –شارلزبراش- بوو كە ئەویش
هاووواتیەكی ئەمریكی بوو بۆ رۆناك كردنەوەی شەقامەكان بەكاردەهات لە زۆر شارەكانی ئەمریكا
ئەم گلۆپانە زۆر زۆر گەش بوون و دەنگەكیان لێوە دەهات هەندەشی پێ نەدەچوو دەسووتان
تیشكەكانیشیان ئەوەندە بە هێزبوو چاولەبەری هەڵ نەدەهات لە ساڵی 0191 ئەدیسۆن هەلستا بۆ
سەلێدانی چەند شارێك كە ئەم جۆرە گلۆپانەی تێدابوو . چەند لەم گلۆپانەیان بە دیاری بۆ ئەدیسۆن
هێنا لەگەڵ مەكینەیان بۆ ئەوەی ئەدیسۆن كارگەكەی لە منلوبارك پێ رۆناك بكاتەوە ئەدیسۆن زۆر
گرنگی بەم گلۆپانەدا پاش گەڕانەوەی لەم گەشتە شەدیسۆن هەموو كاتێكی خۆی تەرخان كرد بۆ
زانیین شیت زیاتر دەربارەی غازو روناك كردنەوە بە غاز . لەو ساتانەدا ماڵەكان بە غاز رۆناك
دەكرانەوە ئەم غازەش لە هەڵمی رەژووی بەردین دەردەچوو هەتا ئێستاش بەكاردێ بۆ گەرم
كردنەوەی ژوورەكان و چێشت لێ نان لە ماڵەكان. ئەدیسۆن نەی دەویست رۆناكی زۆر بە هێز
بەڕێگەی گلۆپە كەوانەییەكان دروست بكات بەرۆناكییەكی كەم لە رێگەی دابەش كردنی ووزەی
كارەبا لەوەش دڵ نیابوو هەرچی بە هۆی غاز دروست بكرێ دەتوانرێ بەرێگایەكی باشرتیش بە
35
هۆی كارەبا دروست بكرێ. بەێ‌لم ئەزموونەكانی ئەدیسۆن پارەیەكی زۆری دەویست ئەم بابەتەی
شرۆڤەكرد بۆ چەند كەسانێكی دەوڵەمەند رەزامەندیان پیشاندا كە حەفتانە كۆژمەیەك پارەی بدەنێ
ئەم كارە بەردەوام بوو هەتا ئەو پارەی لەوانی وەرگرتبوو گەیشتە 41111 چل هەزار دۆوار خاوەن
پارەكان لەم بارەیەوە هەندێك دوو دڵ بوون بەێ‌لم توانی رازیان بكاو كاریان تێ بكا كە دڵنیایە
سەركەوتن بە دەست دێینَ باشرتین بەڵگەش ئەوەبوو كە پێی دەگۆتن لە سەركارەكە بڕۆین چاكرتە
نەك رابوەستنی و هەموو ئەو پارەی كە خەرجیش كراوە بە خۆڕایی بچێ. لەو كاتە ناسكانەدا زۆر
دیاردەی وروژێنەر لە ئەزموونگەی ئەدیسۆن دەدیرتا باتریەكان گۆسكەی پڕ لە ماددەی كیمیاوی و
ئامێرەكانی لەسەریەك كەلەك بوو كە لەسەر عارد داندرابوون, لەگەڵ پەجنا مرۆڤ كە كاریان دەكرد
لە پێش مێزەكان كە ئەزموونیان بەجێ دەگەیاند بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ بێ ئەوەی بزانن نووسنت
چی یە. ئەدیسۆن خۆشی لە ناوەندی ئەو سوپایە كاری دەكرد كە بڕوایان بە ئەو هەبوو هەزاران
ئەزمونیان جێ بەجێ كرد بەێ‌لم سەركەوتوو نەبوو ئەدیسۆن خۆشی لەسەر كورسییەكی داری رەق
دادەنیشت بەین بەین پشییە خەوێكی دەكردو هەڵدەستاوە بۆ ئەوەی ئازایانەتر كارەكان بەجێ
بگەیین. زۆرجار وادەبوو هەموو ئەوانەی كاریان لەگەڵ دەكرد رای دەگرتن لە ئیش كردن بۆ ئەوەی
وایان لێ بكا گوێ بگرنە چەند ئاوازێكی كۆنی مۆسیقا ئەم ئەزموونانە شەو و رۆژ بەردەوام بوو
بەبێ راوەستان كاری دەكرد. بە فووكەی شووشە شووشەیەكی دروست كرد لەسەر شێوەی پیاز بەێ‌لم
هەوای تیابوو ئەدیسۆن دییت ناخۆشیەكە لەوەدایە ئەو تێلە باریكانەی ناو ئەو شووشەیە كە لە شێوەی
پیازە . پاشان بریەكی بۆ هات كە ئەم شووشەیە بە تاڵ بكا لە هەواو دای خبا. پاش ئەوەی ئەم
كارەی ئەجنام دا توانی بە هۆی تیلەكی پالتینیوم كە لە ناو ئەم شووشەی چەسپاند رۆناكیەك پەیدا
بكا هەندەی -20 بیست و پێنج مۆمی داگریساو روناكی بدا. بەێ‌لم كە هێزەكە دەگەیشتە چوارمۆم
ئەم تێالنە دەتاوانەوە ئەو جارەی تێلەكی بەكاردەهێنا لە كاربۆن دروست كرابوو ئەوەشیان لە رۆژی
20-01-0197 ئەو رۆژە رۆژێكی گەورە بوو بۆ ئەدیسۆن و ئەو پیاوانەی كاریان لەگەڵ دەكرد.
شەەشەكە ئامادەبوو بەێ‌لم تێلی یەكەم و دووەم و سێ یەم شكان لە كاتی قایم كردنی تێلی چوارەم
شەو درەنگ داهات شووشەكەی بە تاڵ كرد لە هەواو دای خست پاشان كارەبای بۆ چوو خەڵكەكە
36
چاویان رۆن بۆوە بەروناكیەك كە ماوەیەكی زۆر بوو چاوەڕوانیان دەكرد بەم جۆرە ئەدیسۆن ئەوەی
خەڵك بە موستەحیلی دەزانی هێنایە دی ووزەی كارەبای بەم جۆرە دابەش كرد بۆ رۆناك كردنەوە.
ئەم شووشەیە یان ئەم گڵۆپە بۆ ماوەی 40 چل و پێنج سەعات دەوامی كرد. ئەدیسۆن گوتی مادام
ئەوەندە دەوامی كرد دەتوانی ماوەكە بكاتە 011 سەد سەعات بەم جۆرە سێ رۆژ كە ئەزموونەكان
تەواو بوو بێ ئەوەی كەسێك لەم ئەزمونگەیە چاوی بچێتە خەو. پاشان ئەدیسۆن راوەستا دەمێك
تەماشای یەك لە گەورە یاریدەدەرەكانی خۆی كرد دەسیت لەسەر شانی دانا پاشان خۆی
سووڕاندەوە لە ئەزموونگە چووە دەرەوە وە هەمووشیان دلیان پڕ لە خۆشی و باوەڕ بە خۆكردن بوو.
چرایەكیان لە دەرەوەی منلوپارك هەڵواسرابوون لەسەر چەند تێلێك بۆ مەبەسیت تاقی كردنەوە دەنگ
و باسەكە بێ‌لوبۆوە بە هۆی رۆژنامەكان ئەدیسۆن ئەوەی كە نەدەكرا كردی ئینجا خەڵكانێك هەبوون
باوەڕیان دەكرد هەش بوو باوەڕی نەدەكرد لەبەر ئەوە ئەدیسۆن بڕیاریدا منایشێك بۆ جەماوەر
بكات. بۆ ئەوەی هیچ گومانیان نەمێینَ و هەتا هەتایە ئەو رووداوە گەورەیەش لە شەوی سەری ساڵی
0197 ئەو منایشە بەردەوام بوو بەدرێژایی ئەو شەوە هەتا بەیانی رۆژی 0-0-0111 خەڵكەكی
زۆر ئامادەی ئەم ئاهەنگە بوون كە ژمارەیان زیاتر لە 01 لە سی هەزار كەس دەبوو ئەو گلۆپانەی
بە دارەكانەوە وەكرابوون بەتیشكەكەیان پێشوازیان لەم خەڵكە دەكرد لە نێوان ئەوانەی كە هاتبوونە
ئەم ئاهەنگەش گەورە پیاوان بوون لە مامۆستایانی زانكۆ, پیاوانی كاربوون ئەوانەی كە پاش ئەم
ئاهەنگە دەنگوباسی سەركەوتین ئەو داهێنانەیان بێ‌لوكردەوە كە داهێنەری گەورە ئەدیسۆن هێنایە
بەرهەم لە ناو هەموو كۆڕو گرووپێك دا پاش ئەم سەركەوتنە بریی ئەوەی كردەوە كە تێلێك بدۆزێتەوە
زۆر دەوام بكات ئەدیسۆن خەڵكانێكی زۆری نارد بۆ وایە جۆر بەجۆرەكانی جیهان دییت یەكێك لە
زاناكان دەنگوباسی رووەكی حەیزەرانی لەسەر لێوارەكانی رووباری ئەمازۆن لە بەرازیل پێ
راگەیاند. زۆریان لەم رووەكە بۆ ئەم داهێنەرە هێنا هەتا توانی تێل لەم رووەكە دروست بكات بۆ
ساێ‌لنێكی زۆر بەێ‌لم ئەدیسۆن سەدان جۆر لە مادەكانی تاقی كردەوە . وە باوەری بە خۆی هەبوو لە
ئەزموونگەی كیمیاوی تێلەكی لەمە باشرت دروست بكات. پاشی چەند ساڵێك سەركەوتوو بوو كە
تێلەكی باریك لە تێكەلەیەكی دروست كراو لە هەندێ رووەكی كە لەسەر شێوەی لیفكەبوو دروست
37
بكات. وە هەتا ئێستاش ئەم تێكەڵەیە بەكاردێ لەم رۆژانەشدا كە ئێمە تیایدا دەژین كە لە ساڵی
2112 زایین یە . بەێ‌لم ئەم تێالنە لە ناو كیفەكی دایە لە كانزای تەنگسنت كە بە هێزترە لە
كاربۆن و زیاتریش بەرگەی گەرمایی رۆناكی دەگرێت ئەم تێكەڵەیە هەبوو هەرچەندە داهێنەرەكە
نازاندرێ كێ یە هەروەكو دیاردەی برووسك نەیان دەزانی دیاردەیەكی كارەبایی یە بەڵكو وایان
وابوو شتێكە رق و قینەی خوداوەند دەر بڕی یەكەم كەس كە ناوی لەم هێزە سیحراویە نا مەبەست
ناوی كارەبا دكتۆرێك بوو لە دكتۆرەكانی شاژن –الیزابێت- لە بەریتانیا لە نیوەی دووەمی سەدەی
شازدەم ئەو دكتۆرەش ئەم ووشەیەی لە ووشەیەكی یۆنانی وەرگرتووە –ئەلكرتون- كە بە واتای
كارەبایە لە كاتی ئەم دكتۆرەوە كە هەبووەو زاناكان هەموویان لە هەموو وایەكی جیهان هەوڵ
دەدەن بزانن ئەم هێزە چی یە و رێگای بەكارهێنانی چۆنە ئەدیسۆن ویسیت كارگەیەكی گەورە
دروست بكات بۆ وەدەست هێنانی كارەبا بەێ‌لم ئەمەیان ئەوەی دەویست كە ئامێرەكان پەرەی پێ
بدرێ چونكە لەو كاتە مەكینەی زۆر گەورە نەبوو كە بە هێزەكی زۆر بسووڕێ هەتا ئەندازیارەكان
دەیان گوت زۆر زەمحەتە بتوانرێ مەكینەی وەها گەورە دروست بكرێ كە ئەدیسۆن دەیەوێ و باسی
دەكا ئەدیسۆن خۆشی زۆر لە مەكینەكانی تاقی كردەوە پێش ئەوەی بگاتە ئەو ئاماجنەی كە دروست
كردنی مەكینەیەك بوو ئاماجنەكانی ئەوی دەپێكا لەو كاتە فەرمانی دەركرد كە كار بەردەوام بێ
شەو و رۆژ بۆ بەدەست هێنانی چەند مەكینەیەكی تری لەم بابەتە برووسكە لە هەموو وایەك بۆ
ئەدیسۆن دەناردرا داوایان لێ دەكرد دەیانگۆت –وەرە شارەكامنان رۆناك بكەوە-. بەێ‌لم ویسیت
پێشان ئەو مەكینانە لە منلوبارك تاقی بكاتەوە لەو ساتەدا هەڵستا بە هەڵكەندنی چەند قۆرتێك كە
تێلی لە ناو درێژ كردبوو تێلە كانیش لە ناو بۆڕی دابوون. بەڕێگای ئەو تێالنەوە شوێنەكە كارەبای
دەدرێیتَ هەر بە خۆی بۆریەكانی دەپشكین. كاتەكی ئەو كارنە هەمووی جێ بەجێ كران لە شەوی
شەمووی رێكەوتی 4 ئەیلولی ساڵی 0112 شاری منلوبارك تیشكی گلۆپەكانی كارەبا هەموو ئەو
شارەی رۆناك كردەوە ئەم كارگەیە هەشت سەعات بەبێ راوەستان كاری دەكرد. تەنیا بۆیەك جار
رادەوەستا ئەویش بۆ ماوەیەكی كەم لەو كاتەدا ئەدیسۆن بریێكی بۆ هات كە چەند وێستگەیەكی
سەرەكی دروست بكات بۆ ووزەی كارەبا بەێ‌لم جێ بەجێ كردنی ئەو كارە بە ملیۆنان دۆواری
38
دەویست لەبەر ئەمە كۆمپانیایەك دروست بوو ناویان لێ نا كۆمپانیای ئەدیسۆنی بۆ رۆناك كردنەوە
بە هۆی كارەبا لە نیویورك- شركە ئەدیسۆن لالچا‌وە الكهربائیە یف نیویورك- بەسەرمایەی یەك
ملیۆن دۆوار فەرمانی ئەوەبوو كارەبا بداتە نیویورك بۆ رۆناكی و گەرمی و ووزە. ئەدیسۆن دەسیت
كرد بە دروست كردنی مەكینەی كارەبا و دروست كردنی دینەمۆ- ئەو هێزەی لە مەكینەی بە هەڵم
كاركردوو یان بە نەوت كاركردوو یان ئەو هێزەی لە تاڤگە دروست ئەبێ ئەیكاتە كارەبا. ئاسان
نەبوو خەڵكی رازی بكا كە پارەبدەن بۆ جێ بەجێ كردنی ئەدیسۆن هەڵستا بە خۆی پارەی
قەرزكرد لە برادەرانی وە زۆر ئەو بەشانەی كە هەی بوو لە كۆمپانیەكانی تایبەتی ئەم بەشانە –سهم-
بفرۆشێ . پاش ئەوە هەلستا بە دروست كردنی چەند وێستەگەیەك لە شاری میالنۆ لە ئیتالیا و بەرلنی
و لە شاری سانتیاگۆ لە شیلی لەو كاتە كورتانەی كە ئەو دادەنیشت بۆ حەسانەوە ئەدیسۆن لە
زەویەكانی منلوبارك یەكەم شەمەندەفەری دروست كرد كە بەكارەبا كاری دەكرد.

سینەمەی قسەكەر
السینما الناگقە
ئەو چەند ساڵەی نێوان ساڵی 0498 هەتا شەڕی جیهانی یەكەم ئەدیسۆن چاێ‌لكیەكی لە وێنە
بەردەری پیشاندا. ئەو داهێنانەی ئەو كردی لەگەڵ ئەو تاقی كردنەوانەی ئەو بەشێكی زۆری
وایەنەكانی ژیانی مرۆڤی گرتەوە لە ساڵی 0448 ژنی یەكەمی كۆچی دوایی كرد, كە 0 سێ
منداڵیشی لێ هەبوو بۆ جاری دووەم ژنی هێناوە لە ساڵی 0440 زایین لەبەر فرەوان بوونی
39
كارەكانی ناچاربوو لە منلوبارك بگوازێتەوە بۆ وێست ئۆرەنج. بۆ تاقیگای فرەوانرتو تازەتر لەو
تاقیگایانەدا داهێنانەكانی پاشانی ئەدیسۆنی تێدا ئەجنامدرا. لە ساڵی 0447 رووی لە پاریس كرد
و كچە گەورەكەشی لەگەڵ خۆی برد بۆ سەردانی پیشانگای پاریسی گەورە. ئەو وایەنەی بۆ
داهێنانەكانی ئەدیسۆن تەرخان كرابوو 0\0 سێ یەكی ئەو پانتاییەی گرتبۆوە كە بۆ ئەمریكا
تەرخان كرابوو وە بەشی زۆری تەماشەكەرانی بۆ خۆی رادەكێشا لەو شوێنەی بۆ داهێنانەكانی
ئەدیسۆن تەرخان كرابوو گلۆپەكی كارەبایی گەورەی لێ داندرابوو كە بەرزاییەكەی 81 پێ بوو
لەسەر سەكوەكیان دانابوو پانتاییەكەی 21 پێ چوار گۆشە دەبوو بەوام ئەوەی بۆ قەوان داندرابوو
حاكی خەڵكەكی زۆری لە تەماشەوانان بۆ خۆی رادەكێشا گوێیان دەدایە ئەو ئامێرەی ئەدیسۆن دای
هێنابوو بە هەموو زمانێكی قسەی دەكرد. لەو كاتەی ئەدیسۆن گەڕایەوە ئەمریكا بە هەوەس و
خۆشییەكی زۆر پێشوازی كرا یەكسەر چووە شوێین كاركردنی خۆی پاش ئەوەی ئامێری قسەكردنی
داهێنا وەكو بامسان كرد, ئێستا دەیەوێ چەند وێنەیەك دروست بكا كە جبوولێنەوە . بەبریكردنەوە
تیژەكەی خۆی گەیشتە ئەو ئەجنامەی ئەگەر هاتوو ژمارەیەك لەو وێنەمان گرت بۆ شتێك كە
دەجوولێتەوە بەڕێژەی 08 پازدە جار لەیەك خوردكەدا –پانیە- دەتوانرێ هەمان جوووانەوەی شتە
ئەصلیەكە پیشان بدا ئەگەر بەخێرایی یەكی میكانیكی تەواو جبوولێندرێتەوە دەیەوێ شتێك بۆ چاو
دروست بكات ئەوەی پێشرت بۆ گوێی دروست كرد كە قەوان بوو. ئەو تاقی كردنەوانەی كە كردی
لەسەر شەپۆلەكانی دەنگ بەو هیوایەی رۆژەك لە رۆژان كۆیان بكاتەوە لە كۆكردنەوەی دەنگ و ئەو
وێنانەی كە دەجوولێن. لەیەك ساتدا زۆر لە داهێنەرەكان لە ساێ‌لنی پێشرت هەولیاندابوو لەو پەجنا
ساڵەی رابردوو كە وێنەی جووواو دروست بكەن بەێ‌لم نەگەیشتبوونە هیچ ئەجنامێك. وێنەگرتن بەخۆی
دوو فرەنسی دایان هێنا لە ساڵی 0107 داهێنەرێكی تری ئینگلیزی زۆر پێشی خست و شیت تازەی
تیاكرد لە ساڵی 0101- 0181 یەك لە فرەنسیەكان توانی وێنەی چەند ئەسپێك دروست بكات
لە كاتی غاردان وە لە ساڵی 0184 زانایەكی فرەنسی داهێنانێكی تازەی داهێنا بۆ چەند
وێنەیەكی جوووایەوە بەێ‌لم ئەو داهێنانەی هەر هێلكاری بوو –تصمیم بوو لەسەر كاغەز. وە لە ساڵی
0117 ئیستمان داهێنانێكی تازەی داهێنا كە برییت بوو لە فلیمەكانی پێچراوەی فۆتۆگرایف –
40
لفافات اوافالم الفوتوغرافیە- لێرەدا ئەدیسۆن هاتە سەر ئەو باوەڕەی كە دەتوانێ شتێكی لەم بابەتە
لە داهێنانەكەی دروست بكات . كە پێشرت نەكرابێ. ئەم بابەتەی لەگەڵ ئیستمان وورووژاندن و
قسەیان لەسەر كرد. لەو باوەڕەدابوو ئەگەر بتوانێ فلیمەكی جوووایەوە دابهێین لە كامریادا ئەوەی
دەمیینَ زۆر ئاسانە لەو كاتەدا تەنیا شاشەیەكی سپی پێ دەوێ كە وێنەكەی لەسەر پیشان بدرێ و
ئامێرێكیش بۆ گەورەكردنی وێنەكان و لەگەڵ ئامێرێكی تر تیشكەكی بەهێز وەك –بالجكتۆر-
باوێتە سەر وێنەكان بۆ ئەوەی لەسەر شاشەكە وێنەكان بە دیار بكەون. لێرەدا ئیستمان بڕیاریدا كە
ئەدیسۆن وەێ‌لمی زۆر پرسیاری دایەوە كە زۆر گرنگ بوو لە هاویین ساڵی 0117 ئەدیسۆن كامریای
وێنەگرتین وێنەی جوووایەوەی داهێنا وە لە ساڵی 0170 ئەو ئامێرەشی داهێنا كە تیشك دەخاتە
سەر وێنەكان بۆ ئەوەی لەسەر شاشەی سپی بە دیار بكەون. لە حەوشەی تاقیگاكەی خۆی یەكەم
خانووی سینمای دروست كرد خانووەكەشی برییت بوو لە خانوێك كە لە دار دروست كرابوو لەگەڵ
ساپیتەیەك بڵند و نوی دەبوو لەم خانوەیدا زۆر دمیەنی جۆراوجۆری پیشاندا كە خەلكەكە لە كاتی
بینیین سەریان سوڕمابوو بەم شێوە سەرەتاییە دەسیت پێ كرد پاشان ئەم پیشەسازیە بووە
پیشەسازیەك هەموو جیهانی گرتەوە وە لە هەموو هۆیەكی كات رابواردن سادە و خۆشرت بوو لە
جیهان.
شەڕی جیهانی یەكەم دوارۆژەكانی ئەدیسۆن
سەرەتای سەدەی بیستەم زۆر داهێنانی تازەی بە خۆوە دیت لە هەموویان گرنگرت داهێنان و دروست
كردنی فڕۆكە و ئۆتۆمبیل و رادیۆ بوو. ئەدیسۆن بەخۆی چەند تاقی كردنەوەیەكی كرد لەسەر
دروست كردنی فرۆكەی –هەلیكۆپتەر بەێ‌لم خۆی و یەك لە یاریدە دەرەكانی تووشی لەش سووتان
هاتن لەو كاتەی تاقی كردنەوەیان لەسەر مەكینەی فرۆكەكە دەكرد بۆیێ وازی لێ هێنا بەێ‌لم
داهێنانەكانی ئەدیسۆن زۆر پێویست بوون بۆ دروست كردنی فڕۆكە و ئۆتۆمبیل و رادیۆ. وەكو
دینەمۆی دەرهێنەری كارەبا –مولیدە كهربائی- وە گلۆپی كارەبایی و پاتری و تەلگراف و بێ تەل
ئەدیسۆن زۆر گرنگی دا بە ئۆتۆمبیل. كە برییت بوو لە عارەبانەیەك كە ئەسپ رای ناكێشێ گرنگی
41
پێ دانەكەی زۆر زیادی كرد كە لەگەڵ ئەندازیاری گەنج ئەویش ناوبانگی دەركردبوو لە هەموو
وایەكی جیهان كە ناوی –هەنری فۆرد بوو- باسی دروست كردنی پاتریان دەكرد قسەكەشیان
لەسەر ئەوەبوو كە پاتری یەك بدۆزنەوە تایبەت بێ بە ئۆتۆمبێل. چونكە باتری لەو ساتەدا زۆر قورس
بوو هەڵ نەدەگریا بە زەمحەت نەبێ ئەدیسۆن زۆر كەیفی بەو مەكینەیە دەهات كە فۆرد دروسیت
كردبوو كە بە نەوت ئیشی دەكرد بێ ئەوەی هەڵم یان دووكەڵ دروست بكات لە ئەجنامی
كۆبوونەوەی ئەو دوو داهێنەرە گەورەیە ئەوەبوو ئەدیسۆن رووی كردە ئەوەی كە پاتریەك بۆ ئۆتۆمبیل
دروست بكات. پاش كارلێكردنی چەند ساڵێك بۆ ئەو مەبەستە توانی ئەم جۆرە پاتریە دروست بكات
كە بەكەڵك ئۆتۆمبیل بێت پەجنا تاقی كردنەوەی كرد بۆ گەیشنت بەم ئاماجنە لە ماوەی دەساڵ
كاری كرد و 0 سیچ ملیۆن دۆواریش پارەی لێ خەرج كرا. ئەو پاتریەی ئەدیسۆن دروسیت كرد لە
هەموو وایەكی ئەمریكا بەكار دەهات بۆ ئۆتۆمبیلی باركردن –سیارات الشحن- و ئۆتۆمبیلی
گواستنەوەی ئادەمیزاد-نفرات- وە بۆ ئامێرەكانی ئاماژەكردن لە وێستگەی شەمەندەفەر وە بۆ
رۆناك كردنەوەی ئەو شوێنانەی كارەبای لێ نی یە. هەتا بۆ رۆناك كردنەوەی ژێر ئاوەكانیش –
الغواصات- هەروەها ئەدیسۆن زۆر تاقی كردنەوەی كرد لەسەر بێ تەل-واسلكی- گەیشتە
دۆزینەوەی زۆر شیت گرنگ لەم بابەتە لەو كاتەش بوو ماركۆنی زانای ئیتالی لە ساڵی 0470 دانی
بەوە دانا كە ئەدیسۆن سەركردەی تەلگراف و بێ تەلە. ئەدیسۆن هەموو داهێنانەكانی خۆی فرۆشتە
ماركۆنی ئەدیسۆن تەماشای كرد بەرهەمهێنانی كانزای ئاسن –معدن احلدید- لە هەموو
پێویستییەكانی پێویست ترە بۆ پیشەسازیەكانی ئەمریكا ئەگەر بتوانرێ بە ئاسان بەرهەم بهێندرێ
سوودەكی زۆر گەورە بە ئەمریكا دەگەیەنێ پێش شەڕی جیهانی یەكەم كارگەیەكی دروست كرد كە
گاشەبەردی گەورە بهاڕێ پاشان هێزەكی مەقناتیسی كارەبایی ئاراستەی ئەم هوردكراوە دەكرد
ئاسنە خاوەكەی تاقی كردنەوەی یەكەم سەركەوتنێكی باشی بەدەست هێنا لە رودایلند-زیاتر لە
هەزار تەن ئاسین بەرهەم هێنا بە كاتێكی زۆر كەم. پاشان ئەدیسۆن بریی لەوە كردەوە ماددەیەك
بۆ خانوو دروست كردن بێنێتە بەرهەم كە ئەویش –باتۆن-ە هیوای ئەوەی دەخواست لەم ماددەیە
خانووی هەرزان و باش بۆ كرێكاران دروست بكات. هەڵستا چەند قالبێكی داهێنا كە لە ئاسن
42
دروست كرابوو ئەو باتۆنەی لە ناوی دادەرێژندرا چوار رۆژ لێی دەگەڕان بۆ ئەوەی قایم بێ . پاشان
قاڵبەكان دەكرانەوە. دەت دیت خانوێكی تازەی لێ هاتە كایە كە برییت بوو لە یەك پارچە بە دیوارو
ساپیتە و پەیژەوە لە پاشان ئەدیسۆن هەلستا بە چاكسازی كردن بۆ بۆریەكانی تیشكی ئێكس- اشعە
اكس- پاشان ئامێرێكی دروست كرد كە بە مەكینەیەكی كارەبایی كاری دەكرد پێیان دەگوت
ئامێری پڕكردن –اوامال‌و- وە لەساڵی 0702 سینمای قەسەكەری داهێنا لەو كاتەی شەڕی جیهانی
یەكەم دەسیت پێ كرد لە 21-9-0704 ئەدیسۆنیان بانگ كرد بۆ رێكخستین پیشەسازیەكان و
زانست لە ئەمریكا بۆ ئەوەی بتوانن بەرو رووی كارە خەتەرناكەكان ببنەوە. بەێ‌لم قبووڵی نەكرد
ئامێری شەڕدروست بكا لەو كاتە نەبێ كە نیشتمان پێویسیت پێ بێ پاش ئەوەی ئەمریكا بەشداری
شەڕی كرد لە 8 نیسانی ساڵی 0709 ئەدیسۆن بووە ئەفسەرێكی دەریایی لەگەڵ كەشتییە
جەنگییەكان و ژێر ئاوەكاندابوو كە تەمەنیشی ئەو كات 91 حەفتا ساڵ بوو بۆ ئەوەی هەر
ئاستەنگێك بێتە پێشیان چارەی بكات لێرەدا هێلكاریەكی دانا –تصمیم – بۆ پاراستین كەشتییە
جەنگیەكان و ژێر دەریاكان لە هێرشی دوژمن رزگاریان بكات. زۆر تاقی كردنەوەشی كرد كە
تۆڕی تەلەفۆن دروست بكات بۆ كەشتیەكان و بۆ ئەوەی لە منی- الغام- بیان پارێزی وە
بەكارهێنانی تیشكی كارەبایی بە هێز –بالجكتۆر- لە ژێر دەریا لەو ماوەی كە لەو بوارە كاری
دەكرد 40 چل و پێنج داهێنانی دروست كرد بۆ حكومەتی ئەمریكا. وەكو شەڕ كۆتایی هات لە
00-00-0701 ئەدیسۆن گەڕایەوە تاقیگەكەی خۆی هەڵستا بە كردنی چەند تاقی كردنەوەیەك
كە مرۆڤ پێویسیت پێیەتی لە كاتی شەڕو ئاشیت ئەویش دروست كردنی –واستیك مگاگ- بوو.
ئەدیسۆن هەر كاری دەكرد هەتا تەمەنی بووە 14 هەشتاو چوار ساڵ. دەی گوت ئەمن هەركات
تەماشای پێشەوە دەكەم دەبێ وای كەمی من پازدە ساڵی تریش مار بكەم كاتەك تەمەمن بووە –
سەد ساڵ- ئینجا ئەو كاتەی دێ كە لە كار رابوەستم كاتێك لێ یان پرسی تۆرازی دەبی زانست دە
ساڵ پشوو –ئیجازە- وەبگرێ و رابوەسیت بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی بگاتە كاروانی پێشكەوتن و زاننی.
وەێ‌لمی دایەوە تاقی كردنەوەكانی من فێری كردووم زانست پشوو وەرناگرێ هیچ كات. ئەوەی
راسیت بێ هەر پەرە بەم پێشكەوتنە دەدات بەبێ راوەستان بۆ ملیۆنان ساڵی تریش. بەڵكو ئێمە هەر
43
سەرەتاكامنان خوراندووە بۆ ئەو شتەی لە ئێمە دیارە بەڵكو پێویستە زیاتر بزاننی. بۆ وێنە من زۆر
گرنگی دەدەم بە بریو بۆچوونەكانی –ئەنیشتاین- ی تازە دەربارەی جوووانەوە و پێوان بەێ‌لم ناتوامن
لەیەك لە ووشەكانی بگەم وە زۆر كەسیش لە زاناكان هەروەكو منن هەمان ناخۆشی دەبینن! .
یەكەم وادان لە تەندروسیت ئەدیسۆن ساڵی 0721 روویدا لەو كاتەی مێوانی رێزگرتینَ بوو –چیف
شرف- لە شاری دەترویت دوا پەیامی كە ئاراستەی جیهانی كرد لە 00-8-0700 پەیامەكەی
ئەوەبوو : ووشەكانی بەرادیۆ بێ‌لوكرایەوە لەو كاتەی جیهان تووشی تەنگژەی ئابووری –ازمە
اقتصادیە- ببوو گوتی : پەیامم بۆ ئێوە ئەوەیە كە ئازابن ماوەیەكی زۆر ژیام هەر دەم دیت مێژوو
خۆی دووبارە دەكاتەوە جار لە دوای جار لە زۆر كات دیومە كار نزم دەبێ پاشان ووێ‌لت لە جاران
دەوڵەمەندتر بوویتەوە و بەهێزتر بووە ئازابن هەروەكو با و باپریتان ئازابووە چەكتان باوەڕ و باوەڕ
بەخۆكردن بێت بڕۆن بەرەو پێشەوە. تەندروسیت ئەم داهێنەرە گەورەیە بەرو خراپی دەچوو بەێ‌لم
دەری نەدەبڕی كە نەخۆشیەكەی كوشندەیە بەڵكو هەر دەیگوت لەم نزیكانە دەگەڕێمەوە سەر
كارەكانی خۆم كاتی خۆی بەگوێ گرتن لە مۆسیقا و گەڕان دەبردە سەر لەگەڵ ژنەكەی و
دكتۆرەكەی خۆی خۆشی دەویست هەتا رۆژەك لێ یان پرسی: كەی خانەنشنی دەبی لەكار كردن
وەێ‌لمی ئەوەبوو رۆژێك پێش مردمن لە بەیانییەكی زووی 01-01-0700 ئەدیسۆن ئەم جیهانەی
جێ هێشت دكتۆرەكەی خۆی ئەو بەیانەی بێ‌لوكردەوە كە رۆژنامە نووسان چاوەڕێییان دەكرد كە بە
كورتی تیایدا گووتی: تۆماس ئەدیسۆن كۆچی دوایی كرد لە سەعات 0 سێ و 24 دەقیقە لە
بەیانی رۆژی 01-01-0700 ئەو ئامێرانەی تەلەفۆن و رادیۆو تەلگراف كە ئەدیسۆن ژیانی خۆی
هەموو لە پێناویدا بەخت كرد بۆ چاك كردنی ئێستا بە رێگەی ئەوانەوە هەواڵی كۆچی دوایی یەكەی
بە جیهاندا بێ‌لوبۆوە. لە رۆژی چوارشەم 20-01-0700 قوداسێكی تایبەتی كرا بۆ نەمری
بریەوەری ئەدیسۆن لەو رۆژەدا پەجنا ساڵ تێپەڕی بوو بەسەر داهێنانی هەرە گەورەی ئەو پیاوە ئەویش
دروست كردنی گڵۆپی كارەبایی بوو كە هەموو جیهانی رۆناك كردەوە. لە سەعات یازدە و نیوی
بەیانی رۆژی 4 ئەیلولی ساڵی 2112 لە تەرجەمە كردنی ئەم پەرتووكە بوومەوەو لە 22-7-
44
2112 پاك نووسی تەواو بوو. هیوادارم مایەی سوود لێ وەرگرتین هەموو كوردێكی دلسۆزبێ بۆ
كوردستان و بۆ زانست و پێشكەوتن.

بشری حسنی كوردستانی
2112-7-22
قسەی نەستەق: سەركەوتن سەركەوتن رادەكێشی كەواتە سەركەوتوان بناسە سەركەوتنت
بۆ ئاسان دەبێت

ژمارەی سپاردنی ساڵی 2112 لە پەرتوكخانەی بەڕێوەبەرایەتی گشیت رۆشنبریی و هونەر 090
دراوەتێ

45