‎پەیمانی سەعد ئاباد

‎ئیسلام حوسێن نوعمان
‎قۆناغی چوار–بەشی مێژوو
‎زانكۆی سۆران
‎پەیمانی سەعد ئاباد کە لە (٨)ی تەمووزی ١٩٣٧لە کوشکی (سعد ئاباد)ی نزیک تاران لە نێوان عیراق و ئێران و تورکیا و ئەفغانستان مورکرا. ئەگەرچی بە(پەیماننامەی بەگرژیەکدا نەچوون) ناونرا بەلام لە بنەرت دا سروشتەکی دەستدرێژیکاری و ئیمپریالی هەبوو. هەرچەندە دەولەتانی مورکەری پەیمانەکە هەوڵیاندا واپیشان بدەن کە ئەم پەیمانە دەستکەوتێکی گرنگە بوو وڵاتەکانیان و بەرژەوەندی میللەتانیان دایە، بەلام لە راستیدا تەنیا رژێمە سەرکوتکاریەکانی ئەم وەلاتانە و دەوڵەتە زلهێزە روژئاواییەکان سودمەند تێیدا،
‎بو سەلماندنی ئەم راستیە دەبێ لەزەمینە هوکارەکانی بەستنی پەیمانەکە وردبینەوە کە ئەویش دوو لایەن لەخوی دەگرێ. لایەنی یەکەم پەیوەستە بە بەرژەوەندی زلهێزە روژئاواییەکان، بە تایبەتی بەریتانیا.چونکی رولی سەرەکەی هەبوو لەدانانی پلاندانان و زەمینەسازی بو رێکخستنی ئەم پەیمانە تەنانەت دەولەتانی مورکەری پەیمانەکەش لەژێر فشاری ئاڕاستەکردنی بەڕیتانیا ئەم کارەیان کردبوو. بویە جەماوەری ئەم وەلاتانە هەرلەوکاتەدا دەیانزانی کە بەشداریکردنی دەولەتەکانیان لەم پەیمانە بو خزمەتی بەرژەوەندی سیاسی و ستراتیژیەکانی بەڕیتانیا و زلهێزەکانی روژئاواییەکانە.واتە ئەم پەیمانە دوو لایەنی گرنگی هەیە یەکەم بوو وەلاتە زلهێزەکان وەک بریتانیا.
‎ دوویەم گرنگی ئەم پەیمانە بوو وەلاتە بەشداربوویەکانی پەیمانامەکە لەسەری کێشەی سنوری کە ئەم رێکەوتنامەیە لە ١٠بەند پیکهاتبوو لە هەر یەکیک بەندەکانی (٢)(٧) بە ئاشکرای باسی لایەنی سنوری دەکەن هەر چوار وەلاتەکە بەلێنن دەدەن کە رێگری بکەن دروست کردن وپێک هێنانی هەر جورە هێزێکی چەکداری کە ئاسایش ناوخۆی وەلاتەکەیان بێخیتە مەترسیوە چ لە ناوچە سنورەیەکان بێت یان لە ناوچە خێر سنوریەکانەوە بێت ئەم دوو بەندە یەکیک بوو لە بەندە جەوهەریەکانی پەیمانی سعد ئاباد.
‎گرنگی ئەم پەیمانە لەوە دا بوو کە هەر چوار وەلاتە بەشداربوویەکە دەیان ویست سیستەمەکی مودێرن بسەپین. هەر چوار وەلاتەکە نەیان توانی کیشەی ناخوی خویان چارە بکەن بوویە هەلسان لەم رێکەوتنەمەیدا پەنایان دەبردە لای یەکتر بوو چارەسەرکردنی کیشەی یەکتر بوویە پێویستیەکی گەورە بەم ڕێکەوتنە هەبوو تەبیعەتی دیکتاتۆرەکان وایە تەبیعەتی تاک روویشت وایە کاتیک کە چارەسەری کەمینەیەک یان پیکاهاتەیەک ناو وەلاتەکەی خوی ناکات پەنادەبت بوو دراوسیەکەی بووی چارەسەر بکات

‎ئەو وەلاتانەی لەم پەیمانە دا سەرکەوتن بریتی بوون لە ئینگلیز ئەفغانستان وعیراق و تورکیا بوون ولاتی ئێرانیش دوراوی یەکەمی پەیماننامەکە بوو. پەیماننامەکە بویە بە سوودی بەریتانیا هەژمارکراوە. چونکە بەربەرستبوو لە بەردەم هەژموونی کومونیزم.
‎گرنگی ئەم پەیمانە بوو عیراق ئەوە بوو کە ئێران قایل بوو ئیدارەی نیوەی کەنداو بکات، هەروەها سەرچاوە نەوتییەکانی باشووری ئێرانیش، لەلایەن رەزاشای پەهلەوییەوە رادەستی عێراق بکات.
‎گرنگی پەیماننامەکە بوو تورکیاش بریتی بوو بەرزاییەکانی ئارارات ،کە زور ستراتیژییە لە بەرانبەر شارۆچکەی قەتوور بەخشرا بە تورکیا بەم هویەوەیش دەولەتی تورکیا بە براوە هژمار کراوە.
‎هەرچی دەولەتی ئێرانەش ناوچەی تاجیکنیشی ئەفغانستان ئێران داوای دەکردوە. بەهۆی واژوکردنی پەیماننامەکە لەلایەن ئەفغانستانەوە. ئێران بەیەکجاری دەستبەرداری ئەو داواکاریە بوو، بویە ئێران بە دوراوی یەکەمی پەیماننامەکەبوو.

‎بە گشتی پەیمانی سەعد ئاباد وەک نموونەیەکی مێژوویی گرنگی هەوڵەکانی هاوکاری و ئاسایشی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەمێنێتەوە. جەخت لەسەر تەحەددیات و ئاڵۆزییەکانی چارەسەرکردنی نیگەرانییە ئەمنییەکانی هاوبەش دەکاتەوە لە ناوچەیەکدا کە بە بەرژەوەندییە کێبڕکێکارەکان و دوژمنایەتییە مێژووییەکان دیاریکراون. لە کاتێکدا کە پەیماننامەکە ئامانجە درێژخایەنەکانی نەگەیشت، بەڵام زەمینەی دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییەکانی داهاتووی داڕشت و وەک توێژینەوەیەکی کەیسی بەنرخ بۆ تێگەیشتن لە داینامیکی ئاسایشی ناوچەکە و پۆتانسێلی چارەسەری دیپلۆماسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کاردەکات. لە کاتێکدا زلهێزە ناوچەییەکان بەردەوامن لە ململانێ لەگەڵ ئاستەنگە ئەمنییەکان، وانەکانی پەیمانی سەعدا ئاباد هێشتا پەیوەندیدارن و تێڕوانینەکان پێشکەش دەکەن سەبارەت بە توانای هاوکاری فرەلایەنە لە چارەسەرکردنی نیگەرانییە ئەمنییەکانی هاوبەشدا.

‎لە کۆتاییدا، لە کاتێکدا ڕەنگە پەیمانی سەعدئاباد بە ئامانجە درێژخایەنەکانی نەگەیشتبێت، بەڵام گرنگییەکەی لە ڕۆڵیدایە وەک پێشەنگێک بۆ دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییەکانی داهاتوو و بیرهێنانەوەی ئاڵۆزییەکانی سیاسەتی ناوچەیی. وەک توێژینەوەیەکی کەیسی بەنرخ بۆ تێگەیشتن لە داینامیکی ئاسایشی ناوچەکە و پۆتانسێلی چارەسەری دیپلۆماسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا .

‎سەرچاوەكان
‎1.میثاق سعد آباد عام ١٩٣٧ قراءة معاصرة في العلاقات
‎(العراقية – التركية – الايرانية)
‎د. اسراء طالب توفيق
‎2.میثاق سعد أباد ١٩٣٧روية معاصر في احتواء اشكاليات الجوار الجغرافي (التركي العراقالايراني )
‎نووسەر:صباح مهدي رميص
‎سالي چاپ :٢٠١٨
‎3.دۆزی کورد لە پەیوەندیە ناوچەییەکاندا (١٩٣٢١٩٣٩) ‎نووسەر:م.ی. کامەران ئەحمەد محەمەد ئەمین ‎سالی چاپ:٢٠٠٤ ‎4.دوزی کورد لە پەیوەندیە ناوچەییەکاندا (١٩٣٢١٩٣٩)
‎5.نووسەر:م.ی. کامەران ئەحمەد محەمەد ئەمین سالی چاپ ٢٠٠٤