ئەنجامەکانی جەنگی جیهانی دووەم

ئامادەکردنی: نیهاد عزیز
جەنگی جیهانی دووەم گەورەترین و کوشندەترین جەنگ بوو لە مێژوودا، کە زیاتر لە 30 وڵاتی
تێدا بەشداربوون. شەڕەکە لە ساڵی ١٩٣٩ لەشکرکێشی نازییەکان بۆ سەر پۆڵەندا سەریهەڵدا،
شەڕەکە بۆ ماوەی شەش ساڵی خوێناوی بەردەوام بوو تا هاوپەیمانان لە ساڵی ١٩٤٥ دا زلهێزە
میحوەرییەکانی ئەڵمانیای نازی و ژاپۆن و ئیتاڵیایان شکست پێهێنا مرۆڤایەتی،رێکەوتنامەی
ڤێرسای سەپاو بەسەر ئەڵمانیای یاخیدا توانی بۆ ماوەیەک ئەڵمانیەکان ڕامبکات ، بەلام وەکو
سیگمۆند فرۆید دەلێت ئەوەی دەچەپێت لەناو ناچێت لەکاتێکی تردا سەرهەلدەداتەوە( ئەو هێزەی
ئەڵمانیەکانی چەپاند و سەروەرییەکانی ڵێ زەوتکردن ، ئەلمانیەکانی وا لێ نەکرد چێژ لەکۆیلایەتی
و ژێر دەستەیی وەرگرن ، بۆیە هەر لەسەرەتای ئەو رێککەوتنەی کەدوای تێک شکانی
لەیەکەمین جەنگی جیهانیدا بەسەری سەپێنرا ، لەلایەن ئەلمانیەکانەوە ڕەتکرایەوە لەناوچە
جیاوازەکانەوە نارەزایەتی رۆژ بە روژ لە هەڵکشاندابوو ، بەتایبەتی دوای ئەوەی سەرکردایەتی
بەرەی نارەزایی لەلایەن ” هێتلەر ” ەوە کرا ، ئەوکاتەی هێلتەر دەرکەوت نەک خەونی
هەڵوەشاندنەوەی ئەو رێککەوتنەیدا بەڵکو وتی ئەلمانیەکان دەبێت خەونی گەورە ببینن ، دواتر
ئەلمانیەکان توانیان شوێنپێی خۆیان جارێکی تر بکەنەوە لەئەوروپادا ، دوای ئەوەی هیتلەر بوو
بەدەسەڵاتی یەکەم ، ئەلمانیا بوو بە ئەسپێکی سەر شێت بوو بە گێژە لووکە نەک هەر ئەلمانیای لە
رێککەوتنەکەدا دەربازکرد و سەروەری وڵاتانی بەسەر خاکی ئەڵمانیاوە نەهێشت وخاکەکەی
گێرایەوە بەڵکو هاوکێشەکەی هەڵگێرایەوە و هەژموونی بەسەر وڵاتاندا زیادکرد , ١ ی ئەیلولی
ساڵی 1939 کەشتییەکی دەریاوانی ئەڵمانیا بەناوی ” شیلز فینگ ” یەکەم گولەی ئاراستەی
بەندوای گدانس کرد لە پۆڵەندا ، بەپێی ڵێکۆلینەوەکان وەک یەکەم گولە ، دەستپێکی جەنگی
دووەمی جیهانی دادەنرێت .هێتلەر هەولی دا شاری )گدانسکی( بگرێت کە % 85 لەسەدا ئەلمانی
بوون ، دوو رۆژ دوای هێرشی ئەلمانیا بۆ سەر پۆلەندا بەریتانیا جەنگی دژی ئەلمانیا راگەیاند،
لێرەوە جەنگەکە بوو بە بلۆگی هاوپەیمانیەتی، ئەلمیانیا بەسەرکردایەتی هیتلەر ئیتالیا بەرابەرایەتی
مۆسۆلۆنی دواتر ژاپۆنیش بووە بە بەرەیەکی جەنگی وە بەرەیەکی جەنگ بەرامبەر وڵاتانی
فەرەنسا بەریتانیا روسیا، دواتریش ئەمریکا چوە ناو ئەو هاوپەیمانیەتەیە ، ئەمەش دواتر ژاپۆن
هێرشی کردە سەر ئەمریکا و زیانێکی زۆری لێدا، ئەلمانیا لەکاتێکدا بەردەوام بوو لەگرتنی
وڵاتانی ئەوروپا، بەهۆی تێکچوونی پەیوەندیەکانی لەگەڵ ڕووسیا ئەلمانیا زەنگی دژی ڕوسایش
ڕاگەیاند ئەلمانیای دوای ئەوەی فەرەنسای گرت لەجەنگی سەخت بوو لەگەل بەریتانیا، جەنگە
ماوەیەک لەسەر بەریتانیا وەستا هەوڵی دا ڕوسیا کۆنترۆل بکات،بەلام لەهەردوو شاری )لیننگراد
و ستالین گراد( توشی شەرێکی سەخت بوو، ئەوپلانە سەربازیەی هیتلەر داینا بەهۆی
جێبەجێبەنەکردنی پلانەکە لەکاتی خۆیدا، هاتنی وەرزی سەرما لاوازی ئیتالیا لەلایەک کە
ئەلمانیای ناچار کرد بەناردنی هاوکاری،ئەلمانیای لەگرتنی هەموو ئەوروپاو ڕوسیای تووشی
شکست کرد، ئەمریکا دوای هێرشی ژاپۆن هێزی سەربازیی ڕەوانە کرد، بەرەی هاوپەیمانی تا
دەهات هێڕشەکان دژی ئەلمانیا چڕتر دەکڕدەوە، لەئەوروپا هێڕشەکە لەلایەن ئەمریکا چڕتر
کرایەوە، لەرۆژهەلات ڕوسیا لەبەرگری بەرەو هێڕش بردن هەنگاوی نا، نازیەت تا دەهات
خاکی زیاتری لەدەست دەدا تا کار گەیشتەسەر بەرلینی پایتەخت، ڕوسیای لەبەرەی ڕۆژهەلات
ولاتانی لەبەرەکەی ترەوە، هیتلەر لەوکاتەدا دیارنەماو بەرلین بەتەواوی کەوت دابەش بوو بەسەر
بەرەی سوڤیەت و ئەمریکادا،دواتر دیواری بەرلین لەنێوانیاندا دورستکرا ژاپۆن بەتەنها
لەگۆرەپانەکەدا ڕادەست نەبوو،ئەمریکا بۆمبی ئەتۆمی لە)شاری هێرۆشیمادا(،بەلام سەربارەی
گەورەترین زیانی گیانی و مادی شارەکەی خاپوور کرد خۆی بەدەستەوە نەدا،دواتر ئەمریکا
بۆجاری دووەم بۆمبی ئاراستەی ))شاری ناکازاکی(( کرد و ئەو شارەی وێران کرد، سەرەنجام
ژاپۆن خۆیدا بەدەستەوە،ئەو جەمسەر بەندیە تا ڕووخانی دیواری بەرلین ،لەنێوان ئەمریکاو
یەکێتی سۆڤیەت مایەوە .
پوختەی جەنگی دووەمی جیهانی بەگشتی :
جەنگی جیهانی دووەم کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو، یەکێک بوو لە ململانێ
وێرانکەرەکانی مێژووی مرۆڤایەتی. زلهێزە گەورەکانی ئەو سەردەمەی تێدابوو، لەوانە ئەڵمانیا،
ئیتاڵیا، ژاپۆن و هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، یەکێتی سۆڤیەت و شانشینی
یەکگرتوو. شەڕەکە هۆکاری زۆری هەبوو و لێکەوتەی دوور مەودای لێکەوتەوە کە تا ئەمڕۆش
جیهان لە قاڵب دەدات.
هۆکارەکانی جەنگی جیهانی دووەم :
١ پەیمانی ڤێرسای: ئەو مەرجە توندانەی لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم بەسەر ئەڵمانیادا –
سەپێندرا، لەوانەش قەرەبووکردنەوەی گەورە و زیانی خاکی، هەستی ناڕەزایی و زەلیلبوونی
لەناو گەلی ئەڵمانیادا دروستکرد. ئەمەش زەمینەیەکی بەپیتی بۆ سەرهەڵدانی ئەدۆلف هیتلەر و
پارتی نازی دروستکرد.
٢ شکستی هێورکردنەوە: لە هەوڵێکدا بۆ خۆپاراستن لە شەڕێکی دیکە، دیموکراسییە –
ڕۆژئاواییەکان سیاسەتی هێورکردنەوەیان بەرانبەر خواستەکانی ئەرکی ئەڵمانیا پەیڕەوکرد. بەڵام
ئەمە تەنها هیتلەری بوێری بەخشی، کە سوودی لە دوودڵی خۆیان وەرگرت بۆ گرتنەبەری
هەنگاو.
٣ سیاسەتی فراوانخوازی: ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ژاپۆن هەوڵیان دەدا خاک و کاریگەریی خۆیان –
فراوان بکەن. ئامانجی هیتلەر دامەزراندنی ڕیشێکی گەورەی ئەڵمانی بوو، مۆسۆلینی هەوڵیدا
ئیمپراتۆریەتێکی ڕۆمانی دروست بکاتەوە، ژاپۆنیش ئامانجی دامەزراندنی کایەی هاوبەشی
خۆشگوزەرانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیای گەورە بوو.
٤ شکستی ئاسایشی بەکۆمەڵ: کۆمەڵەی گەلان کە دوای جەنگی جیهانی یەکەم دامەزرا، نەیتوانی –
ڕێگری لە دەستدرێژییەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ژاپۆن بکات. بێتوانایی لە جێبەجێکردنی ئاسایشی
بەکۆمەڵ، متمانەی بە دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان لەناوبرد و ئەگەری شەڕی زیاتر کرد.
لێکەوتاکانی جەنگی جیهانی دووەم:
١ قوربانی مرۆیی: شەڕەکە بووە هۆی گیانلەدەستدانی بە مەزەندەکردنی – 70 – 85 ملیۆن کەس،
لەنێویاندا 6 ملیۆن جولەکە لە هۆلۆکۆستدا. ئازار و وێرانکارییەکی بێئەندازەی لە سەرانسەری
ئەوروپا و ئاسیا و ناوچەکانی دیکەی جیهاندا بەدوای خۆیدا هێنا.
٢ ڕێکخستنەوەی سیاسی: شەڕەکە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە داینامیکی دەسەڵاتی –
جیهانیدا. ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت وەک زلهێزێک سەریان هەڵدا و بووە هۆی شەڕی سارد و
دابەشبوونی ئەوروپا بۆ بلۆکی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا.
٣ داماڵینی کۆلۆنیالیزەکردن: شەڕەکە زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکانی ئەوروپای لاواز کرد و بووە –
هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزم و سەرهەڵدانی نەتەوە سەربەخۆکان لە ئەفریقا و
ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
٤ دروستکردنی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی: نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی – 1945 دامەزراوە بۆ
پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، جێگەی کۆمەڵەی نەتەوەکانی بێ کاریگەری گرتەوە.
ئامانجی ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو و پەرەپێدانی هاوکاری نێوان گەلان بوو.
٥ پێشکەوتنی تەکنەلۆژی: جەنگ پێشکەوتنی تەکنەلۆژی خێراتر کرد، بەتایبەتی لە بوارەکانی –
وەک فڕۆکەوانی و وزەی ئەتۆمی و پزیشکیدا. ئەم پێشکەوتنانە کاریگەری درێژخایەنیان لەسەر
بوارە جیاوازەکان هەبوو و کۆمەڵگاکانی دوای جەنگیان گۆڕی.لە کۆتاییدا دەڵێین جەنگی جیهانی
دووەم بەهۆی تێکەڵەیەک لە هۆکارەکانەوە بووە، لەوانە کێشە چارەسەرنەکراوەکانی جەنگی
جیهانی یەکەم، سیاسەتی فراوانخوازی شەڕانگێزانە و شکستی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان.
دەرئەنجامەکانی دوور مەودا بوون، گۆڕانکاری جیۆپۆلەتیکی بەرچاو و کۆلۆنیالیزەکردن و
دامەزراندنی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای لێکەوتەوە. کاریگەری
شەڕەکە تا ئەمڕۆش لە قاڵبدانی جیهان بەردەوامە.
ئەنجامەکانی جەنگی دووەمی جیهانی :
١ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و سەربازی : فڕۆکە بۆ سیخوڕی بەکاردەهێنرا، وەک فڕۆکەی –
جەنگی، وەک فڕۆکەی بۆمبڕێژکراو، هەروەها وەک فڕۆکەی پشتیوانی زەمینی ، هەموو ئەمانە
ڕۆڵی زۆر گرنگیان هەبوو جگە لەو داهێنانانەی کە گواستنەوەی ئاسمانییان لەخۆگرتبوو )توانای
گواستنەوەی شتومەک یان مرۆڤەکان بە خێرایی بەرز بۆ شوێنی مەبەست بە گونجاو هەروەها
بۆردومانی ستراتیژی )کە بۆردومانکردنە بینا و دامەزراوە پیشەسازییەکان و شارە گەورەکانی
دوژمن بۆ کاریگەریکردن لەسەر هەوڵە جەنگییەکانی هەروەها داهێنانی بەرگری ئاسمانی.
هەروەها مەیدانەکە پێشکەوتنێکی زۆری بەدەستهێنا سەبارەت بە بەکارهێنانی سپۆتەری و
تۆپخانەی زەوی، وەک تۆپی ئەڵمانی 88 ملم سی ئێم فلاک، هەروەها بەکارهێنانی ناوازەی
فڕۆکەی جێت، کە دواتر بوو بە یەکێک لە بنەماکانی هەر ئاسمانێک هێز لە جیهاندا.
گەشەسەندن لە نزیکەی هەموو بوارەکانی شەڕی دەریایی ڕوویدا، بەتایبەتی لەگەڵ سەرهەڵدانی
فڕۆکە هەڵگر و ژێردەریاییەکان، لە بواری شەڕی ئاسمانیدا پشکی خۆی لە گەشەپێدان وەرگرت،
بەتایبەتی لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگ بەهۆی ڕووداوەکانی پیرڵ هاربەر، کە… شەڕی تارانتۆ، و
شەڕی دەریای مەرجانی، کە فڕۆکە هەڵگرەکان خرانە خوارەوە بۆ ئەوەی ببنە کەشتی سەرەکی
کە زاڵ بوو بەسەر سەنگەرەکاندا و کۆنتڕۆڵی کرد.لە سەر ڕەوتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییە
ئاسمانی و دەریاییەکان لە دەوروبەری ئەو بەلەمانەی کە بەدوایدا دێت.
لە زەریای ئەتڵەسیدا، کەشتی فڕۆکەهەڵگری سکۆرت سەلماندی کە توخمێکی گرنگە لە
کاروانەکانی هاوپەیماناندا بە دابینکردنی پاراستنی زیادەی کاریگەر بۆ ئەو کاروانانە لەکاتێکدا
بۆشایی ناوەڕاستی ئەتڵەسی داخست. کەمی تێچووی فڕۆکەکان چونکە پێویستیان بە زرێپۆش
نییە، قورسە وەک کەشتییە شەڕکەرەکان بوو وەکوو زرێپۆش لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا
کاریگەرییەکی زۆری هەبوو.
ئینگلیزەکان زیاتر سەرنجیان لەسەر پەرەپێدانی چەکی دژە ژێردەریایی و پەرەپێدانی تاکتیکی
هێرشکردنە سەریان بوو، وەک: پەرەپێدانی سۆنار و قووڵکردنەوەی تاکتیکی، لەکاتێکدا ئەڵمانیا
سەرنجی لەسەر پەرەپێدانی تواناکانی هێرشبەری خۆی بوو لەڕێگەی دیزاینەکانی وەک:
ژێردەریایی جۆری حەوتەم، و لەڕێگەی پەرەپێدانی تاکتیکی جەنگ کە پێی دەوترێت کۆمەڵەی
گورگ
پێشکەوتنی زیادە لە چەکی دژە ژێردەریایی وەک Lig-Lite ، Hedgehog ، Squad و
Torpedo سەرکەوتوو بوو لە جەنگی جیهانی دووەمدا.
تانکەکان کە زیاتر بۆ پشتگیریکردنی هێزی پیادە لە جەنگی جیهانی یەکەمدا بەکاردەهێنران،
پەرەیان سەند و لە جەنگی جیهانی دووەمدا وەک چەکێکی سەرەکی بەکاردەهێنران. لە کۆتایی
سەدەی سییەکانی سەدەی بیستەمدا، دیزاینی تانکەکان زۆر پێشکەوتووتر بوو لە دیزاینی ئاسایی لە
جەنگی جیهانی یەکەمدا و گەشەکردن لە کاتی جەنگدا بەردەوام بوو بە زیادبوونی هێزی تەقە و
زیادبوونی زرێپۆش و زیادبوونی خێرایی.
٢ کوشتن : ژمارەی قوربانیانی سەربازی و مەدەنی لە جیهاندا – ٦٢ ملیۆن کەسی تێپەڕاند، کە
یەکسانە بە ٢ %ی دانیشتوانی جیهان و نیوەیان مەدەنی بوون، ئەم قۆناغە شاهیدی پێشێلکاریی
گەورەی مافەکانی مرۆڤ بوو، بە ملیۆنان کەسی بێتاوان لە ئەنجامی بۆردومانی ئاسمانی
کوژران، ژمارەیەکی زۆریان لە ئۆردوگاکانی قڕکردن و ئەشکەنجەدان کوژران، جگە لە
دەستبەسەرکردنی منداڵان و ژنان.کۆمەڵکوژی دژی زۆرێک لە گەلان ئەنجامدرا و چەکی
کیمیایی لە دژی بەکارهێنرا. یەکێتی سۆڤیەت و پۆڵەندا و ئەڵمانیا لە وڵاتانی ئەوروپا بوون کە
زۆرترین کاریگەری بەڵای ئەو شەڕەیان لەسەر بوو.
سەرقاڵبوونی دایک و باوکان بە شەڕەوە بووەتە هۆی هەڵوەشانەوەیەکی گەورە لە ژیانی خێزاندا،
ڕێژەی لەدایکبوون کەمیکردووە بە بەراورد بە بەرزبوونەوەی بەرچاوی ڕێژەی مردن، کێشە
کۆمەڵایەتییەکان لە ئەنجامی زۆربوونی ژمارەی شێواوی و بێوەژن و هەتیو و ئەوانەی بێبەش
بوون سەریان هەڵداوە ژمارەی مێینەکان بە بەراورد بە نێرەکان زیادی کردووە، هەروەها
ژمارەی بێ ماڵ و حاڵەکان زیادی کردووە، و کێشە دەروونییەکان گەورەتر و چڕتر بوون لە
لەناوچوون کە هاوڕێی ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی و ئەو کارەساتانەی بوون کە بە شێوەیەکی
سەرەکی خەڵکی مەدەنییان لەخۆگرتبوو، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی گومان و ڕق لێبوونەوە لە
هەموو پێشکەوتنە زانستییەکان و ترس لەوەی کە داهاتوو چی بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
خەرجی شەڕەکە زۆر زۆر بوو، ئەمەش وایکرد زۆرێک لە وڵاتانی ئەوروپی کە تێیدا
بەشداربوون قەرز بکەن و قەرزەکان کۆبکەنەوە، هەروەها زیانە ماددیەکانیش زۆر بوون،
خانووبەرە و کارگە و ئامرازەکانی گواستنەوە و کێڵگەکان وێران بوون، وڵاتانی ئەوروپی لە
هەناردەکردن وەرگەڕان وڵاتان بۆ وڵاتانی هاوردەکار، بۆیە وڵاتە زلهێزەکان پێگەی خۆیان بۆ
بەرژەوەندی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەدەستدا.
لە ئەنجامی جەنگی جیهانی دووەم داهێنانی گرنگی زانستی و تەکنیکی لێکەوتەوە، بەڵام
بەکارهێنانی ئەو داهێنانە نوێیانە بە شێوازی جۆراوجۆر ئەنجامدرا، کە هەندێکیان نەرێنی بوون،
وەک بۆمبی ئەتۆمی، هەندێکیشیان ئەرێنی بوون، وەک پەرەپێدانی ئامرازەکانی گواستنەوە و
پەیوەندییەکان )فڕۆکە و ڕادیۆ و ڕادار(، و داهێنانی ئەو شتانەی کە خزمەت بە مرۆڤ دەکەن،
وەک دەرمانی پزیشکی و ڤاکسین و دژە زیندەیی.
تەواوی شارەکانی وێران کرد و زیانی گەورەی مرۆڤی لێکەوتەوە، تۆپ و بۆمبی قورس لە
شەڕدا بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارهێنرا، ، سەبارەت بە کاریگەرییە ئابوورییەکا، ئەوان بە
دابەزینی هێزی ئابووریی وێرانکردنی ئەوروپا لە قازانجی ئەمریکادا نیشان دەدرێن، قەرزەکانی
زیاد بوون، بەهای دراوەکانی دابەزین، نرخی کاڵاکان لە ئەنجامی داڕمانی ئابووری بەرزبوەوە.
٣ داگیرکاری: لە ئەوروپا داگیرکاری بە دوو شێوە بوو لە ئەوروپای ڕۆژئاوا و باکوور و –
ناوەڕاست )فەرەنسا، نەرویج، دانیمارک، وڵاتانی نزم و بەشە لکێنراوەکانی چیکۆسلۆڤاکیا(
ئەڵمانیا سیاسەتی ئابووری جێبەجێکرد کە تا کۆتایی جەنگ نزیکەی ٦٩.٥ ملیار مارک ) ٢٧.٨
ملیار دۆلاری ئەمریکی(ی کۆکردەوە؛ ئەم ژمارەیە تاڵانکردنی بەرچاوی بەرهەمە
پیشەسازییەکان، ئامێرە سەربازییەکان، کەرەستەی خاو و کاڵاکانی دیکە ناگرێتەوە. بەم شێوەیە
داهاتی وڵاتانی داگیرکراو زیاتر لە ٤٠ %ی ئەو داهاتەی ئەڵمانیا بوو کە لە باج کۆیکردبووەوە،
ئەو ڕێژەیە لەگەڵ بەردەوامبوونی شەڕەکەدا بۆ نزیکەی ٤٠ %ی کۆی داهاتی ئەڵمانیا
بەرزبووەوە.
لە ڕۆژهەڵاتدا، دەستکەوتە مەبەستەکانی لێبنسراوم بەدەست نەهات، چونکە گۆڕینی هێڵەکانی
پێشەوە و سیاسەتەکانی زەوی سووتاوی سۆڤیەت، داگیرکەرانی ئەڵمانییان لە سەرچاوە بێبەش
کرد.بە پێچەوانەی ڕۆژئاوا، سیاسەتی ڕەگەزی نازی هانی دڕندەیی لە ڕادەبەدەر دەدا لە دژی ئەو
کەسانەی کە بە کەسانی کەمتریان دەزانی کە بە ڕەچەڵەک سلاڤی بوون؛ بەم شێوەیە زۆربەی
پێشڕەوییەکانی ئەڵمانیا لە سێدارەدانی بەکۆمەڵ بەدوای خۆیدا هێنا.هەرچەندە گروپە بەرخۆدانەکان
لە زۆربەی ناوچە داگیرکراوەکان بوون، بەڵام تا کۆتایی ساڵی ١٩٤٣ بە شێوەیەکی بەرچاو
ڕێگرییان لە ئۆپەراسیۆنەکانی ئەڵمانیا نەکرد لە ڕۆژهەڵات یان ڕۆژئاوا.
لە ئاسیادا، ژاپۆن وڵاتانی ژێر داگیرکاری خۆی وەک بەشێک لە کایەی هاوبەشی خۆشگوزەرانی
ڕۆژهەڵاتی ئاسیای گەورە وەسف کرد، لە بنەڕەتدا هەژموونێکی ژاپۆنییە کە ئیدیعای دەکرد بۆ
مەبەستی ڕزگارکردنی گەلانی کۆلۆنیالیزم بووە. هەرچەندە هەندێک جار هێزەکانی ژاپۆن وەک
ڕزگارکەر لە هەژموونی ئەوروپا ستایش دەکران، بەڵام تاوانە جەنگییەکانی ژاپۆن زۆرجار ڕای
گشتی ناوخۆیییان لە دژی ئەوان دەگۆڕی.لە کاتی داگیرکردنی سەرەتایی ژاپۆن، ٤٠٠٠،٠٠٠
بەرمیل ) ٦٤٠،٠٠٠ م ٣ ( نەوتی )~ ٥٥٠،٠٠٠ تۆن( گرت کە لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانانی
پاشەکشەکراوەوە بەجێماوە؛ تا ساڵی ١٩٤٣ توانی بەرهەمهێنان لە هیندستانی ڕۆژهەڵاتی هۆڵەندا
تا ٥٠ ملیۆن بەرمیل ) ٧،٩٠٠،٠٠٠ م ٣ ( نەوت )~ ٦.٨ ملیۆن تۆن( بەدەستبهێنێت، کە لەسەدا
٧٦ ی ڕێژەی بەرهەمهێنانی ساڵی ١٩٤٠ بوو.
٤ جینۆساید و کوشتنی بە کۆمەل و بەکۆیلەکردن: –
ئەڵمانیای نازی، لە ژێر دەسەڵاتی دیکتاتۆری ئەدۆلف هیتلەر، بەرپرسیار بوو لە هۆلۆکۆست )کە
نزیکەی ٦ ملیۆن جولەکەی کوشت( هەروەها کوشتنی ٢.٧ ملیۆن پۆڵەندی و ٤ ملیۆن کەسی
دیکە کە بە “ناشایستەی ژیان”ی زانی )لەوانەش… کەمئەندام و نەخۆشی دەروونی، دیلەکانی
جەنگی سۆڤیەت، ڕۆما، هاوڕەگەزبازان، ماسۆنەکان( وەک بەشێک لە بەرنامەیەکی بە ئەنقەست
قڕکردن، دیلەکانی جەنگی سۆڤیەت لە دۆخێکی تایبەتی بەرگە نەگیراودا ڕاگیران و 3.6 ملیۆن
دیلەکانی جەنگی سۆڤیەت لە کۆی 5.7 ملیۆن کەس لە کەمپەکانی نازییەکان لە کاتی جەنگدا
گیانیان لەدەستدا. جگە لە ئۆردوگاکانی کۆکردنەوە، ئۆردوگای مردن لە ئەڵمانیای نازی دامەزرا
بۆ قڕکردنی خەڵک لەسەر ئاستی پیشەسازی. ئەڵمانیای نازی بە شێوەیەکی بەرفراوان کاری
زۆرەملێی بەکاردەهێنا؛ نزیکەی ١٢ ملیۆن ئەوروپی لە وڵاتانی داگیرکراوی ئەڵمانیا ڕفێنران و
وەک هێزی کاری کۆیلە لە پیشەسازی و کشتوکاڵ و ئابووری جەنگی ئەڵمانیادا بەکارهێنران.
گولاگی سۆڤیەت بووە سیستەمێکی دیفاکتۆی ئۆردوگاکانی مەرگ لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٢ –
١٩٤٣ ، کاتێک بێبەشبوون و برسێتی لە کاتی جەنگدا بووە هۆی مردنی زۆرێک لە دیلەکان،
لەوانەش هاووڵاتییە بیانییەکانی پۆڵەندا و وڵاتانی دیکەی داگیرکراو لەلایەن یەکێتی سۆڤیەت لە
ساڵانی ١٩٣٩ – ١٩٤٠ ، هەروەها میحوەرەکان.دیلەکانی زلهێزەکانی میحوەر. تا کۆتایی جەنگ
زۆربەی دیلەکانی جەنگی سۆڤیەت لە ئۆردوگاکانی نازی ڕزگار کرابوون و زۆرێک لەو
مەدەنیانەی کە دەگەڕانەوە ماڵەوە لە کەمپی تەسفیە تایبەتەکاندا ڕاگیران و لەوێ لەلایەن
کۆمیساریای کاروباری ناوخۆی گەلەوە هەڵسەنگاندنیان بۆ کرا و ٢٢٦ هەزار و ١٢٧ کەسیش
وەک ڕاستەقینە ڕەوانەی گولاگ کران یان هاوکارانی هەستپێکراوی نازی.
هەروەها کەمپەکانی دیلەکانی ژاپۆن کە زۆربەیان وەک کەمپی کار بەکاردەهێنران، ڕێژەی
مردنیان بەرز بوو. دادگای سەربازی نێودەوڵەتی بۆ ڕۆژهەڵاتی دوور بۆی دەرکەوت کە ڕێژەی
مردنی زیندانیانی ڕۆژئاوا لەسەدا ٢٧ بووە )بۆ دیلەکانی ئەمریکا، لەسەدا ٣٧ (حەوت هێندەی
ڕێژەی مردنی دیلەکانی سەردەمی ئەڵمانییەکان و ئیتاڵییەکان.لە کاتێکدا ٣٧،٥٨٣ زیندانی ئازاد
کران لە بەریتانیا، ٢٨ هەزار و ٥٠٠ کەس لە هۆڵەندا و ١٤ هەزار و ٤٧٣ کەس لە ئەمریکاوە
دوای تەسلیمبوونی ژاپۆن، ژمارەی ئەو چینیانەی کە ئازادکراون تەنها ٥٦ کەس بووە.
بەلایەنی کەمەوە پێنج ملیۆن هاوڵاتی سیڤیلی چینی لە باکووری چین و مانچوکوو لە نێوان ساڵانی
١٩٣٥ بۆ ١٩٤١ لەلایەن ئەنجومەنی گەشەپێدانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، یان کاین، کۆیلە کران بۆ
ئەوەی لە مین و پیشەسازییەکانی جەنگدا کاربکەن. دوای ساڵی ١٩٤٢ ژمارەکە گەیشتە ١٠
ملیۆن کەس. یەک ملیۆن ڕۆموشا لەلایەن سوپای ژاپۆنەوە ناچارکران کار بکەن. نزیکەی ٢٧٠
هەزار لەو کرێکارە جاڤایانە ڕەوانەی ناوچەکانی دیکەی ژێر کۆنترۆڵی ژاپۆن کران لە باشووری
ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و تەنیا ٥٢ هەزاریان گەڕێنرانەوە بۆ جاڤا.
٥ دەرەنجامە ئابوورییەکان: یەکێک لە دەرەنجامە ئابوورییەکانی جەنگی جیهانی دووەم ئەوە بوو –
کە ئەورووپای وێران کرد، چ بەشی ڕۆژئاوا و هەم بەشی ڕۆژهەڵاتی، چونکە مەیدانی گەرمی
شەڕی توندوتیژ بوو بەهۆی پێشکەوتنە گەورەکانی دروستکردنی چەکی وێرانکاری و لەناوبردن
و بەکارهێنانی فڕۆکەی بۆمبڕێژکراو بە گەورەترین ئاست، ئامرازەکانی گواستنەوە و کارگەکانی
سڕییەوە و شارەکانی کردە وێرانە بەسەرچووەکان، لەگەڵ کەمبوونەوەی بەرهەمی ئەڵمانیا،
پیشەسازی بە ڕێژەی ٤٠ % و فەرەنسا بە ڕێژەی ٥٥ %.هەروەها شەڕەکە بووە هۆی
وێرانکارییەکی هەمەلایەنە لە دامەزراوە گرنگەکان، واتە کشتوکاڵ ، پیشەسازی، بازرگانی و
گواستنەوە. جگە لەوەش ئەوروپا بە قەرزاری بڕە پارەیەکی زۆر بە ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا لە شەڕەکە دەرچوو، قەرزەکانی فەرەنسا لە ڕۆژی دوای کۆتایی هاتنی جەنگدا بڕی
٥٠٠ ملیار فرانکی فەرەنسی بوو، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ڕووی داراییەوە سوودی
لە ڕووداوەکانی شەڕەکە وەرگرت سەرەڕای ئەوەی کە… بەشداریکردن لە ڕزگارکردنی
ئەوروپای ڕۆژئاوا و شکستپێهێنانی نازیزم، بەرهەمی پیشەسازییەکەی بە ڕێژەی ٧٥ %
زیادیکردووە، بەتایبەت پیشەسازییە سەربازییەکان، بەرهەمی گەنمەکەی بە ڕێژەی ٢٥ %
زیادیکردووە، و هەموو ئەمانەش لە هاوسەنگی بازرگانییەکەیدا ڕەنگدانەوەی هەبووە، کە ١١
ملیار دۆلار سوودی لێ وەرگرتووە، و مانەوەی لە… 80 % زێڕی جیهانی.توانی پیشەسازی
میکانیکی دروست بکات لە ڕێگەی کۆمپانیاکانیەوە کە پارەکانیان لە کەنەدا و بەرازیل و
ئەرجەنتین وەبەرهێناوە، هەرچەندە بە درێژایی جەنگ بەردەوام بوو بۆ دابینکردنی هەموو
ئامێرەکان بۆ وڵاتانی هاوپەیمانان.پێداویستی سەربازی و خۆراک، وەک… لەم ماوەیەدا ١٦
هەزار فڕۆکەی سەربازی فرۆشتووە.