History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
نهاد جلال حبيب الله
مێژووی ئیسلامی بەو پێیەی ماوەی چواردە سەدەیەك مێژوویەكی دیارو كارای لەئاست مێژووی مرۆڤایەتیدا هەبوە , بۆیە لە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی و ڕۆژئاوایشدا قسەیەكی زۆری لەسەر دەكرێـت , ئەم گرنگیەی مێژووی ئیسلامیش خۆی لە بوونی هێزی كارای گۆڕِاناكاری لە جیهانی مرۆڤایەتیدا دەبینێتەوە .
هەرچەندە هەریەك لەو كەسانەی باسی مێژووی ئیسلامی دەكەن بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بە ڕێبازی حەقبینی و ڕاست بێژی بۆ مێژووی ئیسلامی دەڕوانن كەچی بە شێوەیەكی گشتی دەبینین ڕێبازی سۆزداری یان پەرچە كرداری یان دژایەتی هەندی جاریش بەسەر نوسینەكانیاندا زاڵە .
ئەوەی گرفتەكەی قوڵ كردوەتەوە هەر یەكەیان دەڵێت : مێژووی ئیسلامی دەبێت وەك خۆی سەیر بكرێت بۆ ئەمەش لە منەوە وەری بگرە , وەك ئەوەی كەماڵی حەقیقەتی بۆ خۆی پچریبێت و بەدەر لە كارتێكەرە دەروونی و مرۆیەكان سەیری ئەو مێژوە بكات .
هەر ئەم منگەراییە وای كرد ڕێبازێكی نوێ بێتە كایەوە كە ئەویش زیاتر لەوەی ئامانج گیر بێت ڕێبازێكی پەرچە كرداریە ئەم ڕێبازەش دەڵێت لە هەر لایەكەوە شتی وەربگرە ..هتد.
هەندێك پیان وایە تەناه كەسێك دەتوانێت قسە لەسەر مێژووی ئیسلامی – وەك خۆی – بكات كە هاوڕێبازی ئەو مێژووە بێت بەرامبەر بەمانەش تاقمێكی تر دەڵێن دەی هەر كەس هاوڕێبازی مێژووەكە بێـت لەسەر بنەمای سۆزداری بێ سنور هەنگاو بۆ ئەو مێژووە دەنێـت, بۆیە دەبێت لەو بازنەیە بچێتـە دەرەوە .
كۆمەڵێ لە موسوڵمانان بە بەڵگەی ئایەتی: ( ان جائكم فاسق بنبأ فتبینوا ) یان ئایەتی: ( قل یا ایها الكافرون ……لكم دینكم و لی دین ) پێان وایە تەنها مافی موسوڵمانە بڕیاری ڕاست لەسەر مێژووی ئیسلامی بدات .
ئەم هەموو تێڕوانین و دیدە تەنگەشەیەكیان هێناوەتە كایە كە ڕیگەی تێڕوانینیان بۆ مێژووی ئیسلامی سەخت و ئاڵۆز كردوە , تا ئاستێ ڕەشبینیەك ڕووی كردوەتە هەموان و كەسانێك چاو داخستن لەو مێژووە بەباش دەزانن .
بەڵام گەر بروانیتە دەقەكانی قورئان و سونەت پاشان بڕوانیتە ڕاستی فەلسەفەی مێژوو و حەقیقەتی مرۆڤایەتی دەبینین ئەم ڕایە ناپەسەندە و دەبێت خۆمانی لێ بەدوور بگرین .
شاعر دەڵێتـ :
ولا تأس فأن العجز عیب من الإنسان فی وقت الشباب
دەی كوا مرۆڤایەتی و ِرێرەوی زانستخوازی لە پەككەوتندایە ؟!!
وەك هەوڵێكی سەرەتای و پاش خوێندنەوەیەك بۆ مێژووی ئیسلامی و تێڕوانینە جۆربەجۆرەكان بۆ ئەو مێژووە,هەوڵدەدەین ڕێرەوێكی گشتی و تابكرێت نزیك لە ڕاستی بۆ تێروانینمان بۆ مێژووی ئیسلامی بخەینە روو بەڵكوو سەرەتایەك بێت بۆ هەوڵی باشتر و بەرفراوانتر لەو مەیدانەدا ..
بۆ ئەم كارەش بابەتەكە بەسەر چەند بەشێكدا دابەش دەكەین كە بریتین لە :
١. ئامانج لە تێروانین بۆ مێژووی ئیسلامی .
٢. سەرچاوەكانی وەرگرتنی مێژووی ئیسلامی .
٣. هەواداران و نەیارانی مێژووی ئیسلامی .
٤. تایبەتمەندیەكانی مێژووی ئیسلامی .
٥. چەمكە دیارەكانی مێژووی ئیسلامی .
٦. وێستگە ئاڵۆزەكانی مێژووی ئیسلامی ( ئەو ڕووداوانەی ئاڵۆزیان پێوە دیارە).
بەوهیوایەی توانرابێت كونجێكی كەمی ئەو مەیدانەی مێژووی ئیسلامی پڕبكاتەوە و كەمێك لەو تەنگەژەیە كەمبكاتەوە یان هیچ نەبێت ڕوون بكاتەوە .
بەشی یەكەم : ئامانج لە تێروانین بۆ مێژووی ئیسلامی :-
سەبارەت بە ئامانج لە تێروانین بۆ مێژوووی ئیسلامی ئەوەی باسی دەكەین لە دیدی پابەند بوون بە ئیسلامەوە دەیڵێن كەوا لەو نێوەندەدا خاڵە گشتیەكانی ئەو تێڕوانینە بۆ ناموسوڵمانەكانیش لە خۆ دەگرێـت , ئەوەشی پەیوەست بە ئیسلام نەبێت دەتوانێـت كۆمەڵێك لەو خاڵانە بگرتە خۆ.
أ. پێشەنگی كردن بە قورئان و سونەتەوە: ئەگەر تاكە سەرچاوەی ئیسلام قورئان و سوننەتی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بن , ئەو دوو سەرچاوە گرنگیەكی زۆریان بە تێڕوانین بۆ مێژووی مرۆڤایەتی بە گشتی و مێژووی یەكتاپەرستان بە تایبەتی داوە , دەبینیت لە قورئانی پیرۆزدا بەسەرهاتی پێغەمبەران و پیاوچاكان و كۆمەڵگە و سەربازان و…هتد, باسكراوەو و لە خودی ئەو خستنە ڕوەشدا ڕاستكردنەوەو لێكدانەوەی بۆ كراوە , هەروەك باسی فیرعەون و قاروون و بێ باوەڕان و سەركەشان و لادەران لە ئاینی یەكخواپەرستی كراوە , كاتێ بە سەرهاتی پێغەمبەر و یووسف و لقمان و زولقڕنین لە قورئانی پیرۆزدا دەخوێنینەوە دەزانیت ئەمە شێوە گەیاندنێكی پەیامی خوداییە بۆ مرۆڤەكان , بەڵام جیاوازی ئەمەیان لەوەدایە ئەم شێوازە لە مەیدانی گێڕانەوەی پێڕەوێكدا خۆی دەنوێنێت كە خوای گەورە پێوانی دەكات و ڕاست و هەڵەكانی یەكلا دەكاتەوە تا بەو ڕێككردنەوەی پێڕەوە نمونەیەكی جوان و تەواو بۆ گوێگر یان خوێنەر بخرێتە روو كە پێرەوی بكات .
بۆ نمونە لە ژیانی پێغەمبەر ئەیوبدا نموونەی جوانی و خۆ ڕاگری فێر دەبین , بەڵام لەگەڵ ئەو هەموو چاكە و جوانیەدا ڕێككردنەوەی قورئانی پێمان دەڵَێت لەو پەڕِی سەختیدا بڕیاری زیاد لە پێویست نەدەن وەك ئەوەی ئەیوب بڕیاری دا بە چاكبونەوەی لە خێزانەكەی بدات , یان لەنمونەی ژیانی یونس شیكاری بۆ مەرجەكانی ژیانی بانگخواز دەكات , یەكێك لەو مەرجانە بەشێوەی ڕاستكردنەوەی قورئانی دەخرێتە ڕوو كە ئەویش بریتیە لەوەی لە بانگەواز بۆ خوادا دەبێت بڕیارو هەنگاو لەدەست خوادا بێت چونكە یونس بەبێ مۆڵەتی خوایی ناوچەی كاری خۆی جێ هێشت , بەڵام خوای گەورە ئەمەی بۆ ڕاست كردەوە .
ئەمە لە فەرمودەكانی پێغەمبەری خواشدا بەدی دەكرێت بۆ بەدواد چوونی ئەمە با خوێنەر بڕوانێتـە كتێبەكانی فەرموودەی وەك ( صحیح البخاری , صحیح مسلم , مسند الامام احمد , سنن الترمذی , سنن النسائی , سنن ابن ماجة …) .
دەی ئەو كەسەی پەیوەستی قورئان و سونەتە ئەگەر هیچ بەهایەكی تێڕوانینی مێژوویشی نەبێت , دەبێت لێیەوە پێشەنگی بە قورئان و سونەتەوە بكات و بكەوێتە لێكدانەوەی مێژوویی وپەند لێوەرگرتنی , بەڵام بیری بێـت خاتر گرتن و چاوپۆشی كردن پێناوی دڵسۆزی نیە , بەڵكو پێناوێكی سۆزداریە , هەروەك ساختەو پێچدان بە ڕاستیەكان پێچەوانەی كرۆكی حەقیقەتە .
با پەرچەكرداری ساختەكاران ئێمەش تووشی سۆزداری شێوێنەر نەكات بەڵكوو وەك ئەو ڕێرەوەی قورئان و سونەت بۆی دیاری كردوین , هەنگاو بنێین.
ب . زانینی ئەزموونی موسوڵمانان لە پەیڕِەوی ژیاندا :
یەكێك لە مەرج و پێكهاتەكانی ژیارو گەشە پێدانی , بریتیە لە گەشەدان بە ئەزموونی پێشینان , گەورەترین هەڵەیەكیش كە تاكی پێشكەوتوو خواز توشی دەبێت ئەوەیە كە بیەوێت لە خاڵی سفرەوە لێ بنەوێت و تەنها پشت بە خۆی ببەستێت و چاو لە ڕابردوو داپۆشێت وەك ئەوەی ئەو سەرەتایە و پێش ئەو لە هزرو كاریدا بوونی نەبێت , بەڵكو دەبێت ئەزموونی پێشینان وەربگیرێت تا لە هەنگاونانمان بەرەو پێشەوە خێراتر بچین , هەروەك ڕێبازی گەیاندنی خوایش بەهەمان شێوە بوە تا گەشتە پلەی كەماڵ , ئێمەش ئەو ڕێبازەمان پێویستە …
گەر بڕوانینە پەیامی خودای بۆ مرۆڤەكان دەبینین لە یەكەم هەنگاوەوە بە كەماڵی نەهاتوە هەر هەنگاوێكی دواتریش پەیوەستی ڕابردووی پەیامەكە بوە , بونمونە كاتێك عیسا لە دوای موسا دێت ئەركی خۆی روون دەكاتەوە: ( أحل لكم بعض الذی حرم علیكم ) واتە :پێوانێكی خودای پێە تا بەو پێوانە بەراورد و جیاوازی نیوان واقع و ڕابردوو نیشان بدات وە دواتر بڕیاری هەنگاونانی پێشڕەوی بدات , بەهاتنی پیغەمبەریش ئەزمونی پێشینان ڕەت نەكرایەوە بەڵكوو پێوانی شەریعەتی ئاسمانی بۆ بەكار هات وەك لە چەندین شوێندا دەبینین پێغەمبیەر باسی ئەزموونی ڕابردووی پێغەمبەرێك یان پیاو چاكێك دەكات .
دەی موسوڵمان پێویستی بەوە دەبێت ئەزموونی پێشینەی هەڵگرانی پەیامەكەی بزانێت تا بزانێـت لە چیدا تێ دەكەون و لە چیدا سەر دەكەون چونكە پێغەمبەر دەفەرموێت: (لا یلدغ المؤمن من جحر واحد مرتین )متفق علیه , كەواتە پێویستە ئومەتی ئیسلام دووجار نەگەزرێت.
كەسی بانگخواز بۆ پێشڕەوی كاری بانگەوازی دەبێت ژیانی هەڵگرانی یەكەمی پەیامی بانگەواز و ئامانج و ڕێڕەو ئەنجامیان بزانێت تا بەهۆیەوە هەنگاو بەرەو كەماڵ بنێت , كەسی موجاهدیش دەبێت ئەزموونی موجاهیدانی ناو هاوەڵان و دواتتر كەسانی وەك عمادەدینی زەنكی و سەلاحدینی ئەیوبی و محمەدی فاتح بزانێـت , كەسی زانستخواز پێویستە شارەزای ئەزموونی كەسانی وەك پێشەوا بوخاری و موسلیم و ئەحمەد و ئیبن تەیمیە و ئیبن حەزم و ئیبنوالقەیم و ….هتد بێت .
ئەم شارەزایە بۆ ئەوە نیە بیكەین بەسەرچاوەی پێرەوی كارمان چونكە تەنها قورئان و سوننەت سەرچاوەی پێڕەوی كارمانن , بەڵكوو تا ببێتە شانۆیەك بۆ نیشاندانی ڕاست و هەڵە و ئاستی هەوڵی هاو نیازان , ئیتر لەوێوە تاكی موسوڵمان لە پێڕەوی ژیانیدا هەنگاوی پێشڕەوی خۆی دەنێـت .
ئامانجێكی تری زانینی ئەو ئەزموونە ئەوەیە تا بیسەلمێنین مێژووی ئیسلامی لە پێشكەشكردنی ئەزموونی ژیانیدا نەكەوتوەو خاڵی باشی بەدەست هێناوە , هەم بۆ هاندانەوەی تاكی موسوڵمان و هەم بۆ دەم كوت كردنی ئەوانەی دەیانەوێـت بە پەردەی ساختەكاری و چەواشەكاری ٣٠% بەسەر ٧٠%دا زاڵ بكەن .
ج. وەرگرتنی پەندو ئامۆژگاری :
ئەمە ئامانجێكی بنەڕەتی تێڕوانینە بۆ مێژوو بە گشتی , بەتایبەت موسوڵمانان كە هەڵگری پەیامی خودایین و شەریعەتیان لەبەردەستدایە تا بە جێی بگەیەنن , دەبێت بزانین پێشینان چۆنن تا پەندوو ئامۆژگاریان لێ وەربگرن , پەند لە ڕێرەوی ڕاست و هەنگاوی چەوتی موسوڵمانان لە مێژووی ئیسلامیدا وەربگرن , ئامۆژگاری سەر زرارو كرداری مەشخەڵانی ئومەتی ئیسلامی لە مێژوودا وەر بگرن .
خوای گەورە بۆ خستنە ڕووی پەندو ئامۆژگاری بۆ موسوڵمانان لە قورئانی پیرۆزدا نمونەی ژیان و كاری پێشینانی هێناوەتەوە , بەڵام دەبێت ئەو هەڵەیەی ئەمڕۆ موسوڵمانان تێ كەوتون ڕاستی بكەنەوە , ئەویش ئەوەیە تەنها نمونە جوانەكان بە پەند و كەسە باڵاكان بە جێ ئامۆژگاری وەر بگرن , لە ڕاستیدا ئەمە پەرچەكردارێكە بەرامبەر ستەمی ستەمكاران , پەرچە كردارێكی هەڵەشە , چونكە نە قورئان و نە سونەت و نە مێژوو نوسانی موسوڵمان ئەم پێناسەیان نەبوە , بەڵكوو كرۆكی پەندوو ئامۆژگاری ئەوەیە كەسێك فێر بكەیت چۆن بەڕێگەی ڕاستدا بڕوات و لە ڕێگە لا نەدات , ئیتر ئایا نمونە و سەرەنجامی كەسێكی بۆ دێنیتەوە كە بەو رێگە راستەدا رۆیشتوە تا ببێت بە سەرمەشقێك بۆی وەك خوا دەفەرموێت: ( لقد كان لكم فی رسول الله اسوة حسنة ) یان نمونەو سەرئەنجامی كەسێكی بۆ دێنێت كە لە ریچگەكە لایداوە , وە چی بەسەر هاتوە تا خۆی لێ بەدوور بگرێت وەك نمونەی فیرعەون و برادەرەكانی بە درێژای مێژووی مرۆڤایەتی یان ئەم نمونەی سێیەم كە مێژووی ئیسلامی زیاتر خۆی لەمەدا دەبینێتەوە , كەسانێك ڕیی ڕاست دەگرنە بەر بەڵام لە نێوەندا كارتێكەرەكان ڕیی لێ تێك دەدەن , دەبێت موسوڵمان لێرەدا پەندوو ئامۆژگاری هەنگاوە چاك و هەڵەكانیشی وەربگرێت , ئەوەی بە پێوانی حەقیقەت بوو با بیكاتە مەشخەڵ , ئەوەش بە ڕێرەوی هەڵە دا چوو با ئەم ڕاستی بكاتەوە .
پەندوو ئامۆژگاری تەناها بۆ كەسی تاك نیە , بەڵكوو ئەوە دەوڵەت و سەركردەو كەسان و جەماوەرو هەموویانن كە دەبێت پەندوو ئامۆژگاری وەربگرن , نەوەك لە بازنەی هەوڵو تاكەكەسیەكاندا بەرتەسك بكرێتەوە , ئەمەش هەڵەیەكەو نیشانەكانی لە دەركەوتندان , ڕوانینی گشتی ئوممەی لە بیر بكرێت و هەوڵە شەخسیەكان گرنگیان پێ بدرێت , ئایا هۆكاری لاوازی گورو تینە یان وەهن و ترسی مەرگ بێـت یان ئەوە بە باشتر بزانرێت .
د. وەستان لە ڕووی ساختەكاری و سۆزداریدا :
یەكێكی تر لە ئەنجامەكانی تێڕوانین بۆ مێژووی ئیسلامی دەرباز بوونە لەو تەنگەژەیەی كە هەر دوو لایەنی ساختەكاری و سۆز داری ڕۆڵی تیدا دەبینن , ئەم دوو پەیامە دوو دەستەی دوژمن بە یەكتر هەڵیان گرتوە , دەستەی دوژمنانی ئیسلام و موسوڵمانان پەیامی ساختەكاری و تەزویر لە مێژووی ئیسلامیان هەڵگرتوە , دەستەی موسوڵمانانێكی كەم توانا و هەڵەشەش پەیامی سۆزداریان پێیە و وەك پەرچە كردارێك بۆ ساختەكاران ئەمانیش دەكەونە هەڵەوە.
بەكورتی ساختەكاران ئامانجییان شێواندنی مێژووی ئیسلامیە و بۆ ئەمەش ئەم هەنگاوانە دەنێن :
١.هەمیشە هەوڵدەدەن مێژووی ئیسلامی لە لایەنە ڕۆحیەكەی دابڕ بكەن و بە مێژوویەكی خوێن ڕێژی و ڕەها لەسەر نیازی دەستەڵاتداری نیشانی بدەن , ئەمانە ئەو دەستەن كە هەر بڕوایان بە پەیامی ئیسلام نیە لەنمونەی ڕۆژهەلاتناسانی وەك :(كارل برۆكمان و توینبی) و …هتد , یان دەستە گومراو لادەرەكانی ناو موسوڵمانان و ئەو مێژوە بە هەڵە دەزانن دەیانەوێـت هیچ نرخێكی ئاینی بۆ نەهێڵنەوە , لە مەدا زیاتر شیعە توندرەوەكان ڕۆڵیان بینیوە .
٢. لە پاڵ دەیان ڕووداوی ڕاستیدا چەند ناراستەیەك تۆمار دەكەن .
٣.گومان لەسەر سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلامی دروست دەكەن , ئەڵبەتە ئەوەی لەگەڵ هزریان ناگونجێت .
٤.پەردە پۆشی لایەنی ژیاری و زانستی و ..هتدی ئەو مێژووە بكەن و تەنها مێژووی شمشێر نیشان بدەن , ئەویش لە جیاتی نیشاندانی شمشێری حەق و جیهاددا شمشێری ستەم و داگیر كاری بە پێناس دەزانن .
لە وەڵامدانەوەی ئەمەدا هەوڵی پەرچەكرداری و سۆزداری لای هەندێك موسوڵمان درروست دەبێت كە هەموو مێژووی ئیسلامی بە دیدێكی تر تەماشا دەكەن و هەوڵەكانیان لەم خاڵانەدا چر دەبنەوە :
أ. بە پیرۆز سەیركردنی مێژووی ئیسلامی .
ب. چاوپۆشی لە هەڵە و كەم و كورتیەكانی ئەو مێژووە , بەهەر بیانویەك بێت .
ج. لە هەمووی سەختر مێژووی ئیسلامی بە یەكپارچە دەبەنە قاڵبی بیروو باوەڕو فتوای ئایینداری و بێ باوەڕِی لە سەر دەدەن ..
چارەسەر :
دەبێت بۆ ڕیگری لە ساختەكاران هەوڵ بدەین هەم پارێزگاری بە ڕاستیەكانی مێژووی ئیسلامیەوە بكەین كە لە ژێر بنەمای زانستیدا ڕاستكراونەتەوە , هەموو ساختەكانیان ئاشكرا بكەین ,بەڵاًم لەم كارەدا هەڵەشەین و سۆزداری هەڵەیە, بۆ ڕاستكردنەوەی كاری سۆزدارانیش دەبێت ئەوەیان تێ بگەیەنین كە :
١. مێژووی ئیسلامی مێژوویەكی پیرۆز نیە و پیرۆزی بۆ ئاینەكەیە , بەڵام مێژووی شكۆداری و پێشڕەویە , لەگەڵا ئەوەشدا هەڵەو كەمو كورتی هەڵدەگرێت , چونكە پەیڕەوكارەكانی مرۆڤن .
٢. قورئانی پیرۆز نەپێكان و چەوتی پێغەمبەرانی تۆمار كردوە , ئەی چۆن مێژووی شوێنكەوتوەكانیان نابێـت هەڵەكانیان نیشانە بدرێت !؟ جا ئامانجێكی تێڕوانین بۆ مێژووی ئیسلامی ڕاستكردنەوەی ئەم باری تەنگەژەی نیوان ساختەكاری و سۆزداریە .
ه. تەواوكردنی ڕێرەوی مێژوونوسان :
ئەگەر ئەمرۆ ئێمە قسە لەسەر مێژووی ئیسلامی دەكەین , دەبێت بیرمان نەچێت ئەم كارەمان لەسەر بنەمای هەوڵی دڵسۆزان و زانایانێكی پێش خۆمان بوە كە نرخ و بەهای مێژوویان زانیوە و ڕێی ڕاستی ئەو مێژووەیان تۆمار كردوە , بەتایبەت مێژووی ئیسلامی لەهەر مێژوویەكی تر ورد تر و دروستتر تۆمار كراوە , ناوی كەسەكان و گێرەوەكان و ئاكارو ژیان و ئاستی متمانەو ڕاستگۆیی و زانستیان تۆمار كراوە , تا ئەوەی كەسێكی وەك پێشەوا زەهەبی كتێبێكی وەك ( سیر اعلام النبلاءْ ) لەسەر كەسایەتیەكان دەنوسێت و چەندین نمونەی تریش لەو بارەیەوە هەن .
ئەگەر پێشەوایان( تەبەری و ئیبن خیات و ئیبن كسیر و…هتد) تۆماری ڕوداوەكانیان بۆ كردوین كەسانی وەك ئین خلدونیش قسەیان لەسەر كردوە ,نوسینەوەیەكی تریان بۆ ئەو مێژووە كردوە , دەی ئەم كاروانی لێكۆڵینەوە هێشتا ماویەتی تا بگاتە كۆتا , ئەم ئەركەش لەسەر شانی نەوەی نویی ئومەتی ئیسلامی بەتایبەت و هەر تاكێكی مرۆڤایەتی بەگشتیە , چونكە مێژوو نوسانی ڕابردوو ئەركی خۆیانیان بە جوانترین شێوە بە جێگەیاندوە , ئەوەی لەسەر شانی ئێمەیە ڕێككردن و سەروبنكردن و پوخت كردنەوەی بەرهەمەكانی ئەوانە لە لایەك , لەلایەكی تریشەوە بە ئەمانەت و لەژێر بنەمای زانستیدا بكەوینە تۆماری مێژووی هاوچەرخ , ئەگەر نا لە دونیا دادگای مرۆڤایەتی و لە دواڕۆژیشدا دادگای خوای ئەو تاوانەمان لێ قبوڵ ناكەن , ئەمەش پێویستی بە پاڵنەرێكی بەهێزی وا هەیە كە وات لێ بكات بەهایەكی باڵاتر لە گیان بەدیبكەیت تا ئامادە بیت بەرەو سەروو تر هەنگاو بنێت .
و. شایەتیدان :
شایەتیدان لەسەر كەسێك كە شیاوی شایەتیدان بێت واجبە و خۆ لێ بەدوورگرتنی لادانە لە فەرمانی خوای گەورە , وەك خوا دەفەرموێت: ( ولا تكتموا الشهادة ومن یكتمها فأنه آثم قلبه ) البقرة , دەی مێژووی ئیسلامی لە هەر بوارێكدا پێویستی بە شایەتیدانە , بەڵام شایەیتدانێك لەسەر بنەمای شەریعەت وەستا بێـت: ( ان تضل احداهما فتذكر احداهما الاخری ) واتە لەسەر بنەمای سۆزداری نەوەستابێت وە شایەتی حەق بدات: ( ولا یجرمنكم شنئان قوم الا تعدلوا ) بەو پێیە نابێت نە سۆزداری بۆ برایانی موسوڵمان و نە ئارەزووی هەڵخەڵتاندن بە دوژمنانی مێژووی ئیسلامی وامان لێ بكات ساختەو ناراستی لە شایەتیداندا بە كار بهێنین .
پێویستە كەسانێك هەبن بە بەڵگەی دروستەوە كە لە سەرچاوەكانەوەو لە ژێر بنەمای زانستیدا شایەتی بۆ لایەنی ژیارو و سیاسی و زانستخوازی و سەربازی … ئەم ئومەتە بدەن , كەمبونەوەی شایەتانی ناو ئومەتی ئیسلامی لەسەدەكانی دوای مێژووی ئیسلامیدا ڕێی بۆ ناحەزانی ئیسلام و موسڵمانان خۆشكرد تا ببنە شایەت و بە پێی پێكهاتەی دەرونی و تێڕوانینیان بۆ ئەو مێژووە شایەتی بدەن ئیتر لە بەرەی بەرامبەریشیاندا شایەتانێك نەبن كە بە بەڵگەوە بارەكە ڕاست بكەنەوە كەواتە ١.شایەتی دان واجبە ٢. دەبێت بە حەق بێت ٣.شایەتی نەدان بە زیانی ئومەتی ئیسلامی دەشكێتەوە .
ی. تێگەشتن لە ڕەوتی ئەمڕۆ:
وتەیەكی جوانی زانایان هەیە كە دەڵێت: ( من لا یعی التاریخ لا یعی المستقبل ) دەی ئەگەر كەسێك نەتوانێ لە داهاتووی تێ بگات كە خۆی لەناو ئەو شریتەدا نیە ئەی چۆن لە ئەمڕۆی تێدەگات كە خۆی تیدا دەژی و ناتوانێت لەسەرەوە بۆی بڕوانێت بێگومان بۆ تێگەشتن لە ئەمڕۆ دەبێت لە دەورو سەرچاوەو ڕێرەوی پێشتری ئەمرۆ ئاگادار بیت , هەموو ئەو باسكردنە پێشینانەش كە خۆی گەورە لە قورئان و پێغەمبەر لە فەرموودەدا باسیان كردوە , بە مەبەستی پەند لێ وەرگرتن بوون بۆ ڕەوشی ئەو كاتی موسوڵمانان لە هەر قۆناغێكدا بن.
ئەمڕۆ باری موسوڵمانان لە پشێوی و بارگرژیەكی سەختدایە و مەردی مەیدانی دەوێت بە ڕاستی هەنگاو بنێت , بۆ ئەمەش دەبێت لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵگەی ئیسلامی وەربگرێت و بزانیت لەم رۆدا ئەو بارانە چۆنن , ئەوجا بزانیت قورئان و سونەت چۆن رێنمایی بە موسوڵمانان دەدەن بۆ ئەو ڕێگانە , دواتر بڕوانینە مێژووی پێشترو بزانین
چۆن ئەو لایەنانەیان بە جێ گەیاندوە , لە چیدا سەركەوتوو بوون و ئەنجامەكەی چی بوو, واتە لە سێ خاڵی ئەو سەردەمە بكۆڵینەوە : ئامانج لە هەنگاو نانەكە , پیڕەوی هەنگاو نانەكە , ئەنجامی هەنگاو نانەكە , لێرەوە لە ڕەوشی باری ئەمرۆ تێ دەگەین .
بۆ نمونە ئەمڕۆی باری كۆمەڵگەی ئیسلامی لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە :
• ژێر دەستەی و بێ دەستەڵاتی .
• شاڵاوی خاچپەرستی و سەهیۆنی و روًَژئاوای .
• دواكەوتەی زانستی و لاوازی ڕۆحیەتی ئاینی .
• پەرشوو بڵاوی و نەبونی یەكڕیزی و یەك دەنگی و….هتد.
دەی لە قۆناغەكانی مێژووی ئیسلامیدا ئەم گرفتانە هاتونەتە ڕێ و چارەسەریش كراوە جا چۆنێتی چارەسەرەكەو تێگەشتن لەبارەكە ئەوەی دەوێت لەبازنەی سنورداری ئەمڕۆ بچیتە دەرەوە و بە چاوێكی فراوانتر بروانیت , چونكە بەراستی گەر كەسێك شارەزای شاڵاوەكانی پێشووی خاچپەرستان نەبێت جەنگی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵات و ڕۆژ ئاوا تێ ناگات , كەسێك شارەزای ململانێ دێرینی شیعەو ئەهلی سوننە نەبێت بڕیاری خێراو ناپەسەند دەدات , كەسێك نەزانێت شاڵاوی مەغۆل چۆن هات و چۆن چارەسەر كرا , چارەسەر هەڵە بۆ ڕەوشی ئەمڕۆی كۆمەڵگەی ئیسلامی دادەنێت , كەسێكیش ڕۆڵ و توانای زانست و شێوەی وەرگرتنی لە مێژوودا نەزانێت وە بیەوێت لە خاڵی سفرەوە دەست پێ بكات دەبێت خۆی لە بێ ئاگای ژیان ڕزگار بكات , ئەمە ِرێرەوی ژیانەوكەس بەتەنها بەبێ ڕابردوو ناتوانێت بگاتە كەماڵ ( انما بعثت لأتمم مكارم الاخلاق ) ( احل لكم بعض الذی حرم علیكم ) ( خاتم الانبیاء ) و چەندین بەڵگەی تریش كە دەیسەلمێنن بۆ تێگەشتن لە ئەمڕۆ پێویستە لە رابردوو تێ بگەیت چونكە هەر دووكیان پەیوەستی یەكترن
ئەوەی لەبەشی یەكەمی ئەم نوسینەدا قسەمان لەسەركرد, تەنها دروستكردنی هەست و بەرپرسیارێتیەكی چوون بەرەو مێژووی ئیسلامی و دواتریش نیشاندانی ئامانجی ئەوكارە بوو, بەومەبەستەی دەرونی كەسانێك ئامادەیی خوێندنەوە و تێڕامان بۆ مێژووی ئیسلامی هەبێت، هەنگاوی دوای ئەوەش بریتیە لەناسینی سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام تاكو خوێنەر بزانێت بۆ وەرگرتنی بابەتێكی ناو مێژووی ئیسلامی چ سەرچاوەیەكی پێویستە و ئەوسەرچاوە چۆنەو چۆن لێی بنەوێت و چۆنیش لێی وەربگرێت, چونكە كەرەسەی كارەكە ئەو سەرچاوانەن, بۆیە ئەگەر كەسێك شارەزای كەرەستەكان و شێوەی بەكارهێنانیان نەبێت, بێگومان كارەكەی لەنگی تێدا دەبێت.
بەشێوە یەكی گشتی دەتوانین سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام بۆچەند بەشێك دابەشبكەین, ئەمەش بەپێوەری گشتی مێژوویی كاری لەسەر دەكەین:
١- قورئانی پیرۆز: یەكەم سەرچاوەی وەرگرتنی مێژووی ئسلامی بریتیە لە قورئانی پیرۆز, چونكە خودی قورئان یەكەم سەرچاوەی ئایینەكەیە
چ جای مێژووی ئەو ئایینە یان مێژووی بنیادنەری سەرە تای پەیامەكە (موحەممەد صلى الله عليه وسلم)و هاوەڵانی كە بەردی بناغەی ئەو مێژووەیان دانا، ئەمەش تەنها لای موسڵمانان بەیەكەم سەرچاوەی مێژوی ئیسلامی دانانرێت، بەڵكو نەیارانی قورئان و ئیسلام و مێژوی ئیسلامیش لەسەرئەوە یەكدەنگن، وەك چۆن ئەوان تەورات و ئینجیل بەیەكەم سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لە مێژووی جوولەكە یان مەسیحیەت دادەنێن، یان نوسینەكانی ئەرستۆو ئەفڵاتون بە بنەڕتی لێكۆڵینەوە لەوكەسانە دەزانن، یان لەوحە بەجێماوەكانی سەردەمی حامورابی و یاسا دانراوە كانی دەكەنە سەرچاوەی یەكەم بۆ تێرامان لەو سەردەمەو كەسایەتیەی، بەهەمانشێوە بەیە كەم سەرچاوەی مێژووی ئیسلامی دادەنێن، گەرچی كۆمەڵیك تێبینی و ڕەخنەیان لێ هەیە كەپشت بەخودا دواتر قسەی لێوە دەكەین، لێدوانی گشتی قورئانی پیرۆز بۆ مێژوی ئیسلامی خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:
١_ خستنەبەرچاوی ڕەوشی پێش هاتنی ئیسلام و مێژووی ئیسلامی:
قورئان سەرەتا پوختەیە كی مێژووی مرۆڤایەتی هەرلە بونیەوە تا سەردەمی مێژوی ئیسلامی دێنێت، باس لە دروستبون و بەهای مرۆڤ وئەرك و ئامانج و ئەنجامی دروستبونی و شێوە و هۆكاری هاتنەسەردنیای و ئەركی ناو دنیا و ڕەوشی سەرزەوی دەكات، بۆئەوەی دواتر بەرچاوڕوونیەك بێت بۆ ناو مێژووی ئیسلامی، واتە قورئانی پیرۆز ئەوەمان پێدەڵێَت كە مێژووی ئیسلامیش قۆناغێكی ناو ئەو مێژووەیەو بۆ زانینی ڕێگەیەكیش نابێت لە نیوەی ڕێوە هەنگاو بنێیت و ئەگەر سەرەتاكەی نەزانیت دەكەویتە هەڵەوە یان هیچ نەبیت لەسەر ماوەی پێشهاتە هاوشێوەكانی بێئاگا دەبێت.
بۆ خستنەڕوو وتۆماركردنی ئەمەش هەوڵدەدات ڕای خۆی بسەپێنێت و بوونی هەرگومانێك بەرپەرچ دەداتەوە(ذلك الكتاب لا ریب فیه) ، ڕاستی گێڕانەوەو لێكدانەوەكەش دەگەڕێتەوە بۆ خواو بەدووری دەگرێت لەدەستتێوەردانی مرۆیی(لیس لك من الأمر شی‌ء)
دواجاریش لەدوولایەنەوە ڕەخنە لە بەرهەم ونوسراوەكانی ئەوكات دەگرێت:
١-مرۆڤەكان لەپێكانی ڕاستیدا نەگەشتونەتە كەماڵ و بڕێك لە ڕاستییان تێدایە، دیاریكردنی ئەو بڕەش پەیوەستە بە لەخواترسی ئەو كەسەیان ویژدانداری ئەو تاكە، واتە زۆربەی جار پشكی زیاتری ڕاستی بۆ كەسی لەخواترسە لەگەل َبوونی هەڵەیدا، بەڵام كەسانێكیش هەن كەلەخوا ترس نین لەگەڵ ئەوەشدا راِستیەك دەڵێن، ئەمانە كەمن و لەنێو خوانەناساندا دیارن.
٢-مرۆڤەكان لەبەر سەپاندنی راكانی خۆیان تەنانەت راستیەكان دەشێوێنن، ئەوان ڕاستیەكانی ناو تەورات و ئینجیلیان شێواند، بەمە هیچ پێودانگێكی ڕاستییان نەهێشتۆتەوە‌و ئامادەنین ڕێ بەڕاستی بدەن تا بەجیاو سەربەستی بۆخۆی بمێنێتەوە، بۆیە قورئان بوو بە تەواوكەری راستیەكانی پەیامە خواییەكانی پێشوو و پلەی كەماڵی وەرگرت و كۆتا پەیامی خوداییش دەبێت، لەبەرئەوە ئەمجار پاراستنەكە نادرێتە دەست مرۆڤ و خودا خۆی دەیپارێزیت، لێرەوە ڕاستیە مێژوییەكان تەنها لەقورئانەوە پلەی ڕاستی تەواویان هە یە.
پاشان هەوڵدەدات مێژوی یەكخوداپەرستان پەیوەستی یەكتر بكات، بۆیە كە باس لەسەردەمی مێژوی ئیسلامی دەكات، دەیانبەستێتەوە بە باوەڕدارانی پێش ئیسلامەوە وەك دەفەرموێت ( أنا لما طغی الما‌ء حملنكم فی الجاریة) یان جوولەكەكانی ئەوكات بە مێژوی پێشتریانەوە دەبەستێتەوە.
دواتر گرنگترین لایەنەكانی سەرەتای مێژووی ئیسلامی دەخاتەڕوو، وەك ئەوەی باسی قۆناغی مەككەو ژیانی ناومەدینەو جەنگی بەدرو ئوحود دەكات، لەكگەڵ ئەمەشدا هەوڵدەدات بە پێوەرە خوداییەكە لێكدانەوە بۆئەوانە بكات، تەنانەت چاوپۆشی لەخودی كەسایەتی موحەممەدیش(صلى الله عليه وسلم) ناكات و ڕوداوەكان وەك خۆی دێنێت(عبس وتولی.. )یان (لم تحرم ماأحل الله لك) لەسەر ئەم بنەڕەتە تێڕوانینی بۆ مێژووی ئیسلامی دەبێت.
بۆ یە ئەگەر بمانەوێت هەر قۆناغیكی مێژووی ئیسلامی وەربگرین، دەتوانین بەوپەری وردەكاریەوە بەپێوانی قورئان بۆلێكدانەوەی مێژووی لێی بكۆڵینەوە و ئەنجامێكی چاك بەدەستبخەین.
بەڵام نەیارانی ئیسلام یان ئەوانەش كە باوەڕیان پێی نیە، لەگەڵ ئەوەی قورئان بە یەكەم سەرچاوەی مێژوی ئیسلامی دادەنێن، كۆمەڵێك ڕەخنەیان لێی هەیەو بە سەرچاوەیەكی تەواوی نازانن، گرنگترین گازندە و ڕەخنەكانیشیان خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:
١-ئەوان دەڵێن ئەم قورئانە وتەی خودایی نیە، بەڵكو لێكدانەوەی كەسایەتی موحەممەدە (صلى الله عليه وسلم) بۆمێژوو، واتە موحەممەد (صلى الله عليه وسلم) چۆن لە مێژوو تێگەشتوە یان چۆن ویستویەتی هزری خۆی بسەپێنیت، بەوشێوەیە لە قورئاندا تۆماری كردوە، بەمپێیە قورئان لە بەهاخوداییەكەی دابڕدەكەن و مۆركێكی مرۆیی پێدەدەن، ئەمەش واتە لەسیفەتی كەماڵ بەدەرە، كەواتە- بوە پێیە- قورئان پێكهاتەیەكی دوولایەنەی ڕاستی و ناراستی دەبێت، بۆیە خوای گەورە لە قورئاندا هۆشیاری بەرامبەر بەم تێڕوانینە دەدات و دەفەرموێت (أفتؤمنون ببعض الكتاب وتكفرون ببعض)
٢-ئەوان پێیان وایە قورئانیش وەك پەیامە ئاسمانیەكانی تر یان وەك نوسراوەكانی تری پێشووی مێژوو، بەگشتی وەك ئەوانەی هیرۆدۆت و چەندێكی ترو ڕۆژهەڵات بەتایبەتی هەوڵیداوە مێژوویەكی ئەفسانەیی تۆماربكات، باسی فریشتەكان لەجەنگی بەدر و هێنانی ڕەشەبا لە خەندەق و چەندین نمونەی تر كەموسوڵمان بەموعجیزە ناویان دەبات، لای ئەوان هەروەك داستانی دابەزینی خواوەندەكانە لە جەنگەكانی سەردەمی دێرینی یۆنان و ڕۆمان، بەمجۆرە لەو بڕوایەدان قورئان لەقۆناغی نوسینەوەی ئەفسانەیی مێژوو دەرنەچووە.
٣-ڕەخنەیەكی تریان لەتۆماری مێژوویی یان تێڕامانی مێژویی قورئانی ئەوەیە كە دەڵێن قورئان یەكلاینە قسەدەكات و هەردەم هەواداری یەكتاپەرستانە و وەسفیان دەكات و سەركۆنەی بیباوەڕان دەكات و لەدژیان دەوەستێت و ناوە بەدواتاكانیان بەسەردادەدات، بەمجۆرە لە هەڵوێستی بێلایەنبوون لەتۆماری مێژوویی دایدەڕنن.
٤-هەروەهادەڵێن قورئان لەتۆمار یان لێكدانەوەی ڕووداوە مێژووییەكاندا كورتبڕی دەكات و خۆی لە وردەكاری یان ڕوداوەكانی نێوان دووماوە دوردەخاتەوە،بەوجۆرە تۆمار یان لێكدانەوەیەكی كرچ وكاڵ و ناتەواو دەدات بەدەستەوە.
٥-یان گللەی ئەوە دەكەن كەتۆمارە مێژوییەكانی قورئان خەسڵەتێكی پیرۆزیان پێدراوە و جێگەی قسە تێداكردن و مشتومڕیان نەهێشتوەتەوە، بۆیە هەركات بتەوێت قسە لەسەر تۆماریان لێكدانەوەی مێژوویی قورئانی بكەیت، بەرەوڕووی تەكفیر یان كوشتوبڕ یان وەدەرنان دەبێتەوە، لەبەرئەوە وەلانانی یەكجارەكی ئەو تۆمارەو پشت پێنەبەستنی باشترە.
٦-ڕه خنە لەوە دەگرن كە قورئان لە تۆماری میژوویدا دووبارەكردنەوەی زۆر دەگرێتەبەر، بۆنمونە لە دەیان شوێندا ڕووداوی ناومێژووی موسا(علیە السلام) دێنێتەوە كە لەهەمانكاتدا یەك شتە، یان هندێكجار جیاوازیەك (تناقص) لەگێڕانەوەی یەك ڕوداودا هەیە، جگەلەوەش خەسڵەتی چیرۆك تیایدا زاڵە تا لێكدانەوەی وردی مێژوویی.
(وەڵام بۆ ڕەخنەكانیان)
١- ئەگەر قورئان وتەی موحەممەد صلى الله عليه وسلم ، خۆ موحەممەد صلى الله عليه وسلم نەخوێندەواربوو، پاشان ناوچەیەكی سنوداری دیبوو، جگە لەوەش لە شارەزایی راِبردوودا زانیاریەكی كەم‌وسنورداری هەبوو و ناوچەكەشی سەرچاوەی مێژوویی زۆربەدەگمەنی هەبوو، ئیتر چۆن قسە لەسەر هەموو ڕابردووی مرۆڤایتی بكات، جگەلەوەی زانیاریگەلێكی زۆری تێدایە كە ئەمرۆ ڕاستی زانستی نیشانی دەدات، چەندین بەڵگەی تریش هەن كە بەرامبەر بەو راِیە دەوەستن و لێرەدا نایانهێنین.
٢-ئەگەر بڕوانینە قورئانی پیرۆز، دەبینین هزرو بیروباوەر ِلە چوارچێوەی ڕووداوە مێژووییەكاندا لەبیر ناكات، قورئانیش پەیامێكە بۆ ژیانی موسوڵمانان و ناكرێت لە بەهاكانی ئیسلام بەدوربێت، پاشان لە فەرمودەشدا دەیان یان سەدان هاوەڵ ئامادەبون چەندین نمونەی ئیعجازی دەگیرنەوە، دەی ئەمانەش مرۆڤ بوون، واتە بەتەنها لە قورئاندا وا نەهاتووە. لەمەدا دەبێت ئەوكەسانە گلەیی لەخۆیان بكەن كەدیدێكی تەواوی مادیگەرای و دنیاییان هەیەو بڕوایان بەچەمكی پەیامی ئاسمانی نیە، بۆیە گلەییەكەیان دەچێتە مەیدانی ململانێی هزرییەوە نەوەك حەقیقەتێكی هەستپێكراو، ئەمەش تەنها كاری ئەمرٍۆیان نیە و راِبردوشیان وێنەی
لەوجۆرەی زۆرە.
٣-سەرەتا ئەو رەخنە لەخودی ئەوكەسانە دەگیرێت كە هێندە یەكلایەنانە دەڕواننە باسوخواسەكان كە هەوڵنادەن لەوڕەخنەی خۆیان لەقورئان وردببنەوە یان لەتەنگاوی دەمارگیری و بڕیاری یەكلایەنەدا گیرۆدەن، بەتایبەت لەبەرامبەر مێژووی ئیسلامیدا.
پاشان لەقورئاندا پێناوی شایەتیدان هەیە (شهدا الله انه لا أله الا هو) لەشایەتیدانیشدا سۆزو ڕق ڕۆڵ نابینێت، خودایش لەهەموان دادپەروەرترە و بەدوورە لە ڕاستی نەوتن، هەربۆیە ڕەخنە لە خۆشەویستترین بەندەی خۆی دەگریت (موحەممەد(صلى الله عليه وسلم)) یان هەر لەسەرەتاوە ڕەخنە لە ئادەم پاشان نوح یان ابراهیم یان ئەیوب یان یوسف یان یونس یان موسا (علیهم السلام) یان(موحەممەد(صلى الله عليه وسلم))دەگرێت و لەقاڵبی بێداركردنەوەیاندا ئەو راستیە دەخاتەڕوو.
٤-مەبەستی قورئان لەگێڕانەوە مێژووییەكاندا گێرانەوەی هەموو مێژوو نیە، بەڵكو پێدانی پێوانێكی گشتی و چەند نمونەیەكی بەكارهێنانیەتی بۆ ئەوەی بۆ تێرامانی مێژوویی بەكاربێت.
٥-قورئان ئازادی بیروڕای بەهەموو مرۆڤەكان داوە، كێ بڕوای پێدێنێت یان نایەنێت سەربەستە(فمن شا‌ء فلیؤمن ومن شا‌ء فلیكفر) پیرۆزی قورئانیش تەنها بۆموسوڵمانانە، ئینجا مێژووی ئیسلامیش نمونەی ڕاجیاوازی زۆری هەبووە، ئەگەر توندیەكیش هەبوبێت سەرچاوەكەی قورئان نەبووە، دەبێت بڵێین قسەكردن لەرووی قورئاندا تاك بەرەوڕوی تەكفیر دەكاتەوە، ئەوەش ڕای یەكدەنگی زانایانی ئیسلامە‌و حەقیقەتێكە كە قسەی تێدا ناكرێت.
٦- مەسەلەی دووبارەكاری ناو قورئان جگە لەئامانجی هەناسەدان و چەسپان و بیرخستنەوە چەند ئامانجێكی تری هەیە كە لێرەدا باسیان ناكەین، سەبارت بەجیاوازی ڕای ناو قورئان لەئەنجامی كرچ وكاڵی هزرو تێگەیشتنی ئەوتاكەیە، ئەگەرنا بۆنمونە بڕواننە بەرگی كۆتای كتێبی (اضوا‌ءالبیان)ی ئیمامی(شنقیطی)لەوبارەوە وردەكاری بەخشیوە.
٢- فەرموودەكانی موحەممەد (صلى الله عليه وسلم)
سەرچاوەی دووەمی مێژووی ئیسلامی بریتیە لە فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كەموسڵمانەكان جیا لەلایەنە مێژووییەكە، لایەنی ئایینی خۆشیانی لێوەردەگرن، چونكە ئەوان لەو ئایەتە قورئانیەوە بۆ وتەو فەرمایشتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەڕوانن كە دەفەرموێت (وما ینطیق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی علمه شدید القوی ). بۆ كردەوەكانیشی لەڕوانگەی ئەو ئایەتەوە سەیری دەكەن كە دەفەرموێت (لقد كان لكم فی رسول الله أسوة الحسنة) فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خۆیان لەسێ شێوەی سەرەكیدا دەبیننەوە:
١- گوفتاری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەمەش یان دەقاودەق وتەكەیەتی یان هاوشێوەی وتەكانیەتی كە زیاترینی فەرموودەكانی ئەمانەن و لەگرنگی و زۆریدا بەپلەی یەكەم دێن.
٢- كرداری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەمەش جموجوڵی پێغەمبەری خوایە كە هاوەڵانی دەوری یان خێزانەكانی گێڕاویانەتەوەو بە فەرموودە دادەنرێت، چونكە كردار بەكارێك گوفتاری بێگومان دەكات.
٣- هەڵوێستی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم): هەڵسوكەوتی پێغەمبەری خواو هەڵوێستیەتی بەرامبەر بە گوفتار یان كردارێكی هاوەڵان یان كەسانیتر، ئەمەش بەشێكە لە فەرموودەی پێغەمبەرخوا، دەكرێت لەڕووی متمانەی فەرموودەشەوە جۆرەكانی فەرموودە بە سێ جۆر دابنێین كە بریتین لە:
٤- صحیح: ئەمانە گومانیان تێدا نیە و ڕاستەوخۆ وەردەگیرێت.
٥- حسن: ئەمانەش بەپلەی دووەم دێن وەردەگیرێن و كاریان پێدەكرێت.
٦- ضعیف: ئەمانە گومانیان لەسەرە‌و وەرناگیرێت و بەكارنەهێنانیان باشترە.
لەفەرموودەكانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هەمانشێوە بەدیدەكەین، چونكە فەرموودە ڕاڤەی قورئان دەكات بۆ مرۆڤەكان، بۆیە لەلایەنە مێژوویەكەیەوە سێ لایەن دەگرێتەخۆ:
١- هێنانی مێژوویەكی پێشتر.
٢- لێدون لەسەر ڕووداوی ئەوكات.
٣- پێشبینی بۆ داهاتووی موسڵمانان كەبەشێكی زۆری بەدیهاتووەو بووە بەمێژوو و بەشێكی دیكەشی لە ئێستاو داهاتوودا دەبێت. هەمان ئەو شتەی سەبارەت بە سەرچاوەی یەكەم هاتووە، سەرچاوەی دووەمیش دەگرێتەوە، هێندە هەیە كە بۆ سەرچاوەی دووەم نەیارانی ئیسلام ومێژووی ئیسلامی زیاتر ئیشیان تێداكردووە و هەوڵیانداوە بەهەر جۆرێك بێت لەنرخی كەمبكەنەوە، خاڵێكی دیكەی دیار سەبارەت بەسەرچاوەی دووەم ئەوەیە كە لەمەدا سەرچاوەكانی فەرموودە لەنێوان ئیمەو شیعەدا دابەشدەبن، بەڵام ئەوەی دیارە زۆربەی جیهان كاتێك قسە لەسەر فەرموودەكانی موحەممەد (صلى الله عليه وسلم) دەكەن، زیاتر پشت بە سەرچاوەكانی ئەهلی سوننە دەبەستن و سەرچاوەكانی شیعەیان وەلاناوە، چونكە سەرچاوەكانی شیعە لەدەست خۆیاندا تەسكبونەتەوە، خاڵێكی دی ئەوەیەكە ئەو قسەكردنەی لە سەر فەرمودە دەكرێت، بەهیچ جۆرێك لەسەر قورئان ناكرێت، فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوونەتە كەرەسەیەكی بنەڕەتی و پێوانێكی بەهێز بەدەست مێژوونوسان بەگشتی و موسڵمانەكانیان بەتایبەتی تا پێوانی مێژووی پئیسلامی پێبكەن، وەك دیاریكردنی ماوەی خیلافەت و جەنگی جەمەل وصفین و فەتحی قوستەتینیەو…هتد.
٣- سەرچاوە مێژوویەكانی موسڵمانان: دەشێت یەكسەر ئەو پرسیارە بێتە ڕێمان و بپرسێت بۆچی دوای قورئان و سوننەت وموسڵمانان قسە لەسەر مێژوی ئیسلامی دەكەن؟ بۆچی خەڵكانیتر قسەیان لەسەر نەكەن، لەوەڵامدا دەڵێن خۆزگە جیهانی ڕۆژئاوا هێندە هۆشیاری هەبوایە كە بیتوانیایە لەسەرەتاوە ئاگاداری جیهانی ئیسلامی بێت وقسەی لەسەر بكات، بەڵام جەنگی ناوخۆ وستەمی كڵێساو دواكەوتەیی زانیاری و هۆشیاری تاكی ڕۆژئاوایی ئەو ڕۆژگارە، وایكرد نەیانتوانی بیر لەمێژووی ئیسلامی بكەنەوە‌و بێئاگابن تادوای هاتنی كۆمەڵێك مێژوونووسی موسڵمان و توندبوونەوەی باریان لەگەڵ جیهانی ئیسلامیدا نەیانتوانی بیر لە مێژووی ئیسلامی بكەنەوە وقسەی لەسەر بكەن، دواتریش كە دەستیانپێكرد لەسەرچاوەكانی شیعە وەریانگرت، چونكە شیعەكان نەیاری دەسەڵاتی ناو جیهانی ئیسلامی بوون.
مێژوونوسانی موسڵمان بۆ سێ بەشی سەرەكی دابەشدەبن:
یەكەم: ئەهلی سونەت و جەماعە: ئەمانە ئەوانەن كە سەر بەمەزهەبی سوننەن بوون، دەسەڵاتی جیهانی ئیسلامیش سوننە مەزهەب بوو، هەرئەمان بوون وەك یەكەم كەس ڕەوتی تۆماری مێژوویی ناوجیهانی ئیسلامیان خستەڕێ، نمونەی ئەمانەش لەئیبن هیشام و ئیبن خیات تا تەبەری و بەغدادی و ئیبن كسیر و ئیبن خەلەكان و ئیبنولئەسیرو زەهەبی و ئیبن خەلدون و شەوكانی و…هتد بوو. ئەمانە لەگەڵا ئەوەی هەواداریەكیان بۆ دەسەڵاتی ئیسلامی هەبووە، بەڵام چاوپۆشییان لە هەڵەو كەموكورتیەكانیان نەدەكردو دواتریش بووە بەسەرچاوە بۆ نەیارانی ئیسلام و موسڵمانان تا بۆ مەبەستی دژایەتییان چیان دەوێت لێیان وەربگرن ولایەنەكانی دی كەمبایەخ ڕاگرن.
دووەم: دارودەستەی شیعە: شیعەكان نەیارانی دەسەڵاتی ناو جیهان وئیسلامی بوون، بۆیە هەوڵیاندا دژ بەو دەسەڵاتە بنوسن وبڵێن، هەرچەندە دەوڵەتگەلێكی خۆشیان هەبووە وەك فاتمی و بوەیهیەكان و قەرمەتی و…هتد. بەڵام لەباسكردنی هەوڵەكانی ئەوانیشدا ڕۆڵیان هەبوە، سەرچاوەكانی ئەهلی شیعە بوون بە كۆگایەك بۆ ڕۆژهەڵاتناسان تا تۆماری چەوتیەكانی جیهانی ئیسلامی بە موسڵمانان بفڕۆشنەوە، نمونەی ئەوانەش بریتین لە مەسعودیو ئەبولفەرەجی ئەسفەهانی نوسەری كتێبی (الاغانی) وئیبن قوتەیبەی شیعەكە كتێبی (الامامة والسیاسة) ی نوسیوە، ئەم ئیبن قوتەیبە جیایە لە ئیبن قوتەیبەی ئەهلی سوننە‌و بۆ شەرعیەتدان بە كتێبەكە ناوی خۆی داوەتە پاڵ ئیبن قوتەیبەی سوننە.
سێیەم: دەستەو تاقمەكانی تر:
وەك خەواریج‌و موعتەزیلەو ئەشعەری و…هتد. ئەمانە ڕكەبەرییان لەگەڵ دەسەڵات ساتەو ناسات بوو، زیاتر خەواریجەكان بەرهەڵستی سەربازییان هەبووە. ئەم دەستەو تاقمانە لە تۆماری مێژوویدا تا ئاستێكی زۆر ڕاستگۆ بوون، ئەگەر چی هەندێكجار دەمارگیرییان بۆ ڕەوت و مەزهەبی خۆیان وای لێكردون قسەی ناهەق و ناڕاست بكەن.
گرنگ ئەوەیە موسڵمانان لەتۆماری مێژووی ئیسلامیدا یەكەم هەنگاویان ناوەو سێ هەنگاویشیان بڕیوە:
١-تۆماری ڕوداوەكان بەپێی هەر گێڕانەوەیەكی ڕِِاست و ناڕاست.
٢- پێداچونەوەی كەسایەتیەكان و هەڵسانگاندنیان لە دادگای زانستی ریجال وجەرح و تەعدیلدا.
٣- لێكۆلینەوە بۆ ڕووداوەكان.
ئەوەی ماوە بریتیە لە بەراوردی نێوان سەردەمەكان و لێكدانەوەی هزری وجیاكردنەوەی بابەتەكان، لەمەشدا چەند هەنگاوێك نراون بەڵام پێویستی بەهەوڵی زیاترە.
٤-سەرچاوە مەسیحیەكان: جەنگی مەسیحیەت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا جەنگێكی دیارەو پاش دەربازبوون لە سەردەمی زەلیلی و وەرگرتنی دەسەڵات بەهەر پێناوێك بێت هاتنی سەردەمی دەسەڵاتیان بوو، بەدوای ئەوەشدا جەنگی سەختی لەگەڵ جوولەكەدا دەستپێكردو كەوتە چەوساندنەوەی جوولەكەكان تا ئەوەی جەنگی گەورە هات كە بریتیبوو لە جەنگ لەگەڵ موسڵماناندا، ئەمەش هەرلە سەردەمی پێغەمبەرەوە(صلى الله عليه وسلم)دەستیپێكرد، بۆیە هەر لەوكاتەوە جەنگێكی توند بەرامبەر بە یەكتر بناغەی داناو بەرەبەرە جەنگی زانستیش دەستیپێكرد، بەڵام دەستپێكردنی توندی لەدوای ئەو قسەیەی لویسی شانزەیەم بوو لەشاڵاوی نۆیەمی خاچپەرستیدا كە داوایكرد (باجەنگی هزری و بیروباوەڕی دەستپێبكەین).
مەسیحیەت تا ئەمڕۆش دانی بەبوونی ئیسلام وەك پەیامێكی ئاسمانیدا نەناوە، بۆیە تا ئێستاش پێی وایە موسڵمان بەهەموو مێژوو ڕابردوویانەوە لەهەڵەدا بوون و ڕۆڵی خراپەو گێرەشێوێنیان نیشانداوە و بەمردنیشیان دۆزەخ دەبێتە بەشیان، بەمجۆرە لە دادگایی ئایینی و دادگایی مرۆییشدا شكست و پشكی خراپ بۆ موسوڵمانان دەبێت، زۆربەی ڕۆژهەڵاتناسەكان مەسیحی بوون‌و سەربە خوێندنگە مەسیحیەكان بوون، هەموو هەنگاوە ڕۆژهەڵاتناسیەكانیش لەلایەن كڵێسای پاپاوە پاڵپشتی دەكران، ئەگەریش بڕوانینە هەوڵەكان زۆربەیان تێكەڵ بە خەسڵەتی تەبشیری(موژدەبەری)دەكران.
بۆیە ئەوانە هەمیشە هەوڵیاندەدا ئەوە بڵێن كە ئیسلام زادەی جولەكەیە دژ بەمەسیحیەت،مێژووی مەسیحیەت زۆر زاڵە بەسەر مێژووی ئیسلامیدا،مێژووی ئیسلامی مەترسیە بۆسەر مرۆڤایەتی.
بەڵام ئەمە بەسەر هەموویاندا زاڵنابێت،چونكە هەیانە موسڵمان بووە و وەسفی ئیسلام و مێژووی ئیسلامی كردووە، هەیانە تا ئاستێكی زۆر خۆی لە خەسڵەتەكانی دژەئیسلام بوون داماڵیوە، هەشیانە تەنها ئەركی وەرگرتن و گواستنەوەی بەجێگەیاندووە. بە كورتی سەرچاوە مەسیحیەكان بە شێوەیەكی گشتی دیدی ڕەخنەو دژایەتییان بۆ میژووی ئیسلامی هەیە.
٥-سەرچاوەكانی جولەكەكان: ئەبێت پێش هەموو شتێك دیدی جولەكە بۆ میژوو بە گشتی و مێژووی خۆیان بەتایبەتی لەبەرچاوبگرین تا بزانین سەرچاوەكانیان چ خەسڵەتێكیان لە خۆگرتووە و هۆكاری ئەو خەسڵەتانەش بۆچی دەگەڕێتەوە.
جوولەكە لێكدانەوەیەكی ماددی بۆ جیهان هەیەو خۆشی تیایدا بەسەرمەشق دەزانێت، بەڵام دواتر دەڵێن مێژووی ئێمە سێ خەسڵەتی لەخۆ گرتووە:
١. هەمیشە ستەممان لێكراوە. كات
٢. لە هەموو شوێنێكی ئەم جیهانەدا ستەممان لێكراوە. شوێن
٣. ئەو ستەمەی ئێمە هیچ وێنەیەكی نەبووە و نیە و نابێت. جیاواز
بۆیە لێرەوە خۆیان بەخاوەن ماف دەزانن و هەڵدەدەن مافی زەوتكراوی خۆیان وەربگرنەوە، لە پێناو ئەمەشدا پێویستیان بەتۆمەتباركردنی بەرامبەرەكان هەیە، لەمەشدا دەستناگرنەوە و بۆ هەردەرفەتێك دەگەڕێن. لەپێناو ئەمەشدا ئەم هەنگاوانە دەگرنەبەر:
• نوسینی ڕاستەوخۆ دژ بە بەرامبەر.
• ساختەكاری لەنوسینەكانی بەرامبەردا وەك نمونەیان لەگەڵ ئیمامی ئیبن تەیمیەدا كە چ كارێكیان كرد.
• هێنانی چاكەگەل و پیاهەڵدانی مێژووی بەرامبەر لەپێناو دانانی چەند ناڕاستیەكی بەئامانجی خۆیان.
بۆیە لەم ڕوانگەوە هەوڵدەدەن بەهەر شێوەیەك بێت بەرامبەر بە مێژووی ئیسلامی بوەستن.
٦-سەرچاوەكانی دی: ئەمەش زیاتر لە دوو لایەنی ماددیگەرایی سۆڤێتی و عەلمانیەتی توندی ڕۆژئاوادا دەبینێتەوە، سۆڤیەت لەبەرئەوەی یەكپارچە دژی مرۆڤایەتی بوو جگە لەخۆی، بۆیە ئامادەی وەرگرتنی ڕایەكی ترنەبوو، ئەوان نەوەك تەنها دژی مێژووی ئیسلامین و لەئاست عوسمانی و مەملوكی و عەبباسی و ئومەویەوە ناوەستن، بەڵكو قسەی توند لەسەر خودی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەكەن، هەڵوێستی ڕەشی خۆشیان بەرامبەر بە موسڵمانان نیشاندا و كوشت و بڕێكی توندیان لێكردن، ئەو گلەییە توندە لەوان بۆیە دەكرێت چونكە بانگەشەی ڕزگارییان لەسەدەی نوێدا خستەڕوو، بەڵام ئازادیەكە موسڵمانان و نەیارانی تریان لێی بێبەش بن، هەمان خەسڵەت لای عەلمانیەتی پەردەپۆش بەمەسیحیەت دەركەوت كە سەرمەشقیان ئەمەریكا بوو، تا ئەمڕۆش ئەمەریكا بە توندی لە ڕووی ئیسلام و موسڵماناندا وەستاوەو سەرقاڵی داگیركردنی هەنگاوبەهەنگاوی خاكیانە، ڕەنگدانەوەی توندی دیدی سلبی ئەوان بۆ ئیسلام و پەرچەكرداری سەختی موسڵمانان وایكرد وڵاتێكی وەك دانیمارك ببێتە سەرچاوەیەك بۆ گاڵتەكردن بە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و هەموو وڵاتانی تری ئەوروپاش بوونەپاڵپشتی، كەواتە دیدی ئەوان لە كردەی ئەمڕۆیاندا دیارە.
٧-نوسینەكانی ئەمڕۆ لەسەر مێژووی ئیسلامی:
لە ڕاستیدا ئەمڕۆ بۆتە كۆگای تەنگژەی مێژووی ئیسلامی و هەموو پشێوی و شلۆقی دیدی ڕابردوو لەگەڵ ململانێی سەختی نوێ لەمەدا ڕەنگیداوەتەوەو مەردی مەیدانی دەوێت تا بتوانێت لێی دەربازبێت، هەڵوێستی دروستی ئەمڕۆش پاش بەرپرسیارێتی لای خواو پاداشتی خودایی، مەردایەتی مێژوویی دەبێت.
لەمڕۆدا هاو كات بەشاڵاوی فرەلایەنەی نەیاران و هاوپەیمانبونیان پێكەوە، دەستیانداوەتە هەڵمەتێكی توندی ڕەخنەیی بۆسەر مێژووی ئیسلامی تا ئاستێك گومان لەسەر هەموو لایەن و ئیجابیەتێكی مێژووی ئیسلامی دروست دەكەن، لە كوردستانیشدا سەرەتاكانی ئەو كارە دەركەوتووە، كارەكەش هەڵمەتێكی كەمزانستیە، بۆیە لەمڕۆدا ڕۆڵی توندو لە داهاتوودا كاریگەری كەم دەبێت.
بەرامبەر بەمەش مسوڵمانان ئامادەییان نەماوە كە هەڵەی مێژووی ئیسلامی لەبەرچاو بگرن، بۆیە پاڵپشتیەكی كەمیان هەیەو گومانی توند لە نوسینەكانیان دەكرێت، هەرچەندە هەوڵی باش لەو بارەیەوە دراوە، نمونەش وەك نوسینەكانی دكتۆر عەلی موحەممەد صەلابیە.لەگەڵ بوونی چەند تێبینیەكدا.
پاشئەوەی چەند باسێكی پێشومان شیكاركرد لەسەر مێژووی ئیسلامیی، باشوایە ئێستاش باسی كۆمەڵێك بنەمای سەرەكی بكەین كە موسوڵمان دەبێت لەو روانگەیەوە بڕوانێتە ئەو مێژووە، چونكە لەڕاستیدا هەندێك هەڵەی خوێندنەوەو تێگەیشتن و بڕیاردانی موسوڵمانان بەدیدەكرێ لە روانینیان بۆ مێژووی ئیسلامیی كە دەبێت راستبكرێنەوە، هەرچەندە ئەم بنەمایانەی باسدەكرێن مەبەست لەوە نییە كە ئەمانە هەموویان راستكردنەوەی هەڵەی موسوڵمانانن، بەڵكو كۆمەڵێكی زۆری ئەو بنەمایانە لای زۆرینەی موسڵمانان روونن.
گرنگترین بنەماكانی روانینمان بۆ مێژووی ئیسلامیی بریتین لە:
١ـ مێژووی ئیسلامیی مێژوویەكی مرۆڤایەتییە:
ئەو تێڕوانینەی وادەبینێت كە مێژووی ئایینەكان یان هەر مێژوویەك كە مرۆڤ تێیدا بەشدارە بەدەرە لەمێژووی مرۆڤایەتی، ئەوە دوچاری هەڵە تێگەیشتن بووە كە سۆزو بنەمای خۆی بخاتە مەیدانێكی واقیعییەوە.
مێژووی ئیسلامی مێژوویەكە كە مرۆڤەكان تێیدا بەشدارن و لەسەر رۆڵی بەرچاوی مرۆڤەكان رێكردەی خۆی دەبڕێت، بەڵكو خودی ئایینەكە بۆ ڕێنیشاندانی مرۆڤەكان هاتووە [وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ] الأنعام: ١٢٢.
مرۆڤەكانیش رۆڵی خۆیان دەنوێنن لەبەردەم ئەو ئایینەدا كە ئایا دەیكەنە چرای رووناكی رێگەیان یاخود دەبنە دوژمنی و دەیانەوێت بیكوژێننەوە و حەزیان لە تاریكییە [يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ]الصف : ٨.
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەبێت ئامادەبین كەموكورتیی مرۆڤەكان لەبەرچاوبگرین، بەڵام دەبێت بزانین كەموكورتیی مرۆڤەكان بەڵگەنییە بۆ كەموكورتی ئەو رەوشەیان لەو پێناوەدا كە مرۆڤەكان بەكاریدەهێنن، بۆنموونە كەمتەرخەمیی و كەموكورتیی موسوڵمانان نابێتە بەڵگەی كەموكورتیی ئایینی ئیسلام یان بكرێتە پێوەر بۆئەوەی كە بەكارهێنانی ئایین مایەی كەموكورتیی مرۆڤەكانە، بەڵكو ئایین كەموكورتیی مرۆڤەكان كەمدەكاتەوە، چونكە بەدڵنیاییەوە ئیسلام توانی كەموكورتی و كەمتەرخەمیی كۆمەڵێك لەمرۆڤەكان كەمبكاتەوەو شارستانێتییەكیان بۆ دروستبكات كە تا ئەمڕۆش درێژەدەكێشێت. بابڕوانینە دیدی ئیسلام بۆ مێژووی موسوڵمانان، كە هەر لەپێش ئیسلامەوە تا ئەمڕۆ باری موسوڵمانان لە قاڵبی مرۆڤبوونیاندا باسدەكات و لەو پلەوپایە بەرزتریان ناكاتەوە. خوای گەورە لە بارەی پێغەمبەری ئازیز ئادەم(عليه السلام) و حەوای دایكمان و نەوەكانیانەوە دەفەرموێت: [قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ (٣٨) وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ] البقرة:٣٨.
دواتر لەبارەی پێغەمبەرەكانی دیكەوە باسی ئەو كارانەیان دەكات كە خوای گەورە بۆیان راستدەكاتەوە هەر لەكارەكەی یونس (عليه السلام) و نوح (عليه السلام) و موسا (عليه السلام) و داود (عليه السلام) و محمد (صلى الله عليه وسلم) كە هەموویان لە قورئانی پیرۆزدا هاتوون، بەڵام ئەوانە نیازی خراپیان نەبووە، بەڵكو لەو كارەیاندا نیازی خێریان هەبووەو سەرەنجامێكی وای بووە، خوای گەورەش دەفەرموێت: [..وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا]طه :١١٥
بۆیە ئەگەر خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا باسی ژیانی پێغەمبەران (علیهم السلام) بكات لە قاڵبێكی مرۆڤایەتییاندا، موسوڵمان چۆن دەكرێ ژیانی موسوڵمانان لەو قاڵبە بباتەدەرێ، ئەگەریش خوای گەورە ئەو تێكەوتنەی پێغەمبەران (علیهم السلام) باسبكات، موسوڵمان چۆن دەتوانێت راستیی موسوڵمان نەخاتەڕوو، بەڵام وەك چۆن قورئانی پیرۆز راستی و چارەسەرەكەی دەخاتەڕوو، دەبێت ئێمەش ئەو هەنگاوە قورئانییە بنێین.
٢ـ مێژووی ئیسلامیی گێڕانەوەیەكی دروستە:
زۆربەی كات كە دەچینەوە بۆ سەرچاوەكانی مێژوو لە لای مێژوونووسان بەگشتی، دەبینین زۆرێكیان وەك رۆمانێك یان باسكردنی رووداوێك مێژوو تۆماردەكەن بەبێئەوەی بنەمای زانستی بەكاربهێنن بۆی، واتە سەرچاوەكە خۆی لێڵە، ئیدی دەبێت نووسینەكانی دواتر چیبن، بەڵام لە مێژووی ئیلاسیدا ئەم خاڵە كەمتر بەدی دەكرێ، بەڵكو زۆر بەكەمی بەدیدەكرێ، چونكە لای زانایانی ئیسلام زانستی رجال (جەرح و تەعدیل) هەیە كە هەڵسەنگاندن دەكات بۆ كەسەكان، هاوكات سەنەد لە گێڕانەوەی مێژووییدا بەكاردێت، سەنەد: واتە گێڕانەوەی رووداوێك دەمبەدەم و لەچەند كەسێكەوە، جا زانایانی ئیسلام بە زانستی (جەرح و تەعدیل) هەڵسەنگاندن و شیكاریدەكەن، بە كەسەكانی سەنەدەكە راستی و ناراستیی گێڕانەوەكان دەخەنەڕوو، بەڵام ئەمە لەلای گەلان و ئایین و مێژوونووسانی دیكە بەكارنایەت مەگەر كەمێك نەبێت، زانستی فەرموودە كە لەناو موسوڵماناندا زۆر بڵاوەو دەكەوێتە پێش راستكردنەوەی گێڕانەوەكانی فەرموودەكان، ئەم زانستە بەشێوەیەكی نیمچە سادەتر بەكاردێت بۆ گێڕانەوەی مێژوویی بەمە دەتوانین بەشێوەیەكی ئاسانتر راستییەكان جیابكەینەوە لە هەڵەو كەموكورتییەكان.
توێژەرانێك بۆ تۆماری مێژووی ئیسلامیی دەچنەوە سەر چەند سەرچاوەیەك كە ناحەزانی ئەم مێژووە تۆماریانكردووەو بە ئارەزووی خۆیان چونیانویستووە لەشێوەی رۆمان و چیرۆكێكدا مێژووی ئیسلامییان خستۆتەڕوو، بەڵام دەبێت موسوڵمانان دڵنیابن كە راستترین نووسینەوە بۆ مێژووی ئیسلامیی ئەو سەرچاوانەن كە زانایانی پێشوومان دڵسۆزانە و دادوەرانە تۆماریان كردوون بەبێ ئەوەی بكەونە ژێر فشاری دەسەڵات یان بەرژەوەندیی یان ئارەزووی خۆیان یان تەنانەت كینەی دەروونی، بەڵكو بەو پەڕی كینەوەلانانەوە بڕیاری دادوەرانەیان داوە لەسەر دوژمنەكانیشیان، هەروەك كۆمەڵێكیان بەزیرەك و كۆمەڵێكی تر بەئازا و هەندێكی تر بەسۆزدارو هەندێكی تر بەسەخاوەتمەندو هەندێكی تر بەداوێنپاك و ..تاد. وەسفدەكەن لەگەڵ ئەوەیشدا دوژمنی موسوڵمانان بوون و خراپەیەكی زۆریان هەبووە بۆ موسوڵمانان.
٣ـ مێژووی ئیسلامیی تەنها مێژوویەكی سیاسیی نییە:
هەڵەیەكی گەورە لە نووسینەوەی مێژووی جیهانی بەگشتی و مێژووی ئیسلامیی بەتایبەتیدا روویداوە كە بریتییە لە تۆماركردنی مێژووی سیاسیی ئیسلامیی و سەپاندنی بەسەر بوارەكانی تریداو پشتگوێخستنی بوارەكانی دیكە كە ئەمە لەخۆیدا دەركەوتنی ناڕێكی و كەموكورتیی نووسینەوەكەیە ئەگەر بێتوو بوارەكانی تریشی لەگەڵدانەبێت، چونكە لەڕاستیدا بوارە جۆربەجۆرەكانی شارستانییەتێك هەموویان پێكەوە كاردەكەنە سەر یەكتری بابوارێكیشی زاڵبێت بەسەر هەموویاندا، رۆژهەڵاتناسان زیاتر سوودیان لەم هەلە وەرگرتووەو توانیویانە روخساری مێژووی سیاسی بسەپێنن بەسەر مێژووی ئیسلامیدا تا ڕۆڵە كاریگەرو كاراكانی دیكەی مێژووی ئیسلامیی بشاردرێنەوە، بەمەیش ئامانجی سەرەكییان دێننەدی كە بریتییە لە بەكەم نیشاندان یان خراپ نیشاندانی مێژووی ئیسلامیی.
بەڵێ ئاساییە بۆ مێژوونووسانێكی رێژەیی كە بڵێن دەسەڵاتی موسوڵمانان لە ئەندەلوسدا لاوازبووەو هێزیان تێكشكاوەو موسوڵمانانیان هۆشمەندو بەهێزنەبوون تا لەبەردەم شاڵاوی خاچپەرستاندا خۆبگرن، بەڵام شتێكیان بیرچووە كە لەشاڵاوی خاچپەرستیدا بۆسەر ئەو ناوچەیە (٨٠٠)هەزار نووسین هەبووە كە نزیكەی (٧٩٨)هەزاریان بەدەستی خاچپەرستان لەناوبراون. دەی ئەو هەموو فرە لایەنییە چییە كە توانی شارستانێتییەك بنیادبنێت كە رۆڵەكانی بتوانن لەناوچەیەكی سنورداری كەمدا ئەو هەموو نووسینە ئامادەبكەن یان ئەو شارستانێتییە گەورەیە بخەنەڕوو كە شوێنەواری ژیارێكی لەوێ بەجێهێشت.
بەڵێ ئەوە شتێكی دیارە كە مەیدانی سیاسی كاری خۆی دەكاتە سەر بوارەكانی دیكەی شارستانیەت، وەك بواری كۆمەڵایەتی و ئابووری و ئایینی و فیكری و زانستی و ..تاد.
بەڵام ئەی ئەگەر مەیدانی سیاسی لەناوچوو ئەو مەیدانانەی دیكەی ئەو شارستانێتیە چەندە خۆیان دەگرن و كیانی رۆحیی شارستانێتییەكە دەپارێزن، واتە شارستانیەت تەنها بەمەیدانی سیاسییەوە نەبەستراوە، بەڵكو سیاسەت پایەیەكە لە پایەكانی شارستانیەت، بەڵێ بەكەوتنی ئەو پایە گورزێكی گەورە بەر ئەو شارستانێتییە دەكەوێت بەڵام لەناوناچێت تا بوارەكانی دیكەش لەناونەچن.
كاتێك مەغۆل شاڵاویانهێنا بۆسەر جیهانی ئیسلامیی و كیانی سیاسیی ئەو دەوڵەتەیان لەناوبرد، نەیانتوانی شارستانێتیی ئیسلامیی لەناوببەن، بەڵكو ئەو شارستانێتییە لەبوارەكانی دیكەوە هێندە بەهێزبوو توانی كیانی سیاسیی بەرامبەرەكەی بخاتە ژێر ركێفی خۆی و بیگۆڕێت بەكیانێكی سیاسیی نوێ بۆ خۆی. دەی ئەگەر ئەو بوارانەی دیكە هێندە كاراو بەهێزبن، چۆن دەكرێ لەبیربكرێن و بەبواری لاوەكی دابنرێن؟! ئایا دەتوانین بەمێژووی سیاسیی موسوڵمانان بڵێین مێژووی ئیسلامیی؟ ئەی ئەگەر وابێت دەمێكە مێژووی ئیسلامیی كۆتاییپێهاتووە، بەڵام خۆ هێشتا موسوڵمانان كیانی رۆحی و كاریگەریی فرەلایەنیی خۆیان هەیە لەسەر جیهان بەگشتی بەجۆرێك لەبەرامبەر هەر لەمپەرێكدا خۆیان دەگرن و سەرلەنوێ خۆیان دێننەوە مەیدان. دەی بەدڵنیاییەوە لەمێژووی ئیسلامیدا هێزی سیاسی بەندە لەسەر هێزەكانی دیكە و وابەستەیە پێیانەوە نەوەك تاكە رۆڵی هەبێت.
مێژووی ئیسلامییش بێباكبووە لەوەی كە بەنەمانی هێزە سیاسییەكەی لەناوبچێت، بەڵكو دەتوانێت خۆی بگرێتەوە سەر لەنوێ و كیانێكی بەهێزتری سیاسیی دروست بكاتەوە.
٤ـ ئامانجی مێژووی ئیسلامیی بەرپاكردنی دەوڵەتی ئیسلامی بووە:
لە ئایینی ئیسلامدا كاركردن بە بێ ئامانج نییە، بانگەوازیش كە كارێكی ئیسلامییە ئامانجی پێگەیاندن و بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی ئیسلامییە بۆ بەهێزكردن و پاراستنی و بەرگری لەوەیش هێزی جیهادی بەكاردێت تا دەوڵەتی ئیسلامیی بە بوارە هەمە چەشنەكانییەوە دامەزرێت و هەر لە بواری پەرستشی تاكەوە تا پەیڕەوی یاسای دەوڵەتی، بەواتایەكی پوخت (كتاب یهدی وسیف یحمی).
پەیامێك بۆ رێنمایی و چەكێك بۆ پارێزگاریكردن و پەیڕەویی پەیامەكە، ئەم جێبەجێكارییە بەشێوەیەكی وردو دروست لە ژیانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و خەلیفە راشیدینەكاندا بەدیاردەكەوێت هەروەك سەرچاوە مێژووییەكانیش شایەتی بۆ ئەوە دەدەن و شتێكی حاشاهەڵنەگرە. لەسەردەمی دواتریشدا هەمان ئامانج دەگیرایەبەر، بەڵام گرفت لەوەدایە لەهەندێك بواری رێگەی گەیشتن بەو ئامانجە لادراوە، واتە ئامانج هەمان ئامانج دەبێت، لە كۆمەڵگەو دەسەڵاتدا، بەڵام رێڕەوەكە هەڵەدەبێت بەهۆی ئەوەی هەندێك لەسەركردەكان خۆیان لەو ئامانجە جودادەكەنەوە، هەندێكیشیان لەڕێڕەوی گەیشتنەكەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لادەدەن، بەڵام لەبەرئەوەی لادانەكە ریشەیی نەبوو بەخەسڵەتێكی دیارەوە توانی بگاتە ئامانجە دەستنیشانكراوەكە كە بنیاتنانی دەوڵەتی ئیسلامیی و بانگەوازكردنە بۆی.
بەشێوەیەكی گشتی ئەمڕۆش موسوڵمانان هەوڵ و رەنجیان بەخەرجدەدەن، تاكە ئامانجیان بنیاتنانەوەی دەوڵەتی ئیسلامییەو بەس، مەگەر كەمینەیەك نەبێت كە ئامانجیان بووەتە چاكسازییەكی كۆمەڵایەتی لەڕوانگەی ئیسلامەوەو بیریان لای دەوڵەت نییە، بەڵام ئەوانیش ئەوە بۆ بەهێزكردنی رێگەی دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامیی دەكەن.
٥ـ مێژووی ئیسلامیی تەنها سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی ئیسلامیی نییە:
هەڵەیەك بەدیدەكرێ لای هەندێك كەس كە دەڵێن مێژووی ئیسلامیی تەواو بوو، یان وا باسیدەكەن كە تەواوبووبێت و بوونی نەمابێت لەدوای نەمانی دەسەڵاتی ئیسلامیی. هەندێك كۆتایی دەوڵەتی عەبباسی دادەنێن بەكۆتایی مێژووی ئیسلامیی، چونكە سەردەمی عوسمانی بەسەردەمی ئیسلامیی دانانێن، هەندێكی دیكە داڕمانی دەسەڵاتی عوسمانی بەكۆتایی مێژووی ئیسلامیی دادەنێن و دوای ئەوە ناخەنە قاڵبی مێژووی ئیسلامییەوە، لەڕاستیدا ئەمە هەڵەیەكی گەورەیە، چونكە ئەگەر سەردەمێك لە مەككەدا دەسەڵاتی ئیسلامیی نەبووبێت و موسوڵمانان تەنها لەهەوڵدابووبن بۆ گەیاندن و سەرخستنی ئایینەكەیان. خۆناكرێت ئەو ماوەیە بەمێژووی ئیسلامیی دانەنرێت، یان سەردەمێك كە مەغۆل هات بۆ نێو دەسەڵاتی ئیسلامیی و روخاندیان ئایا ئەو سەردەمی بێدەسەڵاتییە بەسەردەمی نێو مێژووی ئیسلامیی دانانرێ؟ بەڵكو لە هەر سەرچاوەیەكی مێژوویی ئیسلامیدا باسیلێوەكراوە، بەهەمان شێوەش كاتێك دەسەڵاتی عوسمانی دادەڕمێ و موسوڵمانان بێ دەوڵەت دەمێننەوە، ناتوانین بڵێین ئەوە سەر بە مێژووی ئیسلامیی نییە هەركەسیش ئەوە بڵێت ئەوا كەوتۆتە گێژاوی نەبوونی شارەزایی لە مێژووەوە، چونكە هەركیانێك كاتێك مێژووەكەی كۆتاییپێدێت كە دەسەڵاتە هەمەچەشنەكانی بەتەواوی لەدەستبدات وەك دەسەڵاتی رۆحی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و فیكری و ..تاد.
٦ـ ناكرێ مێژووی ئیسلامیی لەبوارە رۆحییەكەی جیابكرێتەوە:
زۆركەس هەن كە بەچاوێكی ماددییەوە دەڕوانن بۆ هەموو شتەكان، لەوانەیش روانینیان بۆ مێژووی مرۆڤایەتی كە بەوپەڕی جیهانە ماددییەكەی دەروونیانەوە سەیری دەكەن و لێكدانەوەی بۆ دەكەن، بێئاگا لەوەی كە ئەو لێكدانەوەیە زادەی بەرهەمی دەروونی ئەو كەسانەیە نەوەك بڕیارێك كە مرۆڤایەتی بڕیاری لەسەردابێت و چەسپابێت. ئەوەی خاڵی تێبینییە بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی باس لە شتێك كراوە كە بریتییە لە كاریگەریی دەرووونی، یان هێزی پاڵنەری نەبینراو، یان هەر ناوێكی دیكە كە هەردەستە و كۆمەڵ و كەسانێك ناوێكی لێدەنێن، گرنگ ئەوەیە هەموویان جەختدەكەنەوە لەسەرئەوەی هێز یان لایەنێكی نەبینراو لەم بوارەدا بەشدارە.
مێژووی ئیسلامیی بێبەشنەبووە لەو لایەنە نەبینراوە و بە رۆحییەت ناویدەبەن، رۆحیەتێك كە موسوڵمانان كردوویانە بە جەوهەری هەوڵەكانیان، بەڵكو ئەو رۆحیەتەیە كە جەستە دەخاتەكار بۆ پێكهێنانی كیانێكی ئیسلامیی، پێدەچێت ئەوەی باوەڕی بە بەهەشت و دۆزەخ و خۆشەویستیی خواو پێغەبەرەكەی (صلى الله عليه وسلم) نییە، گاڵتەیلێبێت كە كەسێك هەبێت گیانی بۆ ئەوە بەختبكات و باوەڕی نییە بەو شتە، بەڵام بۆ موسوڵمانان ئاساییە بەماڵ و گیانەوە خۆیان بكەنە قوربانیی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و لە پێناویدا هەر هەوڵێكبدەن، بەڵكو لەپێناوی بەجێگەیاندنی فەرمانی خواو پێغەمبەرەكەیدا (صلى الله عليه وسلم) خەویان لەچاوانیان دەتۆراندو ماڵ و وڵاتی خۆیان بەجێدەهێشت، هەندێك بۆ جیهادو هەندێكی تر بۆ زانست و بانگەواز، ئەمەیش بەڕوونی لەژیانی زانایانی ئیسلامییدا بەرچاودەكەوێت.
بۆیە ئێمە ناتوانین كاتێك قسە لەسەر مێژووی ئیسلامیی دەكەین، بەلێكدانەوەیەكی سیاسیی یان ماددی یان رێكردەیی یان …تاد، لێكیبدەینەوەو بوارە رۆحیەتییەكەی لێلابدەین، بەڵكو دیارە كە جیهادو فتوحات لەلای موسوڵمانان بە پلەی یەكەم لەپێناوی بەرزكردنەوەی پەیامی خواو شەهیدبووندا دەكرێ، وەك ئەو هاوەڵەی كە باسی بەهەشت و ژیانی لای خواو نەمانی تاوانەكانی دەبیستێت، تەنها بە ئەو بیستنە ئامادەیە چەند دەنكە خورماكەی دەستی فڕێبدات و گیانی بخاتەسەردەستی و بیگێڕێت بەهەموو لایەكدا، تا بەختیبكات لەپێناوی خوای گەورەدا، بەڵكو موسوڵمانان بەو پەڕی تامەزرۆییەوە رۆژانە نزای شەهیدییاندەكردو بێباكانەش بۆ وەرگرتنی زانست و گەیاندنی پەیامی خوا خەویان لە چاوانیان دەتۆراند بەمەبەستی چاوەڕوانیی پاداشتی دواڕۆژ.
٧ـ دابەشبوون و مەزهەبگەرایی مێژووی ئیسلامیی شلۆقكردووە:
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پەیامی خۆی دەگەیەنێت و دواتر خەلیفەكانی راشیدین دێن، بەرەبەرە لە دوای ئیمامی عومەرەوە دەرگای فیتنە دەكرێتەوەو لەو دەرگای فیتنەیەوە بەڵایەك روودەكاتە موسوڵمانان كە بریتییە لە:
١ـ دابەشبوونی موسوڵمانان و وەستان لەڕووی بەهێزبوون و فراوانخوازی و بەرەوپێشچوونیان، بەڵكو خوێن كەوتە نێوان موسوڵمانانەوە.
٢ـ دەركەوتنی دەستەگومڕاكان و هەندێك دەستەی لادەرو هەندێكی ناكۆكیش، ئەمانە كۆمەڵێكیان خۆیان لە ئایینی ئیسلام بردەدەرەوەو هەندێكیان لەسەر رۆحی ئایینەكە گیرسانەوەو هەندێكی تریش لە ئایینەكەدا مانەوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت یەكڕیزیی موسوڵمانان تێكشكاو چەند رێگەیەك جودابوونەوە كە دوای ماوەیەك تێپەڕبوون نێوانەكەیان هێندە زیادیكرد كە هەرگیز بەیەك نەدەگەیشتنەوە.
٣ـ دەركەوتنی مەزهەبگەرایی لەنێوان دەستە جیابووەكانیشدا، بەڵكو لەناو خودی رێگە بەردەوامەكەدا مەزهەبگەراییەك روویدا كە دواتر ئاكامی زۆر سەخت و شلۆقی لێكەوتەوەو خوێنڕێژی و كینەو لێكدوركەوتنەوە پەیدابوو لە نێوانیاندا وەك نموونەی دیاری شاری بەغداد.
٨ـ مێژووی ئیسلامیی ناچێتە بازنەی بیروباوەڕی ئیسلامییەوە:
پێش هەرشتێك دەبێت ئەوەمان لەبەرچاوبێت كە بنەماكانی بیروباوەڕی ئیسلامیی لەسەردەمی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دا دانران و خوای گەورەیش بڕیاری كامڵی لەسەردان [..الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي..]المائدة:٣
بۆیە ناتوانین بڵێین مێژووی ئیسلامیی بەشێكە لە بیروباوەڕی ئیسلامیی مەگەر ئەو قۆناغەی كە مێژووی ئیسلامە و قورئان و سوننەت دەستنیشانیان كردووە، نەوەك ئەوەی كە دواتر دێت.
ئەگەر قسەیەك كراو وترا خەلیفەیەكی ئەمەوی یان عەبباسی یان عوسمانی هەڵەیەكی كرد، شتەكەیش لە دیدی مێژووییەوە راستبوو، ئەو كاتە ئەوە ناچێتە سنووری بیروباوەڕەوە كە بڵێین شتەكە وانییە ئەگەر نا بیروباوەڕمان زیانی لێدەكەوێت، بەڵكو دەبێت دان بەو راستییەدا بنێین و دڵنیابین بیروباوەڕ لەوەدایە.
پێویستە ئەو دوو خاڵە لێكجودابكەینەوە:
١ـ مێژوو پێوەرە بۆ بیروباوەڕ.
٢ـ بیروباوەڕ پێوەرە بۆ مێژوو.
ئێمە دەزانین بیروباوەڕی ئیسلامیی قۆناغێكی تەواوی خۆی بڕیوەو كامڵە، بەڵام مێژوو لەڕێگەی بەردەوامی خۆیدایە بۆیە دەبێت لەو كاتەدا بەپێوەرە تەواوەكە مێژوو بپێوین، واتە بۆنموونە رووداوێكی مێژوویی دەهێنین و لەبەردەم تەرازووی بیروباوەڕدا پێوانەیدەكەین ئەو كات بڕیاری لەسەردەدەین، واتە پاش دڵنیابوون لەڕاستیی رووداوە مێژووییەكە، دەبێت بیروباوەڕ پێوانە دابنێت بۆ رووداوەكە.
٩ـ نەیارانی مێژووی ئیسلامیی زۆرن:
با موسوڵمانان و ناموسوڵمانانیش هەموویان بەڕوونی ئەوە بزانن كە مێژووی ئیسلامیی نەیارانێكی زۆری هەیە، بەڵكو نەیارانی مێژووی ئیسلامی لەگەڵ جیاوازیی نێوانی خۆیاندا ئامادەن كۆببنەوە لەسەر دژایەتیكردنی دوژمنی هاوبەشی سەرسەختیان. جا پێویستە لەسەرمان لە دیدی ئەو نەیارانەوە نەڕوانینە مێژووی ئیسلامیی، چونكە ئەوانە پێشئەوەی مێژووی ئیسلامی بخوێننەوەو قسەی لەسەربكەن، بڕیاری خۆیان داوە كە چۆن سەیری مێژووی ئیسلامیی بكەن، بۆیە لەكاتی خوێندنەوە و شیكاری مێژووەكەدا لە جیاتی گەڕان بەدوای راستیدا، ئامانجیان پاڵپشتیكردنی بڕیاری پێشینەیانە.
ئەمانە بەگشتی چەند بنەمایەكبوون بۆچۆنێتیی روانینمان بۆ مێژووی ئیسلامیی، جا دەتوانین چەند بنەمایەكی تریش بێنینە پێشچاو كە لێرەدا باسنەكرابن.
