جـــەنــگی عــێراق و کـــوێــت ســاڵــی ١٩٩٠

ایـــمــان ســەبــری شــوکــری/زانکـۆی ســۆران -بــەشــی مێـژوو -قــۆنـاغــی چــوارەم

جەنگی عــێراق و کـــوێــت جەنگێک بوو کە لەلایەن هاوپەیمانانەوە ئەنجامدرا دژی عێراق و دەسەڵاتی ڕژێمی بەعس کە سەرۆکەکەی سەدام حسێن بوو، لەم جەنگەدا ٣٥ وڵاتی هاوپەیمان یەکیانگرت و دژی داگیرکردنی کوەیت و زیادەڕەوییەکانی عێراق وەستانەوە کە لە ٢/٨/١٩٩٠ دا هێرشیکردبووە سەر کوەیت و بە ماوەیەکی کەم هەموو وڵاتەکەی داگیرکردبوو و شەڕەکەش سەرئەنجامی داگیرکردنی کوەیت بوو لەلایەن عێراقەوە، وڵاتی کوەیت بەهۆی بچووکییەوە لەلایەن عێراقەوە بە پارێزگای نۆزدەیەم ناسێندرا.

ئەم پڕۆسەیەی هاوپەیمانان بە دوو قۆناغ ئەنجامدرا، یەکەمیان کۆکردنەوەی هێزەکان لە سعودیەی عەرەبی کە نزیکترین خاڵ بوو بۆ هێرشەکە، پڕۆسەکە بەناوی “ئۆپراسیۆنی قەڵغانی بیابان”ـەوە ناونرا، ئەم قۆناغە لە ماوەی داگیرکردنی کوەیتەوە لە ٢ـی ئابی ١٩٩٠ وە دەستپێدەکات تاکو ١٧ کانوونی دووەمی ١٩٩١ کە زیاتر لە ٥ مانگی خایاندووە و لەم کاتەدا هێزەکان لە وڵاتی سعودیە کۆکراونەتەوە و ڕێکخراون هەم بەهۆی هاوسنووری لەگەڵ کوەیت و هەم بۆ پاراستنی وڵاتەکە لە هێرشەکانی عێراق.

قۆناغی دووەم کە ناوبانگێکی گەورەی هەیە و چەندین یاری ڤیدیۆیی و فیلمی سینەمایی لێ درووستکراوە ناوی ئۆپراسیۆنی “گەردەلوولی بیابان” بوو، ئەم پڕۆسەیە ماوەی ١٧/١/١٩٩١ دەگرێتەوە تا کۆتایی جەنگەکە لە ٢٨/٢ـی هەمان ساڵدا، قۆناغی دووەم بریتی بوو لە هێرشکردنە سەر هێزەکانی عێراق لەلایەن وڵاتە هاوپەیمانەکانەوە کە زۆربەیان وڵاتانی ناو ڕێکخراوی ناتۆ بوون.

هۆکارەکانی داگیرکردنی کوێت
١ -کێشەی سنوری بەسرە ١٩٣٢ز:
کێشەی سنووری چارەسەرنەکراو لە ناوچەی بەسرە کە لە دوای سەربەخۆیی عێراقەوە لە ساڵی ١٩٣٢ بوونی هەیە، یەکێکە لەو هۆکارە سەرەکیانەی کە کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ئەو وڵاتە و کوەیت هەیە. لە سەرەتای دامەزراندنیەوە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو نەتەوە باشتر بووە بەهۆی یەکلاییکردنەوەی ناکۆکی سنوورییەکان. ئوردن، سعودیە، کوەیت، ئێران و سوریا لە دڵی ئەو ئاژاوەدان کە بەهۆی سنووری عێراق و کوێتەوە دروستبووە لە چوارچێوەی پرۆسەیەکدا کە دوای داگیرکردنی عێراق لە کوێت دەستیپێکرد و هەوڵیدا دەستی بەسەر جیهانی عەرەبیدا بگرێت، کەنداوی فارس، و بازرگانی نەوتی جیهان.

٢-هۆکاری ئابوری:
دوای شەڕ، عێراق لە ڕووی ئابوورییەوە وێران و لاواز و بێ هیچ یەدەگێک مایەوە. لە ئەنجامی شەڕەکەدا عێراق زیانێکی بەرچاوی بەرکەوت، ئاسۆی بوژانەوەی ئابوری تێکچوو و بڕێکی بەرچاو لە قەرزەکانیش قەرزاری گەلانی عەرەبی و بیانی بوو. سعوودیە و کوێت بە بەخشندەیی پەنجا تا شەست ملیار دۆلار قەرز و هاوکارییان بە عێراق کرد بە درێژایی ململانێکان، بەڵام ئەو قەرزە پێشتر زیانی بە عێراق گەیاندبوو. لەبەر ئەوەی عەرەب توانای دارایی نەبوو بۆ دانەوەی قەرزەکانی، ئەوە قەرزی گەلانی تر بوو نەک عەرەب. بانگەوازی لە ئەمریکا کرد بۆ یارمەتیدان، چونکە قەرزاری بوو، ئابوورییەکەی داڕمابوو، بەرهەمی کشتوکاڵی لەلایەن سوپای ئەودیوی سنوورەوە ڕاگیرابوو، ناچار بوو خۆراک هاوردە بکات.

٣/هۆکاری کۆمەڵایەتی:
کۆمەڵگا تا زیاتر میلیتاریزە بێت، زیاتر مەیلی شەڕ و شەڕی هەیە، هەوڵدەدات بەرگری لە “شەرعیەت” بکات بۆ خودی کۆمەڵگەی سەربازی لەڕووی بەڕێوەبردنی قەیرانەکان و کێشەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، بەپێی هاوکێشەیەک کە ئێمە نزیکە ئەرێنیین هەمیشە و هەمیشە ڕاستە . ئەو سەرکردەیە لە عێراقدا کە دەسەڵاتی تاکڕەوانەی پراکتیزە دەکرد، هەر لە سەرەتاوە دەستی بە میلیتاریزەکردنی کۆمەڵگا کرد و لە ساڵانی دوای هەڵبژاردنی ئەو حزبە درێژەی پێدا. لە ساڵی ١٩٦٨ دەسەڵات. سوپای عێراق بە نزیکەی ٩٦%ی ٨.٥ ملیۆن دانیشتووی عێراق لە ساڵی ١٩٦٧دا پێکهێناوە، کە لە ١٨ ملیۆن کەس لە ئاژانس و دامەزراوەکان و ئەو هاووڵاتیانەی کە کار بۆ سەربازی دەکەن بە شێوەیەکی سروشتی پەیڕەوی لەم ڕێژەیەی سەربازی دەکەن

٤-هۆکاری جوگرافی:
لەبەرئەوەی جوگرافی و لە بنەرەتدا خاکێکی کراوەیە لە دانیشتنی لیکولینەوەی ژمارە (11)ی 3ی ئاداری 2004 بە سەدام راگـەیـانـراوە، کە ئەو دانیشتنە تەرخاندەکرێت بۆ تەواوکردنی گفتوگوکانی دانیشتنی پێشوو، کە تایبەت بوو بە شەڕی کوێت. سەدام لە قسەكانيدا وتوویەتی: لە بە رئە وەى كويت لە رووی جوگرافيەوە و لە بنەرەتدا خاکێکی کراوەیە، بویە پێویستیمان بە دانانی پلانی تاکتیکی دیاریکراو یان سەرچاوەی بەهێز نەبوو بۆ ئەنجامدانی ئەو پرۆسەیە، چونکە هەر کەسیک کە خاوەنی شارەزایی سە ربازی بیت دە توانیت پلانیکی سەربازی کاریگەر بۆ هێرشکردن دابریژیت“. سە دام وتووشیەتی: هیرشکردن بۆ سەر کویت دوو سەعات و نیوی خایاند، هە روەکو پیشتریش بریاری لیدرابوو، بەلام دەبوو ئەو پرۆسەيە لە سەعاتێک زیاتری نەبردایا، لـەبـەرئەوەی گەلی کویت پالپشتی هێرشەکەیان کرد.

ئەنجامەکانی شەڕ
ئەنجامی شەڕی کەنداو لە بەرژەوەندی دەستەڵاتدارانی عێراق و بەتایبەت سەدام حسێن بەکۆتا نەھات، کە بەشێوەیەک زۆرینەی ھێزە زەبەلاحەکەی و ھێزە سیاسییەکەی لەدەستدا و زیانێکی زۆری بەرکەوت، قووربانییەکان بەپێی داتا:

• سوپای عێراق زۆرینەی سەربازەکانی لەدەستدا کە بە ٥٠ هەزار کوژراو و نزیکەی ١٠٠ هەزار بریندار و ٨٠ هەزار دیل خەمڵێندراوە، لەگەڵیدا لەدەستدانی ٣٣٠ دەبابە و ١١٠ فڕۆکەی جەنگی و نقوومبوونی ١٩ کەشتی جەنگی و ٢٠٠٠ هەزار کەرەستەی سەربازی تر، لەپاڵیدا ٣٦٦٤ هاوڵاتی مەدەنی کوژران.
• وڵاتی کوەیتیش قووربانییەکانی زۆربەی لە کاتی داگیرکردنەکەدا بوو کە بە ٤٢٢ کوژراو، ١٢ هەزار دیل و زیان لێکەوتنی نزیکەی ١٠٠٠ دەبابە و فڕۆکە خەمڵێندراوە لەپاڵیدا ١٧ کەشتی جەنگی، جگە لەمانە نزیکەی ١٠٠٠ هاوڵاتی مەدەنی کوەیتی کوژران و ٦٠٠ کەسیش بێسەروشوێن بوون.
• لەگەڵ ئەوەدا هاوپەیمانان بە کەمترین زەرەر لێی دەرچوون کەبریتی بوو لە ٢٩٢ کووژراو و ٤٦٧ بریندار، لەگەڵیدا لەدەستدانی ٢٨ دەبابە و ٧٥ فڕۆکەی جەنگی و چەند کەلوپەلێکی سەربازی تر.
• ڕووداوە دراماتیکییەکان، یان ئەوەی بۆ عێراقییەکان بووە نەهامەتی و نەگبەتی و دەردەسەرییەکی زۆر، لە دوای چوار رۆژ لە سنوور بەزاندنی سووپای عێراق بۆ کوەیت دەستیانپێکرد، نەتەوە یەکگرتووەکان ئابڵووقەی ئابووری خستە سەر عێراق و تا هاتنە ناوەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ٢٠٠٣ و کۆتاییهێنان بە حوکمی سەدام حوسێن، ئەو ئابڵوقەیە بەردەوام بوو و نرخی دیناری عێراقی کە پێش ١٩٩٠ بەرامبەر ٣ دۆلار بوو، دابەزی و گەیشتە ئەوەی ٩ هەزار دیناری عێراقی تەنیا بەرامبەر دۆلارێک بێت.
• کوەیت هەموو زیان و پرۆسەکانی کوشتن، ئەشکەنجەدان و بەندکردنی تۆمارکرد و بڕی زیانەکانی خۆی دایە دەست نەتەوەیەکگرتووەکان کە بڕیاری قەرەبووکردنەوەی بەسەر عێراقدا سەپاند، لە ماوەی ٣٠ ساڵی پاش داگیرکارییەکەدا، عێراق تا ئێستا ٥١ میلیار دۆلاری داوەتەوە کوەیت، لە کاتێکدا خۆی بەخراپترین دۆخی ئابووریدا گوزەر دەکات و هێشتا ٤ میلیار دۆلاری دیکە قەرزی کوەیتی لەسەر ماوە.
• لیستی ســەرچاوە:
• ١-محەمەد،زانا فـەقـێ،٢٠١٢،جیـنـۆسـایـد لە بـاشـوری کوردستـان (ئەنفالی گەرمیان بە نموونە)،چاپخانەی یاد.
• ‎٢-وۆچ،میدڵ ئیست،٢٠٠٤، جینـۆسـایـد لـە عـێراقدا پەلاماری ئەنفال بۆ سـەر کـورد،و.محەمەد حەمە سالح توفیق،چاپخانەی تیشک،سلێمانی.
• ‎٣–رەئــوف، محەمەد، ٢٠١٤،،پــاکــیــزەکــانــی ئــەنــفــال، لە بڵاوکراوەکانی دەزگای روشنبیری جەمال عیرفان،سلێمانی.
• ‎٤-سلێمان،تەھا،٢٠١٥،جینـۆسـایـد کـورد”تـاوانـی ئەنفال “،چاپی یەکەم،چاپخانەی بینایی.
• ‎٥-عەبدە،زەمان ،٢٠١٠،مــەرگــە ســاتــی ئەنـفال،بەرگی یەکەم،چاپی یەکەم، چاپخانەی منـارە ،هەولێر.
• ‎٦-ھـەلاج،صالح ھەلاج،٢٠١١،چەردەیەکی مێـژووی دەڤەری گەرمیان،چاپی یەکەم،چاپخانەی گەنج.