كێشه‌ى ويلايه‌تى موسڵ

ئەڤین عوڵا برایم
زانکۆی سۆران
بەشی مێژو
قۆناخی چوارەم

كێشه‌ى‌ويلايه‌تى‌موسڵ
دواى ‌كۆتايى ‌هاتنى ‌جه‌نگى ‌يه‌كه‌مى ‌جيهانى ‌و ‌له‌به‌ريه‌ك ‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى ‌ئيمپراتۆريه‌تى ‌عوسمانى ‌پرسى‌
ويلايه‌تى ‌موسڵ ‌له‌سه‌رئاستى ‌ناوچه‌يى ‌و ‌نێو ‌ده‌وڵه‌تى ‌بووه‌ ‌پرسێكى ‌گرنگ، ‌سنوورى ‌ويلايه‌تى ‌موسڵ‌ ئه‌وكات ‌جگه‌ ‌له‌شارى ‌موسڵى ‌ئێستا ‌هه‌موو ‌ناوچه‌ ‌كوردييه‌كانى ‌ ‌كوردستانى ‌عێراقى ‌ده‌گرته‌وه‌.‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌
‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌
كێشه‌ى‌ويلايه‌تى‌موسڵ‌چۆن‌سه‌رى‌هه‌ڵدا؟
له‌ڕێكه‌وتى‌‌1918/10/30له‌به‌نده‌رى‌(مۆدروس)‌له‌دورگه‌ى‌لێمنۆسى‌عوسمانى‌‌ئه‌وكات‌و‌يۆنانى‌ئێستا‌له‌ده‌رياى‌ ئيجه‌ ‌ئاگربه‌ستى ‌(مۆدروس) ‌له‌نێوان ‌ده‌وڵه‌ته‌ ‌سه‌ركه‌وتووه‌كانى ‌هاوپه‌يمانان ‌و ‌ده‌وڵه‌تى ‌تێكشكاوى‌ عوسمانى ‌ئيمزاكرا ‌ئه‌م ‌ئاگربه‌سته‌ ‌كۆتايى ‌به‌شه‌ڕى ‌يه‌كه‌مى ‌جيهانى ‌هێنا ‌له‌به‌ره‌ى ‌ڕۆژهه‌ڵاتدا ‌به‌پێى ‌ئه‌م‌ ئاگربه‌سته‌ ‌ده‌بوايه‌ ‌هێزه‌ ‌شه‌ڕكه‌ره‌كان ‌له‌جێگه‌ى ‌خۆيان ‌ڕاوه‌ستن ‌و ‌جووڵه‌يان ‌پێ ‌نه‌كه‌ن. ‌به‌ڵام ‌له‌به‌ر ‌ئه‌وه‌ى‌ به‌ريتانيا ‌چاوى ‌بڕى ‌بووه‌ ‌ئه‌م ‌ويلايه‌ته‌ ‌بۆيه‌ ‌دواى ‌چه‌ند ‌ڕۆژێك ‌توركه‌كانيان ‌ناچار ‌كرد ‌شاره‌كه‌ ‌چۆڵ ‌بكه‌ن،‌ به‌هانه‌ى ‌به‌ريتانيا ‌بۆ ‌ئه‌م ‌داگيركردنه‌ى ‌ويلايه‌تى ‌موسڵ ‌به‌نده‌كانى(7،16)ى ‌ئاگربه‌سته‌كه‌ ‌بوون ‌كه‌به‌گوێره‌ى‌ ئه‌م ‌به‌ندانه‌ ‌مافى ‌ئه‌وه‌ى ‌ئه‌دا ‌به‌هاوپه‌يمانان ‌له‌حاڵه‌تى ‌په‌يدابوونى ‌هه‌ڕه‌شه‌ ‌له‌سه‌ر ‌هێزه‌كانيان ‌هه‌موو ‌ئه‌و‌ شوێنانه‌‌داگيربكه‌ن‌كه‌‌ده‌بنه‌‌مايه‌ى‌هه‌ڕه‌شه‌‌له‌سه‌ر‌به‌رژه‌وه‌نديه‌كانيان.‌حكومه‌تى‌كه‌مال‌ئه‌تاتورك‌له‌ئه‌نقه‌ره‌‌
ئه‌م ‌داگيركردنه‌ى ‌به‌دژى ‌بنه‌ما ‌سه‌ره‌كييه‌كانى ‌ئاگربه‌سته‌كه‌ ‌دائه‌نا ‌بۆيه‌ ‌له‌وكات ‌كێشه‌ى ‌موسڵ ‌سه‌رى ‌هه‌ڵدا.‌‌‌‌ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌
چۆنيه‌تى‌لكاندنى‌ويلايه‌تى‌موسڵ‌به‌ده‌وڵه‌تى‌عێراقه‌وه‌
له‌سه‌ره‌تادا ‌به‌گوێره‌ى ‌ڕێكه‌وتننامه‌ى ‌سايكس ‌بيكۆ ‌ويلايه‌تى ‌موسڵ ‌به‌رفه‌ڕه‌نسا ‌كه‌وتبوو، ‌به‌ڵام ‌دواى ‌ئه‌وه‌ى‌ نه‌وت ‌له‌ناوچه‌كانى ‌كه‌ركوك ‌دۆزرايه‌وه‌ ‌به‌ريتانيا ‌ته‌ماحى ‌داگيركردنى ‌چووه‌ ‌سه‌ر ‌ئه‌م ‌ويلايه‌ته‌و ‌فه‌ره‌نساى‌ ڕازى ‌كردوو ‌ده‌ستى ‌به‌داڕشتنى ‌پلانه‌ ‌ته‌ماحكارييه‌كه‌ى ‌كردوو ‌كورديش ‌به‌زه‌ره‌رمه‌ندى ‌يه‌كه‌م ‌له‌م ‌هاوكێشه‌‌ سياسيه‌ ‌هاته‌ ‌ده‌ره‌وه‌، ‌هه‌رچه‌نده‌ ‌له‌سه‌ره‌تادا ‌به‌ريتانيا ‌پشتگيرى ‌له‌ده‌وڵه‌تێكى ‌كوردى ‌ئه‌كرد ‌بۆ ‌كورده‌كان‌ به‌ڵام‌توركه‌كان‌زۆرى‌دژى‌ئه‌م‌سه‌ربه‌خۆييه‌‌وه‌ستانه‌وه‌‌جگه‌‌له‌مه‌ش‌مه‌ليك‌فه‌يسه‌ڵى‌يه‌كه‌م‌مه‌ليكى‌عێراق‌ به‌مه‌رجێك ‌ڕه‌زامه‌ندى ‌دابوو ‌به‌ئينتيدبى ‌به‌ريتانى ‌كه‌ده‌بێت ‌ويلايه‌تى ‌موسڵ ‌بخرێته‌ ‌سه‌ر ‌عێراقه‌وه‌. ‌وه‌‌ كورده‌كان‌هه‌رچه‌نده‌‌سه‌ره‌تا‌له‌كۆمه‌ڵه‌ى‌گه‌لان‌داواى‌سه‌ربه‌خۆيان‌ده‌كرد‌به‌ڵام‌توركه‌كان‌به‌هۆى‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ به‌كارهێنانى ‌هه‌ست ‌و ‌سۆزى ‌ئاينى ‌توانيان ‌كورده‌كان ‌بۆلاى ‌خۆيان ‌ڕابكێشن ‌و ‌ڕازيان ‌بكه‌ن ‌ئه‌گه‌ر ‌نه‌چنه‌وه‌‌ ژێرده‌سته‌ڵاتى ‌توركه‌كان ‌به‌حوكمى ‌به‌ريتانيه‌كان ‌ڕازى ‌نه‌بن. ‌جگه‌ ‌له‌مه‌ش ‌كورد ‌له‌نێوخۆدا ‌خه‌ريكى ‌كێشه‌و‌ ململانێ ‌توند ‌بوون ‌كه‌ ‌ته‌ركيزيان ‌له‌سه‌ر ‌پرسه‌ ‌نيشتيمانيه‌كان ‌لاچوبوو ‌كه‌هه‌ميشه‌ش ‌كورده‌كان ‌براوه‌ى‌ جه‌نگه‌كان ‌و ‌دۆڕاوى ‌سه‌رمێزى ‌گفتوگۆبوونه‌. ‌ ‌له‌ساڵى ‌1920له‌ ‌كۆنفرانسى ‌سان ‌ڕيمۆ ‌وڵاتانى ‌هاوپه‌يمانان‌ هه‌ندێك‌ماده‌يان‌په‌سه‌ند‌كرد‌كه‌سوودمه‌ندى‌يه‌كه‌م‌تيادا‌به‌ريتانيا‌بوو‌هه‌ر‌له‌و‌كۆنفرانسه‌شدا‌بوو‌فه‌ره‌نسا‌ ڕازى ‌كرا ‌كه‌ده‌ست ‌له‌ويلايه‌تى ‌موسڵ ‌هه‌ڵبگرێت ‌بۆ ‌به‌ريتانيا. ‌كورديش ‌له‌و ‌كاته‌دا ‌به‌سه‌رۆكايه‌تى ‌(شه‌ريف‌ پاشا) ‌كه‌نوێنه‌رايه‌تى ‌كوردى ‌ده‌كرد ‌له‌گه‌ڵ ‌وڵاتان ‌له‌گفتوگۆدا ‌بوو ‌تاوه‌كو ‌چاره‌نووسى ‌كورد ‌يه‌كلاى‌ بكاته‌وه‌،له‌هه‌مان‌ساڵ‌دا‌په‌يماننامه‌ى‌سيڤه‌ر‌مۆركراو‌هه‌ندێك‌خاڵى‌ئه‌رێنى‌بۆكورد‌تيادابوو،‌به‌ڵام‌توركه‌كان‌ ئه‌م ‌په‌يماننامه‌يان ‌به‌دژى ‌خۆيان ‌داده‌نا ‌چونكه‌ ‌به‌شێكى ‌عێراق ‌و ‌كوردستانيان ‌به‌خاكى ‌خۆيان ‌ده‌زانى، ‌بۆيه‌‌ توركه‌كان‌دژى‌ئه‌‌په‌يماننامه‌يه‌‌وه‌ستايه‌وه‌و‌وه‌كورده‌كانيش‌كێشه‌ى‌نێوخۆيان‌له‌سه‌ر‌دانانى‌نوێنه‌رى‌گشتى‌ بۆ ‌ده‌ستخستنى ‌مافه‌كانيان ‌ڕێك ‌نه‌ده‌كه‌وتن، ‌ململانێي ‌نێوخۆى ‌كورده‌كان ‌وايكرد ‌مسته‌فا ‌كه‌مال ‌ئه‌تاتورك‌ ئه‌و ‌ده‌رفه‌ته‌ ‌بقۆزێته‌وه ‌خۆى ‌به‌به‌ديلى ‌ته‌واوى ‌ناوچه‌كه‌و ‌ميراتگرى ‌خاكى ‌عوسمانى ‌بزانێت، ‌بۆيه‌ ‌له‌گه‌ڵ‌ به‌ريتانييه‌كان ‌له‌يه‌كتر ‌نزيك ‌بوونه‌وه‌و ‌كاريان ‌كرد ‌بۆ ‌به‌ستنى ‌په‌يماننامه‌يه‌كى ‌ديكه‌ ‌به‌ناوى ‌په‌يماننامه‌ى‌ لۆزان‌بوو‌له‌ساڵى‌1923دا‌ئه‌و‌ڕێكه‌وتنه‌‌به‌ته‌واوى‌په‌يماننامه‌ى‌سيڤه‌رى‌له‌گۆڕ‌نا.‌به‌شێك‌له‌كورده‌كان‌هيوايان‌ له‌سه‌ر ‌ڕوسه‌كان ‌هه‌ڵچنى ‌بوو ‌به‌ڵام ‌به‌شى ‌زۆريان ‌بوونه‌ ‌هاوپه‌يمانى ‌كه‌مال ‌ئه‌تاتورك ‌كه‌ ‌توانى ‌بووى‌ كورده‌كان ‌به‌ناوى ‌ئاين ‌و ‌برايه‌تى ‌تورك ‌و ‌كورد ‌هه‌ڵبخه‌ڵه‌تێنێت، ‌به‌شێكى ‌كورده‌كان ‌له‌دژى ‌ئينگليزه‌كان‌ ڕاپه‌رين‌له‌ناوچه‌كه‌دا‌سه‌رباره‌ى‌ئه‌وه‌ى‌سياسه‌تى‌ئينگليز‌له‌گه‌ڵ‌كورده‌كان‌باش‌نه‌بوو‌به‌ڵام‌توركه‌كان‌خرابتر‌ مامه‌ڵه‌يان ‌ده‌كرد. ‌به‌لام ‌به‌هۆكارى ‌ئاينى ‌كورد ‌له‌تورك ‌نزيك ‌بوونه‌وه‌و ‌شه‌ريان ‌له‌دژى ‌ئينگليز ‌ڕاگه‌ياند. ‌به‌ڵام‌ دواتر ‌له‌دژى ‌ده‌سته‌لاتى ‌توركه‌كان ‌شۆرشى ‌شيخ ‌سه‌عيدى ‌پيران ‌له‌ساڵى ‌1925 ‌به‌رپابوو ‌ئه‌مه‌ش ‌وايكرد‌ توركه‌كان‌سه‌ره‌نجيان‌له‌سه‌ر‌ويلايه‌تى‌موسڵ‌لابچێت‌و‌هه‌وڵى‌كپ‌كردنه‌وه‌ى‌شۆڕشه‌كه‌ى‌شێخ‌سه‌عيدى‌دا‌ به‌چاوپۆشى ‌وڵاتى ‌به‌ريتانياو ‌هاوپه‌يمانان، ‌به‌ڵام ‌توركياش ‌نه‌رمى ‌ده‌نوێنێت ‌له‌ويلايه‌تى ‌موسل ‌هه‌ر‌ له‌وساڵه‌دا‌كۆمه‌ڵه‌ى‌نه‌ته‌وه‌كان‌به‌پالشتى‌به‌ريتانياو‌به‌غيابى‌نه‌ته‌وه‌ى‌كورد‌له‌‌موعاده‌له‌كه‌دا‌ويلايه‌تى‌موسڵ‌ لكێنرا ‌به‌ ‌عێراقه‌وه‌. ‌ ‌كورد ‌له‌وكاته‌وه‌ ‌تاوه‌كو ‌ئه‌مرۆ ‌له‌شه‌رى ‌خاك ‌دايه‌ ‌له‌گه‌ڵ ‌عێراق، ‌به‌ڵام ‌هه‌ر ‌ده‌رفه‌تێكيان‌ بۆ‌دروست‌بووبێت‌به‌ئاسانى‌‌به‌هۆى‌دووبه‌ره‌كى‌و‌ململانێى‌نێوخۆى‌له‌ده‌ستيان‌داوه‌ته‌وه‌.‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

سه‌رچاوه‌كان 1-‌دكتۆر‌جه‌بار‌قادر:‌كێشه‌ى‌ويلايه‌تى‌موسل‌له‌وێستگه‌مێژووييه‌كاندا
https://pukmedia.com
2-‌نياز‌كامه‌ران:‌كێشه‌ى‌ويلايه‌تى‌موسڵ/‌يوتيوب،‌2020

3-‌يه‌يجى‌ڕۆژ:‌يويتيوب،‌ويلايه‌تى‌موسڵ‌چى‌بوو؟‌كه‌ى‌خرايه‌‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تى‌عێراق،‌2021.
4-‌كه‌يفى‌عمر:‌كێشه‌ى‌ويلايه‌تى‌موسڵ،‌2016/6/3 https://www.history