مێژووی بڵاوبوونەوەی پەتاکان لە عیراقدا

ئەگەر چاو بە مێژووی عێراقدا بخشێنین دەبینین مێژووی ئەو وڵاتە شتی سەیر و سەمەرەو ترسناکی تێدایە، کە هەندێکی ڕووداوی دووبارەن و چەند بارەن، بۆ نموونە دووبارەبوونەوەی شەڕ و کوشتار لەنێوان ڕۆڵەکانی خۆیان و خیانەتکردنی سەرکردە سیاسییەکان لەگەڵ یەکتری بە بەردەوامی و دووبارەبوونەوەی هەڵهاتنی سەرکردە سیاسییەکان لە کۆنەوە لە باشوور و ناوەڕاستەوە بۆ باکوور (ویلایەتی موسڵ_هەرێمی کوردستان)و داڵدەدانی لەلایەن میر و سەرکردە کوردەکانەوەو یارمەتیدانیان بۆ گەیشتن بە دەسەڵات لە عێراق، بەڵام دوای ئەوەی دەسەڵاتیان بەدەستەوە گرتووە کەوتنە دژایەتی کردنی کورد، هەروەها دووبارەبوونەوەی کودەتا خوێناوییەکان و خۆپیشاندانە خوێناوییەکان لە مێژووی عێراقی نوێدا. بەڵام ئەوەی مەبەستمانە باسکردنە لە مێژووی پەتا و نەخۆشییەکان لە مێژووی عێراقدا.

یەکەم/ لەنێوان ساڵانی (1136_871ز) لە سەردەمی دەوڵەتی خەلافەتی عەباسییەکاندا کە تەواوی سەردەمی عه‌باسی دووه‌م (سەردەمی هه‌ژموونی تورک بەسه‌ر خه‌لافه‌تدا) لەنێوان ساڵانی (_871945ز)دا بووەو تەواوی  سەردەمی عه‌باسی سێیه‌م (سەردەمی ده‌سه‌ڵاتداری بنه‌ماڵه‌ی بوه‌یهییه‌کانی کوردان) لەنێوان ساڵانی (945_1055ز)دا بووەو بەشێک لە سەردەمی عه‌باسی چواره‌م (سەردەمی ده‌سه‌ڵاتداری بنه‌ماڵه‌ی سه‌لجووقییه‌کانی سه‌ر به‌ هۆزی کینیکی نه‌ته‌وه‌ی ئۆغوزی تورک) (1136_1055ز) دا بووە کە لە هەر سێ سەردەمەکەدا نزیکەیی (16) خەلیفە دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست، نزیکەیی چوار پەتای کۆشندە لە عێراق بڵاوبوونەتەوە، کە ئەوەش بووەتە هۆی لە ناوچوونی نزیکەیی (2) ملیۆن کەس، سەرەڕای ئەوەی دەیان شەڕ و پێکدادان لەو ماوەدا مێژووییەدا لەنێوان خەلیفە و سەرکردە عێراقییەکاندا ڕوویداوە، کە بە هەزاران کەس تێداچوون.

دووەم/ لە نێوان ساڵانی (1772_1615ز) لە سەردەمی دەسەڵاتداری داگیرکاری هەر دوو دەوڵەتی عوسمانییەکان و دەوڵەتی سەفەوییەکان بۆ سەر وڵاتی ئێستای عێراق، نزیکەیی هەشت پەتای کۆشندە لە هەر چوار ئیالەتی (بەسرە، بەغداد، موسڵ_هەرێمی کوردستان، شارەزوور_هەرێمی کوردستان) بڵاوبوونەتەوە. بە پێی سەرچاوە مێژووییەکان بووەتە هۆی لەناوچوونی نزیکەی (3) ملیۆن کەس، کە شارێکی وەکو شاری حیللە بەشێکی زۆری دانیشتوانەکەی لەناوچوو، کە هاوکات بووە لەگەڵ هێرشە داگیرکارییەکانی  هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی سەفەوی بۆ سەر عێراق، کە بووە هۆی لەناوچوونی خەڵکێکی زۆری ئەو وڵاتە.

سێیەم/ لەنێوان ساڵانی (1831_1830ز) لە کۆتایی سەردەمی دەسەڵاتداری مەمالیکەکان لە عێراقدا  جارێکی تر نەخۆشی تاعون بڵاوبووە لە ئیالەتی شارەزوور و موسڵ لە باشووری کوردستان. دواتر پەتاکە ئیالەتی بەغدادشی گرتەوەو بووە هۆی لە ناوبردنی سەدان هەزار کەس لە خەڵکی ئیالەتی شارەزوورو موسڵ و بەغداد، کە هاوکات بوو لەگەڵ هێرشی سوپای دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانییەکان بە سەرکردایەتی عەلی ڕەزا پاشا (1842_1831ز) بۆ سەر ئیالەتی بەغداد لە ساڵی (1831ز) بەوەش کۆتایی هات بە سەردەمی دەسەڵاتی مەمالیکەکان کە لەنێوان ساڵانی (1831_1749ز) دەسەڵاتی ئیالەتی بەغداد و بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ئیالەتەکانی (بەسڕە لە خوارووی عێراق و شارەزوورو موسڵ لە باشووری کوردستان) بەرێوەیان دەبرد. داود پاشا (1831_1817ز) کە دوایین والی مەمالیکەکان بوو لە ئیالەتی بەغداد لەلایەن عەلی ڕەزا پاشا (1842_1831ز)والی نوێ لەناوبرا. هەروەها عەلی ڕەزا پاشا (1842_1831ز) والی نوێ کەوتە لە ناوبردنی مەمالیکەکانی عێراق بە تەواوی کە سەرەتا لە کۆبوونەوەیەکی گشتییەوە دەستی پێکردو دواتر ئەو مەمالیکانەی مابوونەوە ئەوانیش لە ناو بران، دەست گیرا بەسەر موڵک و سامانەکاندا، کە خەڵکێکی زۆر لە ناوچوون.

چوارەم/ لە نێوان ساڵانی (1918_1915ز) هێرشی سوپای هیندی_ بەریتانی بۆ سەر هەر سێ ویلایەتەکانی عێراق واتا ویلایەتەکانی (بەسرەو بەغداو موسڵ) دەستی پێکرد، نزیکەیی (600) هەزار سەربازی سوپای هیندی_بەریتانی بوون، کە لەناو سەربازانی سوپاکەدا هەڵگری نەخۆشی تیڤۆئیدو کولێرا هەبوون، بەهۆی هێرشەکانی ئەوان و گرانییەکەی جەنگی جیهانی یەکەم، لەناوچەکەدا کە بە گرانی گەورە یان سەفەربەلەک ناسراوە. سەدان هەزار ئاوارەی ئەرمەنی و کورد لە باکووری کوردستان (کوردستانی بندەستی تورکیا)وە بەرەو ویلایەتی موسڵ هاتن، لە سەرتاسەری هەرسێ ویلایەتەکەدا نەخۆشی کۆلیراو مەلاریاو تیڤۆئید بڵاوبووەوەو بووە هۆی لەناوچوونی نزیکەیی ملیۆن کەس، هەروەها خەڵکێکی زۆر بەهۆی هێرشی سوپای هیندی_ بەریتانی لە ناوچوون

.

پێنجەم/ لە سەردەمی دەسەڵاتی ڕژێمی پادشایەتی و سەرەتایی سەردەمی کۆماریی لە عێراق، چەندان پەتا و نەخۆشی مەترسیدار بڵاوبوونەتەوە کە بە هەزاران کەسی لە ناوبردووە.

شەشەم/ لە کۆتایی ساڵی (2019) نەخۆشی کۆرۆنای نوێ کە ناوە زانستییەکەی کۆڤید19یە، لە شاری ووهانی پایتەختی هەرێمی هۆبەی وڵاتی چین بڵاو بووەو دواتر بەشێکی زۆری وڵاتەکەی گرتووە ، پاشان نزیکەیی (71) وڵاتی گرتووە کە هەرێمی کوردستان یەکێکە لەوان، هەروەها بە هۆی وڵاتی ئێرانەوە نەخۆشییەکە گەیشتە عێراق و هەرێمی کوردستان، کە تائێستا نزیکەیی (89.197) کەس تووش بوون، کە تا ئێستا نزیکەیی (45.150) چاک بوونەتەوە کە دەکاتە لە (%50.6) ی تووشبووان و هەروەها نزیکەیی (3.048) کەس بەهۆیەوە لەناوچوون کە دەکاتە لە (%3.4) ی تووشبووان. نزیکەی (40.999) کەس تەندروستییان جێگیرە کە دەکاتە لە (%46)ی تووش بووان.

سه‌رچاوه‌:

١/ د.یوسف العش: عه‌باسییه‌کان_مێژووی سه‌رده‌می خه‌لافه‌ت-وه‌: رووپاک کاخدرحه‌مه‌د -هه‌ولێر2010ز.

٢/ چارلز تریب: چەند لاپەڕریەک لە مێژووی عێراق-وە: محەمەد حوسێن ئەحمەد و عەبدولقادر کەلهور-هەولێر2013ز.

٣/ بێرنارد لویس: رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست-وه‌: عه‌بدوڵڵای ڕه‌سوڵی-سلێمانی2014ز.

٤/ د.محمدسیهل گقوش: مێژووی ده‌وڵه‌تی عه‌باسی-وه‌: هێمن ئه‌حمه‌د-سلێمانی2015ز.

٥/ باقر یاسین: ڕیشەکێشکردن و دیکتاتۆریی تاکباوەڕی لە عێراقدا-وە: سەباح ئیسماعیل-سلێمانی2015ز.

٦/ باقر یاسین: کەسێتیی تاکی عێراقی-وە: سەباح ئیسماعیل-سلێمانی2016ز.

٧/ کارڵ برۆکلمان: مێژووی گەلانی موسڵمان-وە: عومەر عەلی غەفوور-تاران2017ز.

٨/ علا‌و موسا کاڤم نورس: فەرمانڕەوایی مەملوکەکان لە عێراقدا-وە: عوسمان عەزیز عەللاف-تاران2017ز.

٩/ باقر یاسین: مێژووی خوێنڕێژی لە عێراقدا-وە: سەباح ئیسماعیل-تاران2019ز.

١٠/ ستێفێن هێمسلێی لۆنگریگ: چوار سەدە لە مێژووی عێراقی نوێ-وە: رەسوڵ بەختیار-هه‌ولێر2019ز.