ژیاننامەی موفتی زەهاوی

نوح رۆژهەڵاتی

موفتی ناوی محەمەد تەخەلوسی فەیزیە، بەپێی نوسینی خۆی لە پشتی کتێبێکی: کوڕی (مەلا ئەحمەد)ی کوڕی (حەسەن بەگ)ی کوڕی رۆستەم بەگی، کوڕی (کەیخوسرەو بەگ)ی کوڕی ئەمیر بابا سلێمانە. ئەم (ئەمیر بابا سلێمان)ە وەک (ئەمین زەکی بەگ) لە (المشاهیر کرد)دا(۱) نووسیویەتی: کوڕی (فەقێ ئەحمەدی دارەشمانەیە)، بەم پێیەش موفتی لەخانەوادەی بابانە. بەپێی نووسینی (ئەمین زەکی بەگ) لە (تاریخی سلێمانی وە وڵاتی)دا(۲): موفتی لەساڵی (۱۲۰۸ک) لە سلێمانی لەدایک بووە و لە ساڵی (۱۳۰۸ک-۱۸۹۰ز) لە بەغداد کۆچی دوایی کردووە لە مەدرەسەکەی خۆی کە پێی دەڵێن (مەدرەسەی سلێمانی) نێژراوە. بەم بۆنەیەوە (سید احمدﻱ راوﻱ واعیظ) كەناسراوە بە (ابو حلق الذهب) ئەم پارچە شعرە عەرەبیەی ووتوە لەشین و تەئریخی کۆچیدا:

دفنوک یا کهف الوری تحت ثری

 ویل علیك وویل كل موحد

ماضمت الغبراء مثلك ثاويا

لا والذي هو عالم مافي غد

أبكيت كتب الدین دمعا

بل دما وبکت کتب السعد بل والسید

نصبوا عليك مأتم ولو أنهم

راموا نفاد حدادهم لم ينفذ

أسفا علی علامة الدنيا الذي

كانت به كل عوالم تهتدي

إذ لاتری ذا العصر فضلا في أمرئ

إلا ومنه صدوره في المورد

وعلی الحقيقة قد أتی تأريخه

(للدين ثلما عاد موت محمد) ۱۳۰۸کۆچی هەر بەم بۆنەیەوە (عیرفان ئەفەندی)ش لە سلێمانی ئەم پێنج دێرەی ووتوە

سألت من الأیام يوما جماعة

وهم ساكبون الدمع بل ساكبوا الدم

فقلت لهم ماذا جری من مصائب

فمن ذا الذي يبكيكمو بالتألم

فقالوا أما اخبرت ءا غافل الدنا

وفاة الزهاوي الشهير بأعلم

جمیع رجال المسليمين بأسرهم

أما كان موت العالم موت عالم

سألت عجوز الدهر تأريخ موته

فقالت وتبكي (غاب نجم المعالم) ۱۳۰۸کۆچی بەپێی سیجلی حکومەتی عوسمانی، موفتی لەساڵی (۱۲۱۸ک) لەدایک بووە، بەڵام ئەمین زەکی بەگ لەکتێبی ناوبراویدا دەڵێت: ئەمە وانیە.(۳) لام وایە ئەمین زەکی بەگ بۆیە ووتویەتی چونکە ئەگەر وابێت دەبێت موفتی لە ساڵی (۱۲۳٦ک) کە ساڵی مردنی (شێخ قەسیم)ی مامۆستایەتی تەمەنی ۱۸ ساڵان بووبێت، لەگەڵ ئەمەشدا کە لەپێش مردنی شێخ قەسیمدا بەچەند ساڵێک موفتی غەقێ بووە لەلای، عیلمە بەرزەکانی لا تەواوکردووە، تەنها ریازیات نەبێت، وەک لەمەولا دەردەکەوێت، ئەمەشی بەدوور زانیوە، بەڵام من بەش بەحاڵی خۆم ئەمه بەدوور نازانم بۆ هەڵکەوتوویەکی وەک موفتی.(٤) موفتی دایکی زەهاوی و خۆی لە سلێمانی بووە، بەڵام بەهۆی زوویر بوونی مەلا ئەحمەدی باوکی لەحاکمی بابان، چەند ساڵێک سلێمانیان بەجێهێشتووە و بەخاو خێزانەوە چوون بۆ زەهاو(٥) بۆ لای خاڵوانی موفتی، بەم بۆنەیەوە موفتی ئەو ناوەی وەرگرتووە، لەپاش هاتنەوەی لە زەهاو پێی ووتراوە (زەهاوی). تەنانەت دەگێرنەوە دەڵێن: کاتێک کە (ناصر الدین شا) چووە بۆ بەغدا لەباخی (مەجیدی) کە ئێستا پێی دەڵێن نەخۆشخانەی مەجیدی(٦) جێگای بۆ چاک کراوە، موفتی کەدەچێت بۆلای شا، مەدحەت پاشا پێشکەشی دەکات و دەڵێت شاهم، ئەمە موفتی زەهاویە، شاش بەگاڵتەوە بەموفتی دەڵێت:(زهابی غبار الودە شدەئی) واتە: (زەهاوی تەپووتۆزاوی بوویت)، موفتیش کتوپڕ دەلێت: غباری خاکپای شاە در هر دیدە جا دارد ز فیض مقدمش در چشم هرکس توتیا دارد(۷)ٚ واتە: تۆزی بەری پێی پاشا لە هەموو چاوێکدا جێگەی هەیە، وە لەفەڕی هاتنی ئەم تەپوتۆزەی لێم نیشتووە تۆزی بەری پێی شایە. لەپاشان شا بەموفتی دەڵێت: ( رهابی چهار چشم شدئی) واتە: چار چاو بووی، چونکە لەو کاتەدا چاویلکەی لەچاوا بووە، ئەمیش دەڵێت: بر دیدە عینک هی نهم چون موسم دیدار شد بهر تماشای رخت بنگر کە چشم چار شد(۸) واتە: لەکاتی بینینتا چاویلکە لەچاو دەکەم، تا بەچوار چاو تەماشای دیدارت بکەم. شا لەگەڵ ئەم دوو شیعرە جوانە کتوپڕیە لە موفتی ئەبیستێت ئینجا لەبەری هەڵدەستێت و بەوالی دەڵێت: (ز ماست) واتە: لەخۆمانە، چونکە خەڵکی زەهاوە و ئێرانیە، والیش دەست بەجێ دەڵێت (مادرش) واتە: هەر دایکی زەهاوییە.

پەراوێزەکان:

۱-محمد أمین زکی، مشاهیر الکرد و کردستان، (ب۱/لا۱۲۹)۰

۲-محمد أمین زکی، تاریخی سلێمانی وە وڵاتی، (لا۱۸۲).

۳-محمد أمین زکی، تاریخی سلێمانی وە وڵاتی، (لا۱۸۲).

٤-أمین زکی بەگ لەو کتێبەدا دانانی ئەم مێژووە (۱۲۱۸ک) بۆ لەدایک بوونی موفتی بەدوور دەبینێت، نەک لەبەر ئەو هۆکارەی مامۆستای خاڵ لەسەرەوە باسی کردووە، بەڵکو بەهۆکارێکی تر بریتیە لەوەی ساڵی لەدایک بوونی کوڕە گەورەی موفتی کەناوی (عەبدوڵا ئەفەندیە) بووە دەگەڕێنێتەوە بۆ (۱۲۲۷ک)، بەو پێیە بێت موفتی نۆ ساڵ بووە کە (عەبدوڵای) کوڕی لەدایک بووە! کە ئەمەش دیارە دوورە لەڕاستیەوە و ناگونجێت. بەڵام ئەوەی زیاتر کێشەکە قوڵ دەکاتەوە و گرفتەکە بەهەڵپەسێردراوی دەهێڵێتەوە ئەوەیە مامۆستای خاڵ لە کتێبەکەیدا (کتێبێک دەربارەی ژیاننامەی موفتی زەهاوی) ساڵی لەدایک بوونی (عەبدوڵا)ی کوڕە گەورەی موفتی زەهاوی بە (۱۲٤۷ک) دادەنێت، کە ئەمێژووەش هیچ گرفتێک بۆ دانانی ساڵی (۱۲۱۸ک) بۆ لەدایک بوونی موفتی دروست ناکات.

٥-زەهاو: ناوچەیەکە لە رۆژهەڵاتی کوردستان، لەناوەندی (هۆرێن) و (شێخان) و (قەسری شیرین)دا.

٦-لەدوای شۆڕشی (۱٤/تەموزی/۱۹٥۸ز) ئەم نەخۆشخانەیە ناوی گۆڕدرا بۆ نەخۆشخانەی (کۆماری)، کە ئێستا دەکەوێتە ناو شاری پزیشکی بەغدادەوە.

۷-شیعر و چیرۆکەکەش مەلا غالبی خانەقینی گێراویەتەوە کەخۆی ئیجازەی مەلایەتی لەسەر دەستی موفتی وەرگرتووە.

۸-ئەم شیعرەش مدرس مەلا محمد سەعیدی کوڕی حاجی مەلا ئەحمەد دێلێژەیی گێڕاویەتەوە.