“به‌و دوو چاوه‌ی خۆم بینم، ده‌ستدرێژی سێكسی كرایه‌ سه‌ر خوشكه‌كه‌م و كوشتیان، بینیم چۆن براكانمیان به‌ قه‌مه‌ سه‌ربڕی‌ و چۆن به‌ فیشه‌ك دایكمیان كوشت. خۆشم له‌ناو كۆمه‌ڵه‌ ته‌رمێكدا خۆم كرد به‌ مردوو”ئه‌و چه‌ندین ساڵ بوو چاوه‌ڕوانی ده‌كرد، باوكی بگه‌ڕێته‌وه‌.بۆ ئه‌وه‌ی بڕوات له‌ وڵاتی ئه‌ڵمانیا بخوێنێت، به‌هۆی ئه‌وه‌ی باوكی سواری كه‌شتی سوپای سوور بووه‌،هه‌ر له‌ كاتی دابه‌زیندا سه‌ربازانی عوسمانی ده‌ستگیرده‌كه‌ن، شه‌ش مانگ بۆ سڕبیای ده‌نێرنه‌وه‌.ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیانی سۆغۆمۆن ته‌هلیریان ده‌بێت و خه‌ونه‌كه‌ی نایه‌ته‌دی. عوسمانییه‌كان له‌ كۆمه‌ڵكوژییه‌كی ئه‌رمه‌نه‌كان، كه‌سوكاره‌كه‌ی ده‌كوژن، دوای كوژرانی بنه‌ماڵه‌كه‌ی ئه‌و ڕوو له‌ ئه‌ڵمانیا ده‌كات، له‌وێ وه‌زیری ناوخۆی ئه‌و كاته‌ی عوسمانیه‌كان ده‌بیێت و تۆڵه‌ی كه‌سوكاره‌كه‌ی ده‌كاته‌وه‌.

كۆمه‌ڵكوژی ئه‌رمه‌نییه‌كان
له‌ مانگی نیسانی 1914  بەپێی پلانی هه‌ریه‌ك له‌  ئەنوەر پاشا، تەلعەت پاشا  جەمال پاشا و تەشیکلاتی مەخسووسەی عوسمانییەکان (دەزگای هەواڵگریی عوسمانییەکان) و سوپای حەمدییە لە شارەکانی ئه‌ستانبوڵ، یوزگات، ئەنكەرە، قەیسەری، موگڵا، وان، سیواس، بەدلیس، موش، ئەدەنە، ترابزۆن، هاتای، ئیزمیر، ئەفیون، ئیزمیت، ئەسکی شەهیر، مانیسا، کاستامۆن و زیاتر لە ٥٠ شار و ناوچەی دیكه‌ی ژێر ده‌سه‌ڵاتی عوسمانلی یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار ئەرمەنی کۆمەڵکوژکراون و نزیکەی ٥٠٠ هەزار ئەرمەنیی تریش لە شوێن و ماڵی حاڵی خۆیان بۆ ناوچە دوورە دەستەکانی وەک دێرزور و بیابانەکانی ناوەڕاستی سوریا ڕاگوێزران.ئه‌م كوشتوبڕه‌ ته‌نیا ئه‌و ساڵه‌ی نه‌گرته‌وه‌، به‌ڵكو تاوه‌كو ساڵی 1923به‌رده‌وام بوو.له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و یه‌ك ملیۆن و نیوه‌ مرۆڤه‌ كه‌سوكاری سۆغۆمۆنی تێدابوو.

سۆغۆمۆن ته‌هلیریان كێیه‌؟
سۆغۆمۆن ته‌هلیریان له‌ دووی نیسانی 1896 له‌ گوندی نێركین باگارجی سه‌ر به‌ ویلایه‌تی ئه‌رز ڕۆم له‌ ئیپمراتۆریه‌تی عوسمانیه‌كانه‌كان له‌ دایك بوو. خانه‌واده‌كه‌ی ئه‌وان له‌ چه‌ندین كه‌س پێكهاتبوون.كه‌سوكاری ته‌هلیریان سه‌رقاڵی كشتوكاڵ بوون. ژیانێكی ئارام و له‌ڕووی بژێوییه‌وه‌ مام ناوه‌ند بوون. ساڵی 1905دوای حه‌وت ساڵ له‌ ئاواره‌یی باوكی ملی ڕێگای گونده‌كه‌یان ده‌گرێته‌ به‌ر بۆ گه‌ڕانه‌وه‌.به‌ڵام ئه‌و هه‌رگیز نه‌گه‌یشت به‌ گونده‌كه‌ی خۆیان هه‌رله‌گه‌ڵ دابه‌زین له‌ كه‌شتیه‌كه‌، سه‌ربازانی عوسمانی ئه‌ویان ده‌ستیگركرد و فڕییاندایه‌ كونجی زیندانه‌وه‌، چونكه‌ باوكی سۆغۆمۆن بێ پرس سواری كه‌شتی ڕووسه‌كان بووه‌ و گه‌شتی ناوچه‌ی بڵكانی كردووه‌. سۆغۆمۆن ساڵی 1913  و له‌ ته‌مه‌نی 17 ساڵیدا، له‌ دوای 15 ساڵ چاوه‌ڕوانی له‌ دیدنی باوكی سه‌ركه‌وتوو بوو. ئه‌و ده‌یویست دوای دیداری باوكی بۆ ته‌واوكردنی خوێند ڕوو له‌ ئه‌ڵمانیا بكات، به‌ڵام به‌هۆی سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانییه‌وه‌ ئه‌و خه‌ونه‌ی نه‌هاته‌ دی.

كوشتاری بنه‌ماڵه‌ی سۆغۆمۆن
له‌ حوزه‌یرانی 1915 فه‌رمانڕه‌واكانی عوسمانی بڕیاریاندا كه‌ ویلایه‌ته‌كانی خۆرهه‌ڵاتی كه‌ له‌ چوارچێوه‌یاندا گونده‌كه‌ی سۆغۆمۆن ته‌هلیریان بوو، ده‌بوو خێزانه‌كان ئه‌و ناوچانه‌ چۆڵ بكه‌ن.ئه‌وان ناچاربوون ده‌ست به‌ ڕۆیشتن بكه‌ن و گونده‌كه‌ جێبهێڵێن له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاره‌كانی به‌ پێ به‌ڕێكه‌وتن. دوای بڕینی چه‌ندین كیلۆمه‌تر كاروانی ئه‌رمه‌نییه‌كان دووچاری ده‌ستدرێژی بوونه‌وه‌. له‌ هه‌مان ڕۆژدا دایكی سۆغۆمۆن به‌ گولـله‌ی سه‌ربازانی عوسمانی كوژرا.له‌ پشت داره‌كانه‌وه‌ خوشكێكی ده‌ستدرێژی كرایه‌ سه‌ر، سه‌ربازێكیش سه‌ری بڕاوی برایه‌كی سۆغۆمۆنی به‌ ده‌سته‌كانی به‌رزكرده‌وه‌.ته‌ورێكیشیان كێشا به‌سه‌ری سۆغۆمۆن، ئه‌مه‌ش وایكرد بچێته‌ حاڵه‌تی بێهۆشییه‌وه‌ و ئه‌وان وایانزانی مردووه‌.به‌ڵام دواتر هۆشی هاته‌وه‌ به‌ر. سۆغۆمۆنی لاو به‌و حاڵه‌وه‌ توانی بگاته‌ شاری تفلیس، دوای چاكبوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی كرد به‌ یه‌كێتی شۆڕشگێرانی ئه‌رمه‌نییه‌وه‌(تاشناك).

شوێن پێهه‌ڵگرتنی ته‌ڵعه‌ت پاشا
دوای تێپه‌ڕبوونی شه‌ش ساڵ به‌سه‌ر قه‌تڵوعامی ئه‌رمه‌نه‌كان شاهان ناتالی  چاودێری كه‌سێك ده‌كات به‌ ناوی ته‌ڵعه‌ت پاشا، له‌ شاری به‌رلینی ئه‌ڵمانیا شوێنپێی ئه‌و كه‌سه‌ هه‌ڵده‌گرێت، كه‌ به‌ناوی خوازراوی عه‌لی ساڵه‌ح به‌گ، له‌ خانووی ژماره‌ چواری شه‌قامی هاردنبێرگی به‌رلین ده‌ژی. ته‌ڵعه‌ت پاشای دامه‌زرێنه‌ری كۆمه‌ڵه‌ی (ئتیحاد و ته‌ره‌قی) سه‌ركرده‌ی دیاری توركه‌كان بوو، كه‌ له‌سه‌رده‌می كۆمه‌ڵكوژی ئه‌رمه‌نیه‌كان ده‌ستێكی باڵای هه‌بوو. یه‌كێتی شۆڕشگێڕانی ئه‌رمه‌نییه‌كان ‌، داوا له سۆغۆمۆن ده‌كه‌ن له‌‌ چوارچێوه‌ی چالاكی نمسییس، ته‌ڵعه‌ت پاشا بكوژێت.

چالاكی نمسییس
له‌ ساڵی 1920-1922  له‌سه‌ر ده‌ستی هه‌ریه‌ك له‌شۆڕشگێڕانی ئه‌رمه‌نی شاهان ناتالی و ئه‌رمه‌ن گارۆ ده‌سته‌یه‌كیان درووستكرد بۆ له‌ ناوبردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ ده‌ستیان هه‌بووه‌ له‌ كوشتی ئه‌رمه‌نه‌كان و بڕیار به‌ ده‌ستی تاوانی كۆمه‌ڵكوژی ئه‌رمه‌نییه‌كان بوون. خودی ناوی چالاكییه‌كه‌ش له‌ خوداوه‌ندی یۆنانییه‌كان (نه‌میسس) كه‌ به‌ خواوه‌ندی سزا ناسراوه‌، ناوی نراوه‌. بۆیه‌ سه‌رانی ئه‌و ده‌سته‌ ئه‌رمه‌نییه‌ بڕیاریاندا كه‌ سۆغۆمۆن ته‌هلیریان، ته‌ڵعه‌ت پاشا له‌ به‌رلینی پایته‌ختی ئه‌ڵمانیا بكوژێت. ئه‌و ده‌سته‌یه‌ توانیان نزیكه‌ی ده‌ كه‌س له‌ سه‌رانی عوسمانی بكوژن و له‌ چوارچێوه‌یاندا چه‌ندین سه‌ركرده‌ی سیاسی كۆماری دیموكراتی ئازه‌ربایجان بكوژن كه‌ به‌رپرس بوون له‌ جینۆسایدی ئه‌رمه‌نییه‌كانی باكۆ.


ئه‌نجامدانی كوشتنی ته‌ڵعه‌ت پاشا
له‌ به‌یانییه‌كی زوو كه‌ گزنگی خۆری به‌هار تازه‌ ده‌یدا له‌ په‌نجه‌ره‌ی ژووری .سۆغۆمۆن ته‌هلیریان له‌ 15ی ئازاری 1921 ده‌چێته‌  خانووی ژماره‌ چواری شه‌قامی هاردنبێرگ له‌ ژووره‌وه‌ ده‌نگی چه‌ند فیشه‌كێك ده‌بیسترێت. كێ كوژرا؟ ده‌نگی خه‌ڵكی دێت، قیژه‌ی دراوسێیه‌كان ده‌بیسترێت. كێ كوژرا؟ چی بوو؟ چی ڕوویداوه‌.ژینگه‌ی ناوچه‌كه‌ی گرته‌وه‌. دواتر ده‌ركه‌وت ته‌ڵعه‌ت پاشا له‌سه‌ر ده‌ستی خوێندكارێكی ئه‌رمه‌نی كوژراوه‌.پاشان خۆی ڕاده‌ستی پۆلیس ده‌كات.

دادگا
دادگاكانی ئه‌ڵمانیا به‌ تۆمه‌تی كوشتنی كه‌سێك به‌ ڕۆژی ڕووناك سۆغۆمۆنیا ده‌ستگیركرد.چه‌ندین پارێزه‌ری خۆبه‌خش ده‌بنه‌ پشتیوانی سۆغۆمۆن ته‌هلیریان.دانیشتنی دادگا به‌ سه‌رۆكایه‌تی دكتۆر لێمبرگ ده‌ستی پێكرد و دوای چه‌ندین گفتوگۆ و مشتومڕی دادگا هێنانی ده‌یان شایه‌تحاڵی ڕووداوی كۆمه‌ڵكوژی ئه‌رمه‌نییه‌كان سه‌رۆكی ده‌سته‌ی لیژنه‌ی دادوه‌ری دوای سوێندخواردنیان ڕایانگه‌یاند” به‌ڕای ئێمه‌ تۆمه‌تبار بێتاوانه‌.”

دادوه‌ر چه‌ند جارێك له‌ سۆغۆمۆن ده‌پرسێت كه‌ ئه‌و بكوژه‌ ئه‌ویش له‌ وه‌ڵامدا ده‌ڵێت”نه‌خێر جه‌نابی دادوه‌ر هه‌رزه‌كارێك له‌ ته‌مه‌نێكی كه‌مدا،  به‌و دوو چاوه‌ی خۆم بینم، ده‌ستدرێژی سێكسی كرایه‌سه‌ر  خوشكه‌كه‌م و كوشتیان، بینیم چۆن براكانمیان به‌ قه‌مه‌ سه‌ربڕی‌ و چۆن به‌ فیشه‌ك دایكمیان كوشت. خۆشم له‌ناو كۆمه‌ڵه‌ ته‌رمێكدا خۆم كرد به‌ مردوو. بۆ ئه‌وه‌ی‌ تۆڵه‌ی‌ كه‌سوكاره‌كه‌م بكه‌مه‌وه‌، ئه‌م كاره‌م ئه‌نجامدا، ئه‌وه‌ به‌ ته‌نیا تۆڵه‌ی كه‌سوكاره‌كه‌م نه‌بوو. به‌ڵكو تۆڵه‌ی كوژران و كۆمه‌ڵكوژكردنی یه‌ك ملیۆن 500 هه‌زار ئه‌رمه‌نی له‌ شوێنه‌ جیاجیاكانی توركیا و ئازه‌ربایجان.”

دادوه‌ر یه‌كسه‌ر بڕیار ده‌دات” له‌مڕۆوه‌ سۆغۆمۆن ته‌هلیریان كه‌ پێشر وه‌كو بكوژ ڕه‌وانه‌ی دادگا كرابوو، ئازاده‌.”

ژنه‌كه‌ی ته‌ڵعه‌ت پاشا نهێنیه‌ك ئاشكرا ده‌كات
له‌یه‌كه‌مین دانیشتنی دادگا، ژنه‌كه‌ی ته‌ڵعه‌ت پاشا ئاماده‌ی دانیشتنه‌كان ده‌بوو، دوای 60 ساڵ له‌ به‌رواری كوشتنی مێرده‌كه‌ی واته‌ ساڵی 1981 ئه‌و كاته‌ ته‌مه‌نی 89 ساڵ بووسه‌باره‌ت به‌ مێرده‌كه‌ی ڕایگه‌یاند” ته‌ڵعه‌ت چاوه‌ڕوانی ئه‌و ڕۆژه‌ی ده‌كرد، چونكه‌ هه‌میشه‌ پشتڕاستیده‌كرده‌وه‌ كه‌ ده‌بێت هیچ ده‌رفه‌تێك نه‌درێت به‌ ئه‌رمه‌نیه‌كان تاوه‌كو باسی ئه‌و ڕووداوانه‌ بكه‌ن به‌سه‌ریان هاتووه‌.”

مردنه‌كه‌ی سۆغۆمۆن ته‌هلیریان
دوای ئه‌وه‌ی له‌ دادگا ئازادكرا، ڕوو له‌ وڵاتی سڕبیا كرد و له‌گه‌ڵ ئه‌ناهید تیتكیان هاوسه‌رگیری ئه‌نجامدا له‌وێشه‌وه‌ رۆیشت له‌ به‌لجیكا تاوه‌كو ساڵی 1945 له‌وێ ژیا. سۆغۆمۆن له‌ 23ی ئایاری 1960 له‌ ته‌مه‌نی 43 ساڵی له‌ ناوچه‌ی فرینسۆی كالیفۆرنیا كۆچی دوایكرد.له‌وێش له‌ گۆڕستانی ئاراراتی فرینسۆ به‌ خاك سپێردرا و بۆ هه‌میشه‌ له‌ناو ئه‌رمه‌نه‌كاندا وه‌كو پاڵه‌وان ته‌ماشا ده‌كرا و چه‌ندین په‌یكه‌ری له‌ شوێنه‌ جیاجیاكان بۆ دروستكرا.