نووسینی: مام جەلال
بەشی یەکەم*
كاك فاتیح رەسوڵ، تێكۆشەرێكی دێرینی كۆییە. پەنجا ساڵەی تەمەنی تێكۆشانی خۆی بە سەربەرزیی بردۆتە سەر. خۆشی ناڵێ (ومنیش هەروەها) كە هەموو هەوڵو كۆششو تەقەللاو فیداكارییو راوبۆچوونەكانی راستو دروست بوونە. بەڵام هەمووی هەر لە رێبازی خەباتو فیداكاریدا بوونە.
لەدوا كتێبی دا بەناونیشانی (لە كاروانێكی دوورودرێژدا- كورتەی خەباتو ئەزموونی پەنجا ساڵ)دا ناوی بەندەشی هێناوە بە كورتی باس لە هۆی لێك جیابوونەوەی رێبازی خەباتی هەردوولامان دەكات.
خوا هەقە بەراستی دەیگێڕێتەوە، ئەوەندەی لەبیری ماوە- بەڵام بیری هەر ئینسانێكیش بە منو كاك فاتیحیشەوە، كۆمپیوتەر نییەو هەموو شتێكی كتومت وەك خۆی تێدا تۆمار كرابێت. بەتایبەتی پیاو كە لە دوور وڵات بێو بێ لەبەردەست بوونی سەرچاوەو كتێبو نامیلكەكان بیرەوەری بنووسێتەوە.
تا خۆی لە ژیاندا ماوە-خوا تەمەنی لە سەد ساڵان بنووسێت- هەقە هەر كەسێك قسەیەكی هەیە بیكات، هەر بۆیەش من وا قسەی خۆم دەنووسم:
لە پێشەوە دەمەوێ بڵێم كە:
1-وا لە پەنجا ساڵ زیاترە یەكترمان ناسیوەو هەرچەندە لەسەر دوو رێبازی لێك جیا بووین، بەڵام زۆر جار لە پەنا یەكو لەیەك نزیك بووینە، هەمیشە دۆستایەتیمان هەر هەبووە. رێزی یەكترمان گرتووە. دەتوانم بڵێم هیچ نەبێ لەلای خۆمەوە دڵنیام یەكترمان خۆشویستووە.
2-كاك فاتیح لە سەرەتای ژیانی سیاسی مندا كە زۆر زوو دەست پێ دەكات (ساڵی 1946)و هێشتا هەر لە پێنجی سەرەتاییدا بوومو تەمەنم لە (13) ساڵ زیاتر نەبوو، دوو چاكەی بەسەرمەوە هەیە. یەكەم كاك فاتیح هاندەرو رێنوێنم بوو بۆ خوێندنەوەو خۆ هوشیاركردنەوە، چونكە زۆرم حەز لە خوێندنەوە بوو، بۆیە هەر زوو دەستكێشی كردمو بردمی بۆ مەكتەبەی كوێسنجەق كە هی شیوعییەكان بوو، چوومو لەوێ بووم بە ئابوونە، كە ئەوسا مانگی سەد فلس بوو. چەند كتێبێكیشی دامێ بە عەرەبی بوون كە هەرچەندە عەرەبیەكەشم لە خوار ئاستی تێ گەیشتنیانەوە بوو، بەڵام هەر بردمنو كەوتمە خوێندنەوەیانو هەندێ رستەم لە خوالێخۆشبوو (مامۆستا حاجی باقی) دەپرسی كە هاوینەكەی هاتبووە كۆیە. لەو كتێبانەی لەبیرم مابێ. حلیفنا الاتحاد السوفیاتی بوو، لەگەڵ مستلزمات كفاحنا الوگنی هی شەهید یوسف سەلمان یوسف (فەهد) بوو.
دووەم چاكەی كاك فاتیح بەسەرمەوە، ئەوەبوو كە سەرنجی راكێشامو هەستی كوردایەتییەكەمی برد بەرەو داخوازیی كۆمەڵایەتیو مەسەلەی چاككردنی زەویوزارو نەهێشتنی خوێنمژینو..هتد. واتە بەرەو بیروباوەڕی سۆشیالیستی.
من هەستی كوردایەتی لە دڵو مێشكو دەروونمدا چوزەرەی كردبوو سەبارەت بەم هۆیانەی خوارەوە:
1-چەندین مامۆستای زۆر باشمان هەبوو لە مەكتەبەكەمان وەك مامۆستا (مەجیدە فەندی شێخ نوری) كە مێژووی پێ دەگوتینو زۆر بە تامو لەزەتتەوە بیروباوەڕی خۆشویستنی نیشتمانی دەخستە دڵو دەروونمانەوە. دیارە مامۆستاكانی تریشم كە لەدوای ئەوەوە كاریان تێكردوومو رێنوێنیان كردووم مامۆستایان (محەمەد ئەمین مەعروف)و خوالێخۆشبوو (تایەر سەعید)و مامۆستا (كەمالەفەندی عەبدولقادر)و چەندانی تر بوون. پاشانو لەكاتی خۆیان باسی هەریەكەیان دەكەم.
مامۆستا (مەجیدە فەندی) رێنوێنیشی دەكردم لە هەڵبژاردنی ئەو شیعرانەی دەبوایە لەكاتی ریزبوونی خوێندكاراندا لە بەیانیانو دوای نیوەڕۆكانو پێش چوونە دەرسەوە بیان خوێنمەوە، كە هەموویان شیعری كوردپەروەرانەو باسی كوردو كوردستان بوون.
جا من خۆم لە خوێندكارە زیرەكەكانی ئەوسا بوومو هەموو ساڵێكیش سەرەتاییم بە پلەی یەكەمی تەواو كردووە، لە شەشیش دا یەكەمی هەموو لیوای (پارێزگای) هەولێر بووم. ئەوەش وای كردبوو كە مامۆستاكان زۆریان دەردەهێنام بۆ شیعر خوێندنەوەو منیش ناچار دەبووم بە دوای شیعری جیا جیادا بگەڕێم تاكو زۆر تیكرار نەبن. ئەو شیعرانەش شان بەشانی ئامۆژگاریو رێنوێنی مامۆستاكانم، دڵو دەروونی منیان پڕ كردبوو لە خۆشەویستی كوردو كوردستانو شۆڕشەكانی كورد كە لە ناویان بەتایبەتی كارەساتی كوردی كوردستانی باكوور زۆر رەنگی دابۆوە لە شیعرەكانی شاعیری مەزن پیرەمێردی نەمرو خوالێخۆشبوو (عەونی شاعیر) كە هەڵبەستێكیشی لەلایەن هونەرمەندی ناوداری كۆیە تایەر تۆفیق كرابوو بە گۆرانیو دەستپێكەكەی (ئەو كچە كوردە) بوو.
2-راپەڕینی بارزانو دەنگدانەوەی قارەمانێتی بارزانییەكانو ئینجا كارەساتی دەربەدەربوونی چەندین ماڵی بارزانییەكان بەرەو كۆیە.
من دەنگو باسی راپەڕینی بارزانم لە دیوەخانی تەكیەكەی باوكم دەبیست كە من هەرچەند بە مناڵ حساب بووم. بەڵام تێیدا دادەنیشتمو هەندێ لە جیرانەكانمان بەتایبەتی خوالێخۆشبوو كاك (حەمە مستەفای ئەسعەدە سوور) ی جیرانمان بۆ گاڵتە توڕەی دەكردم بەوەی كە من مەدحی ئازایەتیو قارەمانی بارزانیانم دەكردو پێم دا هەڵدەدان، ئەویش دەیگوت: ئەو بەڕو خۆرانە! هیچیان پێ ناكرێتو بە حكومەت ناوێرن. جگە لە دەنگو باسی مەجلیسی تەكیەی تاڵەبانی لە كۆیە، برادەرەكێشیم هەبوو ناوی (جەمیل) بوو هەزار رەحمەتی لێ بێت. برای خوالێخۆشبوو (جەوهەر هیرانی) بوو، ئەویش لە زاری كاكیەوە خەبەری شەڕەكانی بارزانی بۆ دەگێڕامەوە، كاكی سەربازی لەشكری عیراق بوو. ئەو خەبەرەی زۆری كار تێكردمو پێوەی دەنازیم، ئەوە بوو كە (وامان بۆ گێڕدرابۆوە)! شەهید (ولۆ بەگی شیروانی مێرگەسووری) بەتەنیا هەڵی كوتاوەتە سەر مەخفەرێكی قایمو گرتویەتیو هەموو پۆلیسەكانی تێیدا چەك كردووەو پاشان بە گوللەی وێڵ شەهید كراوە.
هاتنی لەشکری سوور بۆ رۆژهەڵاتی کوردستان
جگە لەو خەبەرانەش ئەوسا لە كۆیە بە فسكەفسك باوبوو كە دوو ئەفسەرە ناودارو دیارەكەی كۆیە كاك (بەكری كەریم ئاغای حەوێزی) و شەهید (مستەفا خۆشناو) كە (ئەویش پەروەردەی كۆیەو دەرچووی خوێندنگەی خەباتگێڕی كۆیە بووە) تێكەڵاو بە راپەڕینی بارزان بوونەو وا خەریكە دەیكەنە شۆڕشێكی سەرانسەریی هەموو كوردستانی عیراق.
ئەو راپەڕینەی خونچەی كوردایەتی لە دڵو دەروونمان دا دەپشكواندو دەربەدەربوونی هەندێ ماڵی بارزانیش بۆ كۆیە هەموو كوردێكی دڵسۆزی دەهەژاند. بەتایبەتی كە هیچیان نەبوو، خەڵكی كۆیە یارمەتی دەدان. بەشی ئێمە ماڵێكی بارزانی بوو كە شێخ جەنگی كاكم پاشان بردیە لای خۆیو لە دێی (قزلو) لە پەنای خۆی دایمەزراند.
3-هاتنی لەشكری سوور بۆ بەشێكی كوردستانی ئێرانو بوژانەوەی كوردایەتی لەو بەشەی كوردستان داو ئینجا رەنگدانەوەی بەسەر كوردستانی عیراقدا.
گۆڤاری نیشتمان كە ئۆرگانی كۆمەڵەی (ژ.ك) بوو دەستاودەستو ماڵەوماڵ دەگێڕدراو دەخوێندرایەوە,. هیواو ئاواتی رزگاری كوردستانیشی لێ دەباری. ئەوەش زۆر كاری كردبووە سەر بیروڕای لاوانی خوێندەواری ئەو سەردەمە. كە یەكێكیان من بووم.
4-بوونی چەند كوردپەوەرێكی وەك خوالێ خۆشبوو (حسامەدین تەیب) كە بە شەعب پاشان ناوی دەركرد. ئەو بەتەمەن لە ئێمەمانان گەورەتر بوو، بەڵام بەدوای خوێندكارانی زیرەكو ژیردا دەگەڕاو كۆی دەكردینەوە. ئەوەی كە كاك فاتیح باسی دەكاتو منی هاندا بچم پرسیاری لێ بكەم لەسەر ئەوەی كورد نەتەوەیە یان نا؟ یەكێك لەوانە تێكۆشەرە گومناوەكەی كوردایەتی بوو: كە ئەوسا ئەندامی حزبی رزگاری كورد بوو (هێشتا پارتی دانەمەزرابوو) واتە خوالێ خۆشبوو (حسامەدین تەیب) بوو.
5-لەهەمووان كاریگەرتر پێكهاتنی (حزبی دیموكراتی كوردستان)و دامەزراندنی جەمهوری كوردستان (لە مهاباد) بوو كە پاشان باسی دەكەم لە موناقشەما لەگەڵ كاك فاتیح.
6-بەڵام ئەوەی منی وەرچەرخاند بەلای پێویستی بوونی حزبی پێشرەوی كوردایەتی دا لە هاوینی 1946 دا قارەمانی نەمر كاكی كاكان (كاكە دەبابە) بوو، هەر ئەویش منی بەرەو رێبازی پارتی رێنوێنی كرد بێ ئەوەی ببمە ئەندام لە پارتی كە هێشتا لە سەروبەری دامەزراندنی بوو.
کاکە دەبابەو رۆژی لەدایکبوونی سیاسیم
كاك عومەر مستەفا -دەبابە، لاوێكی ناوداری رووخۆشی ناسراو بوو بە جوامێریو پیاوەتیو ئازایەتی، لاوێكی شۆخو شەنگو بەهەیبەتو تێكسمڕاو بوو، لە كۆیە زۆر خۆشەویست بوو لەناو برادەرانی دا بە میهرەبانیو دڵسۆزیو پەرۆشی بێوێنەی بۆ هەمووان ناسراو بوو، هەموو ناسیاوەكانی خۆشیاندەویست، بۆ ئێمەمانان نەوجەوانی تازە روو لە پێگەیشتن، هیواو ئاوات بوو بگەینە كاكە دەبابەو قسەی لەگەڵ بكەینو گوێی لێ بگرین. من زۆرم حەز دەكرد بیناسمو خۆمی پێ بناسێنم. بەڵام منی نەوجەوان، پیاوی كۆڕو مەجلیسی ئەوان نەبووم.
هاوینی 1946 بوو، كاكە دەبابە هاتبووە كۆیەو بە رۆژ زۆر جاران پێش نیوەڕۆیان لەگەڵ هەڤاڵانی خۆی دەچوونە كۆشكەكەی چاخانەی حەمە رەق، منیش ئەو هەلەم قۆستەوەو هێندێ جار دەچوومە ئەو چاخانەیەو لە دوورەوە تەماشای كاكە دەبابەم دەكردو گوێم لە پێكەنینە خۆشەكەی دەبوو. وا رێك كەوت رۆژێكیان لەسەر تەختێكی نزیك بە كۆڕەكانی ئەوان جێگە هەبووو لەوێ دانیشتم. خوالێخۆشبوو كاك حسامەدین تەیبیش كە لەناو كۆڕەكە بوو بەخێرهاتنی كردمو ئەوانی تریش هەموویان بەخێرهاتنیان كردمو كاك حسامەدین كە دەیزانی چەند تامەزرۆی ناسینی كاكە دەبابەم فەرمووی لێكردم بۆ لای خۆیانو هەروەها خوالێخۆشبوو كاك (حاجی باقی) دۆستو مامۆستاو جیرانیشمان، كاكە دەبابەش كە حسامەدین چڕپاندبووی بە گوێیدا بانگی كردمو منیش زۆر بە خۆشییەوە چوومە ناو كۆڕەكەیان.
كاكە دەبابە منی بردە لای خۆیەوەو زۆر بە میهرەبانیو رووخۆشییەوە هەواڵی پرسیمو لێی پرسیم ئایا هەوەسی خوێندنەوەم هەیەو لە هیچ یەكێك لە مەكتەبەكانی كۆیەدا ئابوونەم؟ منیش لەوەڵامدا گوتم زۆرم حەز لە خوێندنەوەیە، گەلاوێژو دەنگی گێتیی تازەو دیوانی چاپكراوی شاعیرانی كورد دەخوێنمەوە، لە مەكتەبەی كوێسنجقیش ئابوونەم. لەوەڕا تێگەیشت كە من پەیوەندیم بە شیوعییەكانی كۆیەوە هەیە.
كاك حسامەدین مەسەلەی نەتەوەیی هێنایە كایەوە. دیاربوو هەمووی بۆ تێگەیاندنی من بوو. كاكە دەبابە مەسەلەكەی وا بۆ لێك دامەوە كە هەر ئەوە نییە، بەڵكو ئەو دوو رەئیە، چەندین شتیان بەدوا دێت، وەك مافی چارەی خۆنووسین، وەك ئەوەی كورد بۆ خەباتی كوردایەتی خۆی حزبی پێشرەوی هەبێت یان چۆن دەوڵەتە داگیركەرەكان كوردیان لە بۆتەی كۆمەڵی خۆیاندا تواندۆتەوە. ئەوهاش، حزبەكانی عێراقچی كورد لەناو خۆیاندا حەشار بدەنو شتی تریش، هەموو ئەو قسانە زۆریان كار تێكردم، بەتایبەتی كە مامۆستا حاجی ئەوەشی گوت: با كورد هەموو مەرجەكانی نەتەوەشی تیا نەبێت، بەڵام بەرەو خەمڵین دەچێ، یان گریمان نەتەوە نەبێت، بەڵكو (گەل) بێت. خۆی گەلانیش هەقیان هەیەو دەبێ خۆیان خۆیان رزگار بكەن.
ئەو رۆژەم هەرگیز لە بیر ناچێتەوە، وەك رۆژی لەدایكبوونی سیاسی خۆم دێتە بەرچاو، سەرەڕای شادبوون بە دیدارو ناسینی كاكی كاكان كە سەرەتای برایەتییەكی توندوتۆڵو پتەوی لە پساندن نەهاتووی هەتا سەر بوو، ئێمەمانان وەك برای بچووكو ئەویش وەك كاكی كاكان، لەدوای مردنیشی هەر بە زیندووی دەزانم.
ئینجا بۆ رۆژی دووەم لە كۆبوونەوەی ئێواراندا كە بە پیاسە دەمان بردە سەر، پرسیاری گۆڕینم لە كاك فاتیح كرد: ئایا كورد نەتەوەیە؟ یان نا؟ كاك فاتیحیش وەك خۆی دەڵێ لە بیرەوەریەكانیا پشت ئەستوور بە گوتەكەی ستالین پێی راگەیاندم كە كورد نەتەوە نییە، هەقی پارتی پێشرەوی خۆشی نییە، بەڵكو دەبێ لەناو حزبە شیوعییەكاندا خەبات بكات هەتا هەموو رۆژهەڵات رزگار دەكەن، ئەوسا كوردیش بە هەق دەگەیەنین. ئەوەندەی ئەوسا دەمزانی دەستم كردەوە، بەڵام كەڵكی نەبوو، نە كاك فاتیح لەقسەی خۆی هاتە خوارو نە منیشی پێ قانیعو رازی كرا. هەر بەراستیش زۆر زۆر پەست بووم وەك كاك فاتیح دەڵێ: پەستیەكەشم كە زۆری نەمابوو بگریەم سەبارەت بە رووخانی كۆشكی دوو هیوای بە خەیاڵ رازاوەی خۆم بوو، یەكێكیان ئەوەی كە حزبە شیوعییەكان پشتیوانی خەباتی رزگاری كوردو كوردستان بنو بەپێچەوانەی دەوڵەتە داگیركەرانو ئیستعمارییەكان بوونی گەلی كوردو كیانی سیاسیو كۆمەڵایەتیو مافی كورد بسەلمێنن. كە دیارە ئەوە سۆڤیەتیش دەگرێتەوە، دووەمیان لەدەست دانی هاوڕێیەتی كاك فاتیح رەسوڵ كە هەر بەراستی زۆرم خۆش دەویستو زۆریش پێی موعجەب بووم. ئەوی دەمێ لاوێكی چالاك، رووگەش، قسە خۆش، عسامی، بەیانیان لە دوكانی باپیری، لە كەبابخانەكە، كاری دەكردو عەسرانیش ئێمەمانانی دەرس دەدا. لاوێكی خاوەن رەوشتو خویەكی زۆرباشو دۆستێكی چاكو بەپەرۆش بوو. بۆیە لەو رۆژەوەو لەسەر ئەوەی كورد نەتەوەیە یان ناو هەقی حزبی خۆی هەیە یان ناو مافی چارەونووسی هەیە یان نا، لێك جیابووینەوەو پاشانیش چووم كتێبەكانی مەكتەبەی كوێسنجقم بۆ بردنەوەو ئاخیر ئابوونەم داو ناوی خۆم لێ رەش كردەوە-و پاش ماوەیەك چوم بووم بە ئابوونە لە مەكتەبەی حاجی قادری كۆیی كە ئەوسا هی حزبی رزگاری كوردو پاشان بوو بە هی پارتی دیموكراتی كوردی عیراق.
دوو وێنەی دانسقەم دەستکەوت
بۆ رۆژی دوایی چوومەوە چاخانەكەو ناو كۆڕەكەی كاكە دەبابەو داستانی خۆمو كاك فاتیحم بۆ گێڕایەوە، ئەویش زۆری پێ خۆش بوو.ئامۆژگاری كردم كە دەست لە خوێندنەوە هەڵنەگرم، بچم ببمە ئابوونە لە مەكتەبەی حاجی قادری كۆیی. هەروەك گوتی بەیانیش وەرەوە بەڵام هەندێ شتت دەدەمێ. بۆ رۆژی دوایی كە چوومەوە لای، بانگەوازو بەیانی دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردی عیراقی دا پێم كە دەستەی دامەزرێنەرانی بە ئیمزای خوالێخۆشبوو ژەنەراڵ مستەفای بارزانی بڵاویان كردبۆوە، دوو وێنەشی پێ فرۆشتم كە یەكێكیان هی شەهید (قازی محەمەد) و خوالێخۆشبوو ژەنەراڵ بارزانی بوو، ئەوی تریش هی پۆلێ لە ئەفسەرەكانی كوردی عیراق بوو كە چووبوونە كۆماری كوردستان لە مهاباد. لەو رۆژەوە ئیتر ملی رێگەی كوردایەتی شۆڕشگێرو پێشكەوتخوازو رێبازی پارتی پیشڕەوی تایبەتی ئەو كوردایەتییەم گرتۆتە بەرو پاشان لە ساڵی خوێندنی 1946-1947 دا چوومە ریزەكانی رێكخستنو ئینجا پارتییەوە-چۆنیەتی ئەمەیان با بۆ ئەڵقەی دووەم بێت.
ئەم نووسینەی سەرۆکی نەمر مام جەلال بە ئەڵقە لە گۆڤاری خاک-دا لە ژمارە (9) لە 10/5/1998دا بڵاوکراوەتەوە، کوردستانی نوێ-ش پێی باش بوو وەک بەشێک لە کەلەپووری مام دووبارە بڵاوی بکاتەوە.