Home / مێژووی ئیسلام / سەردەمی خیلافەتی خەلیفە موعتەسەم

سەردەمی خیلافەتی خەلیفە موعتەسەم

300px-Siege_of_Amorium

سەردەمی خیلافەتی خەلیفە موعتەسەم

د.محمد سهيل طقوش

وەرگێڕانی نهاد جلال حبيب الله
(موحەممەد موعتەسەم)

ئەبوو ئیسحاق موحەممەد موعتەسەم(218-227ك/ 833-841ز)

* ناساندنی موعتەسەم:

ئەمیری باوەڕداران ئەبوو ئیسحاق موحەممەد موعتەسەمی كوڕی هاروونە ڕەشیدی كوڕی مەهدی كوڕی مەنسوری عەبباسیە  و بە (مثمن) (هەشتینە) ناودەبرێت، چونكە كوڕی هەشتەمی عەبباسیە و هەشتەمین خەلیفەی عەبباسیەكانە، هەروەها توانیویەتی هەشت فتوحات ئەنجام بدات لە خیلافەتیشدا هەشت ساڵ و هەشت مانگ و هەشت ڕۆژ مایەوە، لە ساڵی سەدو هەشتای كۆچی لە شەعباندا كە مانگی هەشتەمی ساڵە لە دایكبووە كاتێكیش مرد تەمەنی چل و هەشت ساڵ بوو، هەشت كوڕ و هەشت كچیشی لەدوای خۆی بەجێهێشت نەخوێندەوار بوو بە چاكی نەیدەزانی بنووسێ‌ و بخوێنێتەوە بەڵام سەربازێكی دلێر وڕاهێنراو لەسەر جەنگ بوو، لە ڕووی جەستەیشەوە بەهێز بوو.(1)ئەو ڕۆژەی مەئموونی برای لە تەرسووس مرد بەیعەتی خیلافەتی پێدرا، هەندێ‌ لە سەركردەكان هەوڵیاندا عەبباسی كوڕی مەئموون دابنێن، بەڵام عەبباس وەك ڕێزێك بۆ وەسیەتەكەی باوكی و سوكنایی دان بەسەربازان بەپەلە بەیعەتی بە موعتەسەمی مامی دا.(2)

موعتەسەم دەسەڵاتێكی خۆسەپێنی لە دەوڵەتی عەبباسیدا بەكارهێناو كەمێك سۆز و دابینكاری و پلاندانی چاكیشی هەبوو، دلێر و پیچشڕەو و نەبەرد و نەترس و بەسام بوو، زۆر شەیدای بینادنان و كشتوكاڵ بوو و كاتی خۆی بۆ بنیادنانی كۆشك و نەخشەسازی باخ و بێستان خەرج دەكرد.

(بارودۆخی ناوخۆیی لەسەردەمی موعتەسەمدا)

* بزووتنەوەی تالیبیەكان:

سیاسەتی موعتەسەم بەرامبەر بە تالیبیەكان هەروەكو خەلیفە عەبباسیەكانی تری پێش خۆی توند بوو تەنها مەئموون نەبێت، لەسەردەمی مەئمووندا موحەممەدی كوڕی قاسمی كوڕی عەلی زەیدی لەساڵی (21ك/834ز)دا لە تالەقان دەرچوو و زۆرێك لە دانیشتوانی خوراسان لەدەوری كۆبوونەوە.(3) بەڵام بزووتنەوەكەی ڕێكخراو نەبوو و مەترسیەكی وای بۆسەر دەسەڵاتی مەعتەسەم نەبوو، موعتەسەم فرمانی بەسەركردە عەبدولڵای كوڕی تاهیری ئەمیری خوڕاسان كرد تا ڕێی لێبگرێت، ئەویش توانی موحەممەد بشكێنێت و بیگرێت و ناردی بۆ سامەرا‌و و لەوێ‌ بەندیكرد بەڵام بەیارمەتی چەند لایەنگرێكی خۆی لە بەندینخانە ڕایكرد و لەڕۆژانی موعتەسەم و واپقدا وێڵ بوو دواتر لە ڕۆژانی متەوەكیلدا گیراو بەندكرا و لەبەندینخانەدا مرد.(4)

* هۆكارەكانی سەركوتبوونی بزووتنەوەكەی لەگەڵ بڵاوبوونەوەیشیدا بۆ سێ‌ هۆكار دەگەڕێتەوە:

1- هێزی دەوڵەتی عەبباسی لەسەردەمی موعتەسەمدا.

2- موحەممەدی كوڕی قاسم باوەڕی بە بیروڕای زەیدی و جاروودی(5) هەبوو كە زۆرێك لە زەیدیەكان ڕازی نەبوون. بەتایبەت زەییدیەكانی كوفە، جگە لەوەی شیعەی ئیمامی ڕقیان لە شیعەی زەیدی شوێنكەوتەی ئەبولجاروود بوو.

3- موحەممەدی كوڕی قاسم بڕوای بە بیروڕای موعتەزیلە هەبوو.(6)

لە ساڵی (220ك/835ز) و لەسەردەمی موعتەسەمدا موحەممەد جەوادی كوڕی عەلی ڕەزای نۆیەم پێشەوای شیعە دوانزە ئیمامیەكان مرد، موعتەسەم دوای ئەوەی ترسی لە موحەممەد هەبوو كەلەسەر دەسەڵات ڕكابەری لەگەڵ بكات و داوای گرتنە دەستی خیلافەتی لێبكات و بەو پێیەی منداڵەكانی لەوەچەی مەئموونن لە ئوم فەزڵی ژنیەوە، بەمردنی موحەممەد دڵنیاو بێخەم بوو.

* بزووتنەوەی (زەط):

لەو سەختیانەی هاتنە ڕێی موعتەسەم و لەكاتی خیلافەتدا باری سەرشانیان سەختكرد بزووتنەوەی زەط بوو كە توانیان دەستبگرن بەسەر ڕێگەی بەسرەدا و هەڕەشەیان لەبەش و كاری دەوڵەت كرد و باجیان لەسەر كەشتیەكان داناو هەوڵیاندا یارمەتی و فریاگوزاری نەگاتە بەغداد، ئەویش سەركردە عەجیفی كوڕی عەنبەسەی لە ساڵی (219ك/834ز) دا نارد تا لەبەتیعە ڕێیان لێ‌ بگرێت و فشاری خستنە سەر تا داوای پەنایان كرد، خەلیفەیش دووری خستنەوە بۆ عەین زربە.(7)

* لەناو بردنی بزووتنەوەكەی بابەك:

موعتەسەم گومانی باشی هەبوو ئەو دژ بەبابەكی وەستا ە ساڵی (223ك/838ز) دا بەسەریدا سەركەوت لەدوای سەقامگیربوونی باری ناوخۆیی موعتەسەم هەموو هەوڵێكی خستەگەڕ بۆ جەنگی دژ بە بابەك و یەك لەدوای یەك لە دژی هێرشی دەنارد، لەلایەكی تریشەوە مەترسی بابەك زیادیكرد لە دوای ئەوەی ئازەربێجانیشی كەوتە دەست و لەو ناوچانەوە تا ئێران مەترسی بڵاو بوویەوە و یەكێ‌ لە دەستە عەبباسیەكان بە سەركردایەتی ئیسحاقی كوڕی ئیبراهیمی كوڕی موسعەب توانی لە ساڵی (218ك/ 833ز) شوێنكەوتووەكانی لە ئێران لەناو ببات.(8)

لە ساڵی (220ك/835ز) دا موعتەسەم گەورەترین سەركردەی خۆی كە ئەفشین حەیدەری كوڕی كاوس بوو كرد بە ئەمیری ناوچەی شاخ و فرمانی پێكرد تا لەگەڵ بابەكدا بجەنگێت.(9)

ئەم سەركردەیە وریایی زۆر و ئەزموون و شارەزایی بە ڕێگە شاخاویەكان هەبوو، بۆیە نەخشەیەكی سەبازی نەرمی گرتە بەر تا پێشڕەوی لەسەرخۆ بگرێتە خۆو لە بەرزەند لەناوچیەی تەفلیس سەنگەریگرت و لەنێوان ئەوێ‌ و ئەردەبیلدا قەڵاو ڕێگەكانی ڕێَكخست وسەربازەكانی خۆی بەسەر هەموو قەڵا و پێگەكاندا دابەشكرد.(10)

موعتەسەمیش یارمەتی و فریاگوزاری بۆ دەنارد و بەردەوام مووچەوی سەربازانی دەداو پۆستەی ڕێكخست و ڕێگەكانی بۆدڵنیا كردنی پەیوەندی و هاتووچۆی خێراو ئاشتی ئامادە و لەباركرد، تا ئەوەی ئاڵو گۆڕی نامەی نێوان سامەرا‌و و سەربازگەكەی ئەفشین ماوەی چوار ساڵ یان كەمتری خایاند.(11) هەروەك كۆتری نامەبەر بۆ گواستنەوەی هەواڵەكان بۆیەكەمجار لەو جەنگەدا بەكارهات.(12) هەروەك سەرپەرشتی بەڕێوەچوونی جەنگەكان لە سامەرا ئەوە دەكرد و خۆی نەخشەی سەربازی دادەنا.

بەمەیش موسڵمانان دژ بە بابەك لەكۆمەڵێ‌ قەڵای پەیوەست بەیەكیان هەبوو، ئەفشین بۆ لاوازكردنی نەیارەكەی و زانینی پلانەكانی شێوەی هەواڵگری بەكارهێنا، هەرچی هەواڵگری دەستی بەسەریدا زاڵبوایە بۆلای خۆی ڕای دەكێشاو و بەخششی زیاتری پێدەدان و ئاسانكاری بۆ هەواڵگری بۆ دەكردن.(13)

یەكسەر بابەك زانی ئەمجارەیان بەرەو رووی سەركردەیەكی لێزان بوەتەوە، بۆ ئەوەی فشار لەسەر هێزەكانی لە ئازەربێجان كەمبكات پەیوەندی بە ئیمپڕاتۆری بیزەنتی پیوفیلەوەكرد تا هێرش بكاتە سەر خاكی ئیسلامیەكان و بەڵێنی پێدا ببێت بە مەسیحی.(14)

لە ئەنجامی ئەمەدا هەردوولا پێكدا بدەن، دوای ئەو ئامادەسازیە سەربازییانە خەلیفە فەرمانی بۆ ئەفشین دەكرد تا چالاكی سەربازی دەست پێبكات و شاری (بەذ)ی وەك یەكەم ئامانجی سەربازی بۆ دەست نیشان كرد، ئەمە لەدوای ئەوەی بابەك لە ئەنجامی جەنگی (ئەرشەق) ناچار بوو لەوێ‌ سەنگەر بگرێت.(15)

ئەفشین یەكسەر بەرەو (بەذ) پێشڕەوی نەكرد و بەرەبەرەو لەسەرخۆ دەكشا تا گەیشتە ئەوێ‌ و گەمارۆیەكی سەختی لەسەر دانا و شاری (روذ روذ) ی كرد بە سەربازگەیەكی نوێی هێزەكانی بابەك لەم نێوەندەدا هەوڵیدا بۆلای خۆی ڕایبكێشێت، بەڵام نەیتوانی ئەفشین لە گەمارۆدانی بەژ دامایەوە تا ئەوەی توانی لە ڕۆژی هەینی (لە دەی مانگی ڕەمەزانی ساڵی 222ك / مانگی ئابی ساڵی 837ز) دا بچێتە ناوشارەكە.(16)

لەدوای كەوتنی بەذ بابەك ڕایكرد بۆ ئەرمینیا و ئەفشین نامەی بۆ پاشاو سەركردەكانی ئەرمینیا نووسی تا ڕێی لێبگرن، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە بەتریك (سەهلی كوڕی سەنبات) زانیویەتی لە كوێ خۆی حەشارداوە بۆیە پەنای داوە و دواتر ناپاكی لەڕوودا نواندوە و داویەتیە دەست ئەفشین.(17)

لەمانگی سەفەری ساڵی 223ك/ مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 838ز) دا بابەك و عەبدوڵای برای هێنران بۆ سامەڕا ئەو ڕۆژە ڕۆژێكی نادیار بوو، سەربازان بەرگە ئەرجوانیەكەیان كردە بەری و لەسەر پشتی فیلێك دایناو بە شەقامەكانیدا گێرایان كاتێ‌ برایە كۆڕی خەلیفە سەربازان ئەو پۆشاكەیان لابرد و دواتر دەست و پێیان بڕی و لەسەر سك شمشێرەكانیان دەكرد بە لەشیداو نەیاندەهێشتن بكوژرێت تا سزا و ئازاری درێژە بكێشێت، لە كۆتاییدا سەریان بڕی، خەلیفە سەری نارد بۆ بەغداد و پیشانی خەڵك دراو جەستەی لەخاچدارو لە سامەرا نیشاندرا و عەبدوڵڵای برایشی لەگەڵیدا لەخاچدرا.(18) بەمە بزووتنەوەیەی بوارێكی گرنگیەكانی خیلافەتی هەر لەسەر دەمی مەئموونەوە سەرقاڵكرد بوو كۆتایی پێهات.

* بزووتنەوەی مازیار:

هەر كە دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی لەدەست مەترسیەكانی بزووتنەوەكەی بابەكی خوڕەمی لەناوچەكانی ڕۆژئاوای دەریای قەزوین لە ڕزگاربووندا بوو، بزووتنەوەیەكی تری فارسی بەرەو ڕووی بوویەوە كە خۆی لە بزووتنەوەكەی مازیاری كوڕی قارنی كۆتا ئەمیری قاریانیەكان لە تەبەرستاندا بینیەوە، مازیار نشینگەی خۆی كردە پێگەیەك بۆ چالاكی شۆرشگێڕی دژی دەوڵەت.

مازیار موسڵمان بوو ناوی موحەممەدی لە خۆی ناو مەئموون لەسەر تەبەرستان و رویان و دنباوند داینا و نازناوی ئەسبەهدی پێدا.(19)

ئەو نەزعەو دیدی سەربەخۆیی هەبوو دەیویست لە دەوڵەت جیا ببێتەوە، بۆیە نەیاری و دوژمنایەتی نێوان تاهیریەكانی كە خۆی رشقی لە تاهیریەكان بوو لەگەڵ ئەفشیندا قۆستەوە كە چاوی بڕیبوویە ویلایەتی خوڕاسان تا ئاڵای شۆڕش هەڵبكات، ئەفشین نامەی بۆ مازیار نووسی و هانیدا تا سەركەشی لە دەسەڵاتیان ڕابگەیەنێت بەو هیوایەی ئەوان نەتوانن ملكەچی بكەن، ئەو كات ئەم مازیار دەكاتە بنەڕەتێك بۆئەوەی خوڕاسانیان لێبسێنێت.(20)

بەڵام ئەو پەیوەندیەی نێوان ئەفشین و مازیار بەو ڕووكەشیە نەبوو بەڵكو ئەو پەیوەندیەی ئەو دوانەی كۆدەكردەوە، درێژخایەن و ڕیشەی قوڵ بوو، مازیار دان بەوەدا دەنێت كە ئەفشین هانیداوە لەسەر مەزهەبێك كە لەسەری كۆك بوون و ئاینێك كە لەسەری كۆك بوون و سەر بەمەزهەبە فرە خودایی و ئاگر پەرستەكان بێت سەركەشی و دەرچوونی خۆی نیشان بدات.(21) هەروەك مازیار پەیوەندی بە بابەكەوە دەكرد و داوای یارمەتی بۆ دەخستە ڕوو.(22)

ڕای ڕاستتر ئەوەیە لەسەر مەزهەبی خوڕەمی بووە، ئەو مەزهەبەی شۆڕشی هۆشی فارسی دژ بە دەسەڵاتی عەبباسی و ئەو كۆمەڵگایەی بەرپایانكرد بوو لەخۆ دەگرت.(23)

ئەو پاڵنەرانەی بابەكی هاندا هەمان ئەوانەن كە ئەمیانی بۆ سەركەش بوون هاندا بەتایبەت ئەگەر بزانین ئەو تازە موسڵمان بوو بوو، واتە ئەو پاڵنەرانە تێكەڵ بە پاڵنەری سیاسی و ڕەگەزی و ئایینی بوون.(24)

ئەو پلاندانانەی مازیار لەدوای ڕاگەیاندنی بزووتنەوەی جێبەجێكردن بەڵگەی ئەوەن كە ئەو لەسەر دیدو تێڕوانینی خوڕەمی هاوبەشەكی (ئیشتراكییە) چونكە دەیویست زەوی خاوەن موڵكەكان دەستبەسەردا بگرێت و بەسەر جووتیاراندا دابەشی بكات.(25) ئەم دیدە واتایەكی سیاسیشی لەپاڵ واتا ئابووریەكەیدا هەیە، بە تایبەت ئەگەر زانیمان ژمارەیەكی زۆری خاوەن موڵكەكان لە عەرەب و مەوالیەكانی عەرەب بوون، بۆیە مازیار فرمانی بەكاربەدەستی خۆی لەسەرخستان كرد تا دووسەد وشەست كوڕە سەركردە كۆبكاتەوە و بیانداتە دەستن جووتیاران تا بیانكوژن، بەو واتایەی ئەوانە خەڵكانێكن مەترسی دروست دەكەن هەروەك جووتیارانی بەكوشتنی كەسانی دەوڵەمەند و خاوەن مەسرەف سەركەش كرد وڕێگەی پێدان تا ماڵ و سامان و ژنیان ببەن، بەمە هەوڵیدا هێزی چینی گشتی بداتە پاڵ خۆی و بۆ ڕزگار بوون لە دەسەڵاتی عەرەبی بەكاری بهێنێت.(26) خەلیفە لەسەر ئامانجەكانی ئەم شۆڕشەوە وەستا كاتێ‌ عەبدوڵڵای كوڕی تاهیر نامەیەكی ئەفشینی بۆ مازیار ئاشكراكرد، هەروەها چەند نامەیەكی تری خودی مازیاریشی دەست كەوت.(27)

لە ڕاستیدا ئەو بزووتنەوەیە بە مردوویی لە دایكبوو، چونكە كاتی ڕاگەیاندنی لە ساڵی (224ك/ 839ز) دا لەبار نەبوو، لەو كاتەدا دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی لەبارێكی سەقامگیریدا بوو و تا ئاستیچكی باڵا بەهێز بوو، ئەمەیش لەدوای ئەوەی لەدەست چەندین بزووتنەوەی دژ بە دەسەڵاتی عەبباسی ڕزگاری بوو، پاشان لەناوبردنی بزووتنەوەكەی مازیار هەوڵێكی زۆری نەخستە گەڕ،(28) كۆتایی پێهێنانی مازیاریش وەك ئەوەی بابەك وابوو كاتێ‌ خەلیفە كوشتی و دواتر لەپاڵ بابەكدا لە خاچی دا.(29)

* دەركەوتنی ڕەگەزی توركی :

لە ژێر سایەی ململانێی توندی نێوان عەرەب لایەك و فارسەكانیش كە سۆزی مەئموونیان لە ساڵانی یەكەمی خیلافەتدا ڕاكێشابوو و لەلایەكی ترەوە و تێكچوونی هاوسەنگی نێوان ئەو ڕەگەزانەی دەوڵەتی عەبباسیان لێ‌ پێك هاتبوو، بەیعەتی خیلافەت بە موعتەسەم درا، لەو كاتەی مەئموون لە (مەڕوە)ەوە گواستیەوە بۆ بەغداد پەیوەندی نێوان عەبباسی و خوراسانیەكان تێكچوو كاریگەری ئەمەیش لە لەناوبردنی بەنی سەهل و بەرپابوونی بزووتنەوەكانی دژ بە دەوڵەتدا كە پاشخانی فارسیان هەبوو دەركەوت، پاشان بە هیچ جۆرێك خواستی خوراسانیەكان و بەرژەوەندی عەبباسیەكان یەكینەدەگرت و موعتەسەم متمانەی بە فارسەكان لاواز دەبوو.

لەلایەكی تریشەوە موعتەسەم پشتی بە ڕەگەزی عەرەبی نەدەبەست و متمانەی بە عەرەب نەبوو، چونكە هەڵگەڕانەوە و بارگرژی زۆریان هەبوو و زۆر جار دژ بە خەلیفەكان هەڵدەستان وێڕای ئەوەی ئەوانە چەندین بنەڕەتی هێزی سیاسی و سەربازی خۆیان لەدەستدا بوو و كەمترین مەترسی و لاوازترین شانوشكۆیان هەبوو، هەموو ئەمانە وای لە موعتەسەم كرد تا كاری سەلامەتی شەخسی خۆی بداتە دەست دەستەیەك لە ڕەگەزی توركەكان، مۆركی دەروونی و سیفەتی جەستەیی خۆیشی لە ڕووی هێزی دلێری و نەبەردیەوە لەگەڵ سیفەتی توركە خاڵوەكانیدا كە گەلێكی توندی جەنگاوەری نەبەرد بوون یەكیدەگرت، ئەو ڕەگەزە كاریگەریەكی گەورەی لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی دا هەبوو وێڕای ئەوەی توركەكان خەڵكانێكی ژیاری وا نەبوون، لە ڕۆژانی دەسەڵاتیدا پاسەوانی توركی یەكێ‌ لە پاڵپشتەكانی دەوڵەتی لەخۆ دەگرت.

لە ڕاستیدا توركەكان هەر لەسەردەمی ئەمەویەوە لە ئەنجامی فتوحاتی ئیسلامی بۆ وڵاتی ئەو دیوو ڕووبار دەهاتنە ناو كۆمەڵگەی ئیسلامی، بەڵام هیچ كاریگەری سیاسیان لەسەر كۆمەڵگەی ئیسلامیدا نەبوو بەڵام لەسەردەمی عەبباسیدا ڕووچونە نێو ژیانی ئیسلامیەوە و بەرە بەرە ژمارەیان زیادی دەكرد و بەڕوونی لەسەر شانۆی ڕووداوەكان لە بەغداد دەردەكەوتن، ئەمە لەسەردەمی مەئموونەوە كە لەسوپادا بەكاریهێنان تا جۆرێك لە هاوسەنگی نێوان دوو ڕەگەزی فارسی و عەرەبی بەدیبهێنێت.

موعتەسەم ئەم ڕەگەزە نوێیەی بۆ بەهەند وەرگرتنی خواستە سەربازیەكانی بۆ پاراستنی دەوڵەتەكەی و مانەوە لەسەر خیلافەتەكەی لە ژێر سایەی ململانێی عەرەبی ـ فارسیدا بەكارهێنا و توركەكانی بە شێوەیەكی بەرفراوان لە سوپادا بەكارهێنا و لەژێر دەسەڵاتی سەركردەیەكیاندا داینان و بەمەیش گورزێكی توندی لە سەركردەو سەربازە عەرەبەكان و سیاسەتی تەقلیدی مەنسوور دا كە ئامانجی پاراستنی هاوسەنگی نێوان سوپاو نێوان تاقمە بیانیەكان و دەستە عەرەبیەكانە.(30)

سەبارەت بەسەرچاوەی ئەو توركانە موعتەسەم لە هەرێمەكانی ئەو دیو ڕووبارەوە وەك سەمەرقەند و فەرغانە و ئەشرسنە و شاش و خوارزم هێنانی، ئەمەیش یان لەڕێگەی كڕینەوە یان لەڕێگەی بەدیلگرتن لە جەنگدا، یان لەڕێگەی دیاریەوە كەوالیەكانی ئەو هەرێمە وەك خەڵات بۆ خەلیفەیان دەنارد دواتر وڵاتی ئەو دیو رووبار بوو بە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ هێنانی توركەكان.(31)

موعتەسەم توركەكانی سەقامگیر و پێ چەسپاو كرد و لەخۆی نزیككردنەوە و قەڵەمڕەوی تایبەتی پێدان و سەركردایەتی سوپای دایە دەستیان و لەبواری سیاسیدا مەڵبەندێكی بۆ دانان و لەسامەرا كە بەتایبەت بۆ ئەوانی بنیاد نابوو نیشتەجێی كردن، لەلایەكی ترەوە عەرەب لە سەركردایەتی كردنی سوپا بێبەش بوون و ناویان لە دیوانەكاندا لابرا و پشك و بەشیان لێ‌ بڕا.

ئەم سیاسەتەی موعتەسەم چەند ئەنجامێكی نزیك و دووری هەبوو:

لە ڕووی ئەنجامی نزیكەوە ئەو سیاسەتە عەرەبی توڕەكرد و دژ بەدەسەڵاتی موعتەسەم ڕاپەڕین و پیلانیان بۆ كوشتنی بە سەركردایەتی عەجیفی كوڕی عەنبەسە و عەبباسی كوڕی مەئموون دانا، بەڵام پیلانەكە سەری نەگرت،موعتەسەمیش لە وەڵامی ئەمەدا عەبباسی لەناوبرد لەو كاتەی عەجیف خۆی مرد پاشان بەرە بەرە عەرەب و فارسەكانی دوورخستەوە و لەدیوانی بەخششدا لایبردن.(32)

لە ڕووی ئەنجامی دوورەوە، ئەو سیاسەتە بوویە هۆی روودانی زیانێكی زۆر و پڕمەترسی بۆ سەر دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی چونكە دەوڵەتەكە لە ڕێرەوە عەرەبی ـ فارسیەكەی خۆی لایداو ئەمەیش بووە هۆی لاواز كردنی دەسەڵاتی خەلیفە، پێدەچێ‌ سەرهەڵدانی دەوڵەتە جیابوەكان لە بەشەكانی دەوڵەتدا لەسەردەمی دووەمی عەبباسی یەكێ‌ لەو ئەنجامانە بێت، بەڵام لە سەردەمی موعتەسەمدا بەڕوونی دەرنەكەوت و دواتر لەسەردەمی كوژرانی متەوەكیلەوە لە ساڵی (247ك/681ز) ەوە دەركەوت.

* لەناوبردنی ئەفشین:

هەندێ‌ لەسەركردە توركەكانی ناو دەوڵەتی عەبباسی پایە سەركردایەتیەكانی خۆیان و قەڵەمڕەوی خۆیان لە كۆشكدا بۆ خواستی جیا بوونەوە لە دەوڵەت قۆستەوە، لەناو ئەوانەشدا خواستی سەربەخۆییان هەبوو، و سەركردەی توركی ئەفشین بووكە دەیویست لە ئەشروسنە دەوڵەتێكی جیاو سەربەخۆ بۆخۆی دابمەزرێنێت، بۆ گەیشتن بەم ئامانجەیشی بەم هەنگاوانە ڕێگەی خۆشكرد:

– هەوڵیدا دانیشتوان بۆلای خۆی ڕابكێشێ‌ تا لەوالی عەبباسی دوربكەونەوە و بەدەوری بانگەوازەكەی ‌وئەودا كۆببنەوە.

– هەوڵی دا والی خوراسان عبدوڵڵای كوڕی تاهیر كە لە ڕوویدا وەستا بوو لابدات.

– هەریەك لە مازیار و منكجوری فەرغانی هاندا تا دژ بە دەسەڵاتی موعتەسەم شۆڕش بكەن.

لە دوای ئەو پیلانەكەی ئاشكرا بوو ئەفشین نەیتوانی ئامانجەكەی بەدیبهێنێت،(33) بۆیە سیاسەتی خەلیفە بەرامبەر بەو گۆردِرا و ئەویش هەستی بەو گۆڕانە كرد، ئەمە پاڵی پێوەنا تا بیر یكاتەوە لە خەلیفە خۆی ڕزگار بكات بەڵام گیراو موعتەسەم دادگایی كرد بەڵام كۆڕی دادگاییكردنەكە ئاماژەی بە پیلان نەدا، بەڵكو كۆمەڵێك تۆمەت بوون كە ویسترا بچەسپێنرێت كە ئەفشین بەڕاستی موسڵمان نەبووە، و هێشتا دەمارگیری بۆ ئاگر پەرستی هەیە و هەوڵدەدات دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی لەناو ببات ئامانجی موعتەسەم ئەوە بوو نەهێلێت ڕق و گومان لای سەركردە توركەكانی تر دروست ببێت، ئەفشین لە ساڵی (226ك/841ز) لە بەندیخانەدا مرد.(34)

(پەیوەندیە دەرەكیەكان لەسەردەمی موعتەسەمدا)

* پەیوەندی لەگەڵ بیزەنتەكاندا:

لە ساڵانی سەرەتای خیلافەتی موعتەسەمدا لە ئەنجامی ئەوەی خیلافەت سەرقاڵی لەناوبردنی شۆڕشەكەی بابەكی خوڕەمی بوو، جەنگی نێوان موسڵمانان و بیزەنتیەكان وەست لە بەرامبەردا ئیمپڕاتۆری بیزەنتی ئیوفیل دەسبەرداری نەخشەی گێڕانەوەی دوورگەی سقلیە لەدەست موسڵمانان بوو و بەمەیش ناوچە سەر سنوریەكان ئارامشێكی نیمچە تەواویان بەخۆوە بینی. بەڵام چوار ساڵ بەسەر خیلافەتی موعتەسەمدا تێپەڕنەبوو تا ئەوەی ئیوفیل بڕیاریدا لەسەر سنورەكانی ڕۆژهەڵاتی ئیمپڕاتۆریەكەیدا دەست بە جەنگی دژ بە موسڵمانان بكاتەوە ئەو دانووستانانەی لەگەڵ بابەكدا ئەنجامی دان كە بابەك بەڵێنی پێداببێت بە مەسیحی لە بەرامبەر ئەوەی لە جەنگی دژ بە موسڵماناندا یارمەتی بدات، ئەمە هانیدا هەروەها پێی وابوو دەتوانێت سەركەوتنی سەربازییان بەسەردا بهێنێت بۆیە شاڵاوی بردە سەر بەرزاییەكانی فورات تا پەیوەندی لەگەڵ خوڕەمیەكان لە ئەرمینیا و ئازەربێجان دڵنیا بكات لە ڕێگەیشدا دەستیگرت بەسەر زەبتەرەی مەڵبەندی دایكی خەلیفە و چی موسڵمانی تێدا بوو بەدیلیگرت و كەوتە كوشتن و شێواندانی جەستەیان و ئافرەتە موسڵمانەكانیش بە كەنیزەك گرت، هەروەك هێرشیكردە سەر سومەیسات و مەلتیە و سووتاندنی.(35)

موعتەسەم ئەم شاڵاوە بیزەنتیەی بە هەڕەشەیەكی شەخسی دانا پێش ئەوەی هەڕەشە بێت بۆ سەر خیلافەتی عەبباسی بۆیە بڕیاریدا تۆڵەی زەبتەر بكاتەوە، هەركە لە ساڵی (223ك/838ز) دا شۆڕشەكەی بابەكی كوژاندەوە سوپایەكی چڕوپڕی بە ئامانجی وەشاندنی گورزێكی توند دژ بە ئیمپڕاتۆریەتەكەی بوەشێنێت و شانو شكۆی ئیمپڕاتۆر لەناو ببات، خۆیشی سەركردایەتی سوپاكەی كرد و چوو بەرەو عموریەی مەڵبەندی بنەماڵەی ئیوفیل و بڕیاریدا وێرانی بكات، شیاوی باسە دەستگرتن بەسەر عموریەدا بە هەنگاوێك دادەنرێت بۆ گەیشتن بە قوستەنتنیە.(36)

خەلیفە لە ئامادەسازیدا بوو و سامەرای بەجێهێشت ئەنقەرەی كرد كرد بە یەك ئامانجی هەڵمەتەكەی و ئەشناسی توركی وەك سەركردەی پێشەوە و ئیتافی وەك سەركردەی ڕاست و جەعفەری كوڕی دیناری لەسەر چەپ و عەجیفی كوڕی عەنبەسەی لەدڵ و ناوەوە دانا، ئەفشین لە هەڵمەتەدا سەركردایەتی دەستەیەكی سەربازی لەدەستدا بوو و لەسەر ئاڵای سوپاكە نووسی (عموریە) و بڕیاریدا لە سێ‌ ڕێگەوە بچێتە خاكی بیزەنتیەكانەوە.(37)

سوپای ڕۆژهەڵاتی بەسەركردایەتی ئەفشین بەرەو شاری (سروج) نارد تا لەڕۆژێكی دیاریكراو و لە ڕێگەی (درب الحدث) ەوە بچێتە خاكی بیزەنتیەكانەوە. سوپای ڕۆژ ئاوایش بە سەركردایەتی ئەشناس دەبوو بەرەو شاخەكانی تۆرۆس بەرەو شاری سفساف لە نزیك قەڵای لوئلوئە بچێت تا لەدەشتی ئەنقەرە بگاتەوە بە سوپای ڕۆژهەڵات، خەلیفەیش سەركردایەتی بەشی سێیەمی سوپای كرد و ڕاستەوخۆ بەرەو ئەنقەرە كشا، خەلیفە نەخشە تەكتیكیەكەی خۆی كێشا تا لە دەشتی ئەنقەرە بۆ رووبەڕووبونەوە شارەكە سێ‌ سوپاكە كۆ ببنەوە.(38)

پەراوێزەكان

1- ابن كثير : جـ10 / صـ 295-296.

[2] اليعقوبى : جـ 2 / صـ 430.

[3] المسعودى : جـ 3 / صـ 464-465.

[4] الأصفهانى : صـ 472.

(5)جاروودی دەستەیەكی ئیسلامین كە دەدرێتەوە پاڵ ئەبولجاروود، شوێنكەوتوانی بڕوایان وایە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەدەق بڕیاری پێشەوایەتی عەلی كوڕی ئەبوو تالیبی بەوەسف نەوەك بەناو داوە. الشهرستانی : جـ 1/ صـ 157-158.

[6] الليثى : صـ 386-387.

[7] الطبرى : جـ 9 / صـ 8-9.

(8)- هەمان سەرچاوە : جـ 8 / صـ 667- 668.
(9) هەمان سەرچاوە : جـ 9 / صـ 11.
(10) هەمان سەرچاوە : صـ 11-12.

(11) الطبری : ڕێگەكانی گواستنەوەی فریاگوزاری نێوان سامەرا‌و و بەرزەندی شوێنی سەربازگاكەی ئەفشین دەستنیشان دەكات. الگبری : جـ 9 / صـ 12-13.

[12] الدوري : صـ 185.

[13] الطبرى : جـ 9 / صـ 13.

(14) ڤازیلییف : صـ 142. Bury: p: cit. p259.
(15) سەبارەت بە جەنگی ئەرشەق بڕوانە / الطبری : جـ 9 / صـ 13-17.
(16) هەمان سەرچاوە : صـ 31-45.
(17) هەمان سەرچاوە : صـ 45-51.
(18) هەمان سەرچاوە : صـ 52-55.

[19] اليعقوبى : جـ 2 / صـ 437-438.

[20] المسعودى : جـ 3 / صـ 473، الطبرى : جـ 9/ صـ 80.

[21] المسعودى : جـ 3 / صـ 473.

[22] الطبرى : جـ 9 / صـ 81.

[23] الدورى : صـ 188.

[24] العمرو : صـ 360.

[25] الطبرى : جـ 9 / صـ 81.

(26) هەمان سەرچاوە : صـ 86-87.
(27) سەبارەت بەو نامانە برٍوانە : هەمان سەرچاوە : صـ 81-84-89-93.

[28] العمرو : صـ 360-361.

[29] اليعقوبى : جـ 2/ صـ 438.

[30] الدوري : ص 177-178.

[31] العبادي : ص 117.

[32] اليعقوبى : ج 2 / ص 437.

[33] اليعقوبى : ج2 / ص 439 ـ الطبرى : ج9 / ص 104.

(34) الطبری : هەمان سەرچاوە / ص 114.
(35) هەمان سەرچاوە : ص 56.
(6) هەمان سەرچاوە : ص 57.
(37) ڤازیلیف : ص 133.
(38) الطبری : ج 9/ ص 57-58.

 

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …