هەوڵێك بۆ شوناسی موعتەزیلە

نوسینی/ جهاد خاوەری
سەبارەت بە خودی وشەكە لە (اعتزل)ەوە هاتووە، واتە:( جیابونەوەی شتێك لە شتە سەرەكیەكە)، بەڵگەش ئەم ئایەتەیە لە سورەتی ( الدخان ) ، كە خوای گەورە دەفەرمێ‌ : (( وان لم تۆمنوا لی فأعتزلون )).
سەبارەت بە دروستبونی ئەم كۆمەڵەیە چەند ڕایەكی جیاواز هەیە لەسەری لەوانە::
1. لە ئەنجامی دروستبونی موناقەشە لەنێوان واصڵ و حەسەنی بەصری لەسەر ئەوەی ئایا مرۆڤ توانای هەیە بەسەر كردەوەكانی خۆیدا یاخود نا ؟ ئەمەش لەسەر بناغەی یەكێ‌ لە بنچینە سەرەكیەكانی ئەم گروپەیە كە بریتیە لە (المنزلە بین المنزلتین- شوێنێ‌ لەنێوان دوو شوێندا) هەربۆیە دەوترێ‌ كاتێ‌ حەسەنی بەصری ئەمەی بیست ، فەرموی: ( اعتزلنا واصل).
2. لایەنی دووەم بۆ هۆكاری سیاسی دەیگەرێننەوە : ئەو كاتەی كە ئیمامی عەلی و موعاویە چارەسەری ناكۆكیەكانیان كرد ، كۆمەڵێ‌ لە هەردوو گروپەكە ( عەلی و موعاویە ) جیابونەوە (فاعتزلوا الفریقین).
3.بەڵام قازی عەبدولجەبار هەمەدانی ( مێژونوسی موعتەزیلە)دەڵێ‌: جیابونەوە مەبەست لە دانانی مەزهەبێكی نوێ‌ و گروپێی هەڵگەراوە و جیانیە ، بەڵكو تەنها گروپەكەیان لەسەر ئەم فەرمودەی خواو پێغەمبەرە داناوە، ئەویش:
ا. خوای گەورە دەفەرمێ‌ : (( وأعتزلكم وما تدعون )).(مریم :48).
ب. پێغەمبەر دەفەرمێ‌:( من أعتزل الشر سقگ فی الخیر ).
4. لە ئەنجامی بەیەكگەیشتنی فیكرە جیاواز و فەلسەفیەكانی ناوچەكانی دی لەگەڵ دینی ئیسلامدا ، كۆمەڵێك موتەئەسیر بون بە فەلسەفەی ( یونانی ، هندی، بیروباوەری یەهودی و نەسرانیەكان ) دامەزرێنەری ئەم فیكرەش ( واصلی كوڕی عەتائە) ( 80-131ك) كە یەكێك بوو لە قوتابیەكانی حەسەنی بەصری ، بەڵام كاتێ‌ بۆچونی (شوێنێ‌ لەنێوان دوو شوێنیدا) دانا یان( نە كافرە و نە موسڵمان ) بە یەكێ‌ لە جیابوان دانرا لە حەلەقەكەی حەسەنی بەصری.
لەكۆتایدا دەگەینە ئەوەی بڵێین، موعتەزیلە كۆمەڵێكن كە ئەهلی سوننەت ئەوانیان ناو ناون موعتەزیلە ، بەڵام ئەوان خۆیان ناویان لە خۆیان ناوە ئەهلی عەدل و تەوحید ، ڕایان وایە هیچ شتێك كۆن نیە جگە لە خوای گەورە . پێنج بنەمایان هەیە كە قوتابخانەكەیان لەسەری دامەزراوە ، ئەوانیش : ( دادپەروەری ، یەكتاپەرستی ، هەرەشە و ترساندن ، شوێنێ‌ لە نێوان دو شوێندا ، ئەمر بە چاكە و ڕێگری كردن لە خراپە ) .. موعتەزیلەكان زیاتر لە بیست گروپن ، بە گشتی پێیان وایە كە خوا ناتوانێ‌ ڕێگر بێت لە چاكەكان یان هێنانی خراپەكان . بە كورتی ئەتوانین بڵێین یەكەم قوتابخانەی كەلامیە كە بیروباوەری ئیسلامیان بە عەقڵ لێك ئەدایەوە، لە بەصرەدا تەشەنەیان سەند لە ساڵی 100كۆچیەوە .
دەسەڵات پەیداكردنی موعتەزیلەكان
یەكەم دەركەوتنیان:
لەگەڵ دەستپێكردنی دەسەڵاتی عەباسیەكاندا موعتەزیلەكان دەسەڵاتیان پەیدا كرد . لەكاتی حوكمڕانی مەنصوردا ( 136_ 158 ك / 753_774 م ) عەمری كوڕی عبید كە یەكێ‌ بوو لە دامەزرێنەرانی موعتەزیلە ، بووە هاوڕێیەكی خۆشەویستی مەنصور و ئەویش ڕێزێكی زۆری لێدەنا و گەورەتر لە گشت زاناكانی ئەو كاتی دادەنا و فەزڵی دابوو بەسەریاندا و دەیگوت :
كلكم یمشی روید كلكم گالب صید
غیر عمرو بن عبید
مەنصور زۆر كات بانگی دەكرد تاوەكو ئامۆژگاری بكات ، ئەوەبو ڕۆژێكیان باسی لە هاوەڵە یەكەمینەكان دەكرد مەنصور دەستی كرد بە گریان ، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر بونی كاریگەری ئەم كەسایەتیە لەسەری ، لەگەڵ ئەوەی مەنصور ڕێزێكی زۆری لە موعتەزیلەكان دەگرت بەڵام هیچ پۆستێكی حكومیانی پێنەئەدا . لە دوای مردنی عەمری كوڕی عوبێد خەڵكی لە دەوری ئیبراهیم كوڕی عەبدوڵڵا كۆبونەوە كە فیكرەی شیعەیی هەڵگرتبوو ، بۆیە بەتوندی لێیان درا لە لایەن دەسەڵاتەوە . بە هەمان شێوەش لە دەورەی مەهدیدا ( 158_ 169: / 774_ 785م ) ، كپ كرانەوە و بەتوندی لێیانیدا و ژمارەیەكی لێیان كوشت وەك : ( صالح كوڕی عبد القدوس ، بشار كوڕی برد ). بەڵام لە دەورەی ڕەشیددا ( 170ك / 768م) دوبارە هەستانەوەی بە خۆوە بینی.
دووەم دەركەوتنیان
لە سەرەتای دەورەی ڕەشیدەوە ( 170 ـ 193ك/ 786 ـ 808م ) دوبارە دەسەڵاتیان بەرز بۆوە ، لەوانە ( یەحیا كوڕی حەمزە حەزرەمی ) لە ساڵی ( 183ك / 779م) ، كە یەكێ‌ بوولە قەدەریەكان و بووە قازی لە دیمەشق . ڕەشید بۆ خۆیشی هەندێ‌ لە موعتەزیلەكانی لە خۆی نزیك كردەوە ، لەوانە ( سەمامەی كوڕی ئەشرس ) لە بەغداد و یەحیا كوڕی ئیبن موبارەكیش لەڕێگای پەروەردەكردنی مناڵەكانی یەزید كوڕی مەنصورەوە پەیوەندی بە خولەفاكانی بەنی عەباسەوە كرد بەتایبەتی ڕەشید و دەستی كرد بە پەروەردەكردنی مناڵەكانی ( ئەمین و مەئمون )، لە یاقوتەوە دەگێڕێتەوە : ( محمد كوڕی مناژر 198ك / 814م ) ، جنێوی بە موعتەزیلە داوە ، لەسەر ئەمە نەفیان كردووە لە بەصرەوە بۆ حیجاز و لەوێ‌ هێشتیانەوە تاوەكو وەفاتی كرد)، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر بونی دەسەڵاتی موعتەزیلە لەناو خیلافەتدا بەر لە هاتنە سەر كاری مەئمون
سێیەم دەركەوتنیان
لە سەردەمی عەباسی زێڕیندا دوو ڕوی جیاواز پەیدابوو ، یەكیان بریتی بوو لە دەستگرتن بە پاشماوە و گەراِنەوە بۆ دەقی فەرمودە و واز هێنان لەسەر پێوانەو قیاس تەنها لە ناچاریدا نەبێت ، دووەمیشیان بریتی بو لە خستنە گەڕی عەقڵ و كردنی بە پێوانە بۆ لێكدانەوەی مەسەلە ئاڵۆزەكان .
نمونەی یەكەم ، فەرمودە ناسان و لەپشتیانەوە خەڵكیش ، بەڵام دووەم موعتەزیلە بون كە هەڵگری كردنەوەی زانستە تازەكان بون، ململانێ‌ و ناكۆكی فیكری لەنێوان ئەم دو لایەدا ڕویدا لە مزگەوتەكان و حەلقە دەرسیەكاندا و چەكیشیان بریتی بوو لە بەڵگە و نمونە.
مەئمونیش ، نزیكبۆوە لە دووەمیان و ملكەچ بوو بۆ جێبەجێ‌ كردنی داواكاریەكانیان ، ئەمەش بەهۆی ئەو تێكەڵیەی وا دروست ببوو لە لەنێوان موعتەزیلە و دەسەڵاتی خیلافەتدا ، وەك لە بەشەكانی پێشودا باسمان لێوەی كرد كە چۆن موعتەزیلە لە ماڵەكانی بەنی عەباسدا خۆیان چەسپاند . ئیبن جوزی دەڵێ‌ : ( مەئمون خۆشەویستی بۆ جۆرەها زانست هەبوو ، لە دانیشتنەكانیدا جۆرەها موتەكلمین دادەنیشتن و هەوڵیشیان تەنها بۆ سەرخستنی عەقڵانیەكان بوو )، پاشتر دەڵێ‌ : ( ئەمەش بۆسەركەوتنی كۆمەڵانی جەهمیش، مەبەست پێی موعتەزیلەیە بوو، لە نێو خەڵكیدا و پاشان بانگەواز بۆ كردنی)، لە نزیكانیش لەم دەورەیەدا لە خەلیفەوە : (یەحیا كوڕی مبارك ، ئەبو بەشری كوڕی سەمامە ، ئەبو هوزەیل كوڕی عەلاف )بون. ئەمەش بویە هۆی گەشەسەندنێكی گەورەی فەلسەفە لە جیهانی ئیسلامیدا كەمێژونوسان هۆكاری ئەم گەشەندنەش جگە لەو هۆكارانەی وا باسمان لێوە كردن ، دەگەڕێننەوە بۆ دانانی ( ئەحمەد كوڕی ئەبی دۆاد ئیادی) بە قازی، كە پاشتر بووە هۆی دروستبونی پەیوەندی لەنێوان ئەو و خەلیفەدا ، لە ساڵی ( 204ك / 828م ) وە خەلیفە بە هەمان شێوە كەوتە ژێر كاریگەری ئەویش تاوەكو لە ژێر كاریگەری ئەودا بووە هۆی دەركەوتنی مەینەتەكە، كە لە مێژوی ئیسلامیدا ناسراوە بە ( المحنە) كە هەمو سەرچاوەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە ئیبن دۆاد بەرپرسیاری سەرەكیە لەو كارە .
كۆمەڵێكی زۆر لە گروپی موعتەزیلی پەیدا بون لەم سەردەمەدا لە ناودارترینیان :
یەكەم / الهژیلیه : هاوەڵانی ئەبی هژیل حمدان ، كە ڕێبازی موعتەزیلی وەرگرتوە لەلای ( عوسمان كوڕی خالیدی تەویل ) . كەسایەتیەكی گەورە بوە لە قوتابخانەی بەصرە ، بەناوبانگ بوە بە موناقەشەكردن و قەناعەت پێكردن . ئەبو هژیل خاوەنی ڕەوانبێژیەكی فراوان بوە لە دەربڕیندا و بەڵگەی دەهێنایەوە لە كاتی گفتوگۆیدا بە بەیتە شیعر و هەمو تەمەنی تەرخان كرد بوو بۆ موناقەشەكردن لەگەڵ زنادقەو مەجوسەكان و بتپەرستەكاندا ، هەتاوەكو لەبارەیەوە دەوترێت كە ( 3000) كەس لەسەر دەستی موسڵمان بون. صاڵح لەبەیتێكیدا ئاماژەی پێدەدات و دەڵێ‌ :
ابا الهژیل جزاك الله من رجل
فأنت حقا لعمری معچیل جدل.
دووەم / الحفصیە : هاوەڵانی ئەبو عەمر حفص فرد ، نازناوی ئەبو یەحیایە و خەڵكی وڵاتی میصر بووە و ژیاوە لە كۆتاییەكانی سەدەی دووەم و سەرەتای سەدەی سێیەم. لەسەرەتاوە موعتەزیلی بووە و پاشتر گۆڕاوە بۆ جەبری ، وەك ئەم وتەیەی دەڵێ‌ : ( كردەوەكانی مرۆڤ خوا دروست كەریانەو دواتر مرۆڤ ) ، سەفەری كرد بۆ بەصرە كە لانكەی موناقەشەی موعتەزیلەكان بوو ، لەوێ‌ گەیشت بە ئەبی هژیل ، بەڵام لە موناقەشەكەیدا سەرنەكەوت، لە كتێبەكانی سەردەمی جەبریدا : ( الاستگاعە ، الرد علی المعتزلە ، التوحید ، الرد علی النصاری ) .
سێیەم / الجاحڤیه: هاوەڵانی ( ئەبو عپمان كوڕی بەحر كوڕی مەحبوب ) بەهۆی خوێندنەوەی زۆری كتێبە فەلسەفیەكان و تێكەڵ بون لەگەڵیاندا ، بوە یەكێ‌ لەپێڕەوانی گروپی موعتەزیلە ، ئەمەش لە مەقالە ڕەوانبیژیەكانیدا دیارە، ئەحمەد كوڕی مرتچی ( مردوە لە 1325ك / 934م) لە بارەیەوە دەڵێ‌ : ( نەمبینیوە زمان پاراوتر لە ئەبی هژیل و جاحڤ ) .
جاحز ( 163_ 255ك / 780_ 869م ) ، لە بەصرە لەدایك بووە و گەورە بووە و مردووە . لەبەر ئەوە كاریگەری ئەو سروشت و ئاووهەوایەی لەسەر بووە كە لە ژیانیدا كەسێكی توند دەربچێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كەسێكی گەورە لەڕوی تێڕوانین و وردبینی و باسی و بەهێزی لە دەربڕیندا . گۆج بوە لە كۆتایی تەمەنیدا و مرد كاتێ‌ كەوتە ژێر كتێبەكانیەوە .
چوارەم / الراوندیە : دامەزرێنەری ئەم گروپە ( ئەبی حسین كوڕی یەحیا كوڕی ئیسحاق راوەندی ) ، ناسراوە بە ( ئیبن ڕاوەندی ) ، لە نێوان ساڵانی ( 205 _ 215ك / 820 _ 830م) موعتەزیلی بوە و دواتر بووە دوژمنیان و ژمارەیەكی زۆر لەكتێبی دژ نوسین ، لە ناودارترینیان ( فصیحە المعتزلە ) ، ئەم كتێبەی ڕەد كرایەوە لە لایەن جاحڤهوە لە ژێر ناوی ( فچیلە المعتزلە )، دواهەمین كتێبیشی ڕەدكرایەوە لە لایەن ( ئەبی حسین خیاگ )ەوە كە ناوی ڕاوەندی بردبو بە ( ابن الراوندی الملحد ).
پێنجەم / الپمامیه : هاوەڵانی پمامه كوڕی ئەشرس نمیری ، لە بیرباوەرەكانیاندا لاوازی نەفس نزمی كۆبۆتەوە، دەیانگوت : ( فاسق ئەگەر بە فسقەكەیەوە بمرێ‌ و توبە نەكات ، ئەوا لە دۆزەخدا ئەمێنێتەوە بۆ هەتا هەتایی ) .
شەشەم / النجاریە : دامەزرێنەری حسین كوڕی محمد ( مردوە لە 230ك / 845م )لەگەڵ موعتەزیلەكاندا لە چەند خاڵێكی پەیوەند بە یەكتاپەرستیوە هاوڕان ، وەك ڕەدكرنەوەی ئەو سیفەتانەی لە كەس و خوادایە ، قورئان مەخلوقە ، ئینكاریكردنی بینینی خوا لە ڕۆژی دوایدا .
بەهۆی ئەو گەشەسەندنە گەورەیەی موعتەزیلە بەخۆیەوە بینی لە دەورەی مەئموندا ، لە كۆتایی فەرمانڕەواییەكەیدا ( 218ك / 832م) بویە هۆی دەركەوتنی مەسەلەیەكی وروژێنەر كە لە مێژوی ئیسلامیدا دەناسرێ‌ بە ( میحنە ) ، دەركەوتنەكەشی بۆ سێ‌ خاڵی سەرەكی دەگەڕێتەوە :
یەكەم / گەشەسەندنی زمان پاراوی و ڕەوانبیژی و زانست فراوانی و زۆربونی هاوەڵانی مەزهەبی عەقڵی ( راسیۆنالیست ) كە لەبەردەمی ئەمانەشدا ئیبن ئەبی دۆاد بوو .
دوەم / بونی مەئمون و حەزكردنی لە فیكر و فەلسەفە و فراوانی و قوڵی فیكری و كەوتنە ژێر كاریگەری زانستی وەرگیراو و وەرگێڕاو .
سێیەم / بەگەر خستنی مەسەلەیەك (مەخلوقی قورئان)، كە پێویست ناكات ئەوەندە گرنگی پێبدرێت ، چونكە نەئەركانی دینە و نە خوای گەورەش لە ڕۆژی دوایدا پرسیارمان لەبارەیەوە لێدەكات.
میحنەتەكە لە مێژوی ئیسلامیدا بەم شێوازە باسی لێوەكراوە
[ ساڵی 218ك / 832م و باسكردنی میحنەتی قورئانی مەجید ] لەم ساڵەدا مەئمون نوسی بۆ ئیسحاق كوڕی ئیبراهیم لە بەغداد كەدادوەران و شایەتان و موتەكەلمین تاقی بكەنەوەبە قورئان و بڕیاری لەسەربدەن كە قورئان دروستكراو و نوێیە و فەرمانبدەن ببێتە بڕیار و كاری پێبكەن ، پاشانیش كتێبێك لەو بارەیەوە بنوسرێت، وە ببنە ڕێگر لەبەردەم ئەوانەی ڕەفزی ئەوە دەكەن. كتێبەكە لە ڕەبیعی یەكەمی ئەو ساڵەدا لەلایەن حەوت كەسەوە قبوڵ كرا، ئەوانیش: ( محمد كوڕی سعد نوسەری واقدی ، ئەبو مسلم مستملی یەزید كوڕی هارون ، یەحیا كوڕی موعین ، ئەبو خیپمه زهیر كوڕی حەرب ، ئیسماعیل كوڕی داود ، ئیسماعیل كوڕی ئەبی مەسعود ، ئەحمەدی كوڕی دورقی ) ئەمانە كاتێ‌ پرسیاریان لێكرا لەبارەی قورئانەوە، وەڵامی گشتیان ئەوەبو كە قورئان مەخلوقە . پاشتر ئیسحاقی كوڕی ئیبراهیم نوسراوی مەئمونی پێگەیشت كە فەقیه و دادوەران تاقیبكاتەوە بە ئامادەبونی ئیسحاق كوڕی ئیبراهیم ، ئەوانیش : ( بشر كوڕی وەلید كندی ، عەلی كوڕی ئەبی مقاتل ، ژیال كوڕی هیپم سجادە ، قەواریری ، ئەحمەدی كوڕی حەنبەل ، … ) .
پاش ئەوەی دوو جار كتێبەكەی مەئمونیان خوێندەوە و لێیتێگەیشتن.
– ئیسحاق: چ دەڵێی دەربارەی قورئان؟
– بشر كوڕی وەلید: دەڵێم قورئان كەلامی خوایە .
– ئیسحاق: من پرسیار ناكەم لە تۆ لەسەر ئەمە ، بەڵكو دەمەوێ‌ بزانم مەخلوقە؟
– بشر كوڕی وەلید: اللە دروستكەری هەمو شتێكە .
– ئیسحاق : ئایا قورئان شتە؟
– بشر كوڕی وەلید : بەڵێ‌ .
– ئیسحاق: ئایا دروستكراوە ؟
– بشر كوڕی وەلید: نەخێر دروستكەری نیە و لەمە باشتریشم لێنابیستیت، لەمە زیاتر قسەشی لەسەر ناكەم .
دوای ئەمە لە هەریەكێ‌ لەوانی دی دەپرسرا ، دەیگوت : قورئان كەلامی خوایە جگە لە ئیبن بكا‌و دەیگوت ، قورئان مەعجولە! لەسەر ئەو وتەیەی خوای گەورە كە دەفەرمێ‌ : (( إنا جعلناە قرانا عربیا )) .
– ئیسحاق : مەعجول مەخلوقە؟
– ئیبن بكا‌و: بەڵێ‌ .
– ئیسحاق : قورئانیش مەخلوقە؟
– ئیبن بكا‌و: ناڵێم مەخلوقە ، بەڵكو مەجعولە .
پاشان ئەمانە گشتیان نوسرانەوە و هێنرانەوە بۆ مەئمون، مەئمونیش فەرمانیدا كە لەملی هەریەكە لەوانە بدرێ‌ كە دژی خەلقی قورئان ڕابوەستێ‌، لەبەرامبەر ئەم فەرمانەدا لە كۆمەڵەكە تەنها چوار كەس وەستان ( سجادە ، قەواریری ، ئەحمەدی كوڕی حەنبەل ، محمدی كوڕی نوح ). دەستكرا بە لێدانیان . سجادە وتی: قورئان مەخلوقە و ئازاد كرا، بۆ ڕۆژی دواتر قەواریریش هەمان شتی وت، تەنها ئەحمەد و محمد مانەوە سوربون لەسەر وتەكەیان . مەئمون ئەو كات لەخوراسان بوو فەرمانیدا كە بیان نێرن بۆلای بەڵام لە ڕێگادا محمدی كوڕی نوح وەفاتی كرد و مەئمونیش لەوێ‌ پێش ئەوەی ئەمان بگەنە ئەوێ‌ وەفاتی كرد ، ئیمام ئەحمەدیش بۆ خۆی تەنها مایەوە. كە دواتر لەدەورانی موعتەسەم ئەم كارە دوبارە بۆوە و بیری موعتەزیلی بەردەوام بوو تاوەكو لەدەورانی خەلیفە موتەوەكلدا هەڵگیرا و ڕەفزكرا.
سەرچاوەكان
1. صدیق عبدالله اغجلری: دراسات فی المژاهب و الفروق الاسلامیە.
2. زهدی حسن جارالله: المعتزلە.
3. الاشعری : مقالات الاسلامیین ، ج1.
4. البغدادی : الفرق بین الفرق
5. ابراهیم مصگفی و اخرون : المعجم الوسیگ، جز‌والاول والپانی.
6. محمد عمارە : المعتزلە ومشكلە الحریە الانسانیە .
7. هنا‌و احمد النحاس : المختصر المفید فی الفرق الاسلامیە .
8. خچری بك : الدولە العباسیە ..
9. ابن الاپیر : كامل فی التأریخ ، ج5
10. الگبری : تأریخ الگبری
11. سیوگی : تأریخ الخلفا‌و.
12. ابن الجوزی : المنتڤم
13. شهرستانی : الملل والنحل ،ج1.
13. علی الگنگاوی : رجال من التأریخ
14. علی مصگفی الغرابی : تأریخ الفرق الاسلامیە .
15. د. حسن ابراهیم حسن : تأریخ الاسلام ، ج2