كۆمەڵەی ئیتحاد‌و تەرەقی (1908 – 1918)

د عوسمان علی
سەرەڕای كۆمەڵێك زانای گەنج، لەناو كۆمەڵەی ئیتحاد‌و تەرەقی‌و بەكارهێنانی سیمبولەكانی ئیسلام‌و دەركەوتنی ئاماژە گەلێك، كە ئەوان هیچ پێچەوانەو دژێك لەنێوان ئیسلام‌و بەهاكانی مۆدێرنەی رۆژئاوادا نابینن، بەڵام بەگشتی ئەم بزاڤە لەبواری هزریدا تەواو پابەندبوو، بە قبوڵكردنی بیروبۆچوون‌و بەهاكانی رۆژئاوا. لەمبارەیەوە (هانی ئۆغلۆ) توێژەری شارەزا دەڵێ‌:”نامە تایبەتەكانی ئەندامان‌و هزرڤانانی بزووتنەی ئیتحادو تەرەقی، گوزارشت لە سووكایەتی پێكردنی راستەوخۆی ئیسلام‌و بەهاكانی دەكات”. هەروەها (ئەحمەد رەزا) یەكێك لەلایەنگرانی سەرسەختی تۆرانی لەناو ئیتحاد‌و تەرەقی‌و سەركردەی باڵی زۆرینە دەڵێ‌:”قورئان ئاماژەی بە بەهەشت‌و پەری زۆر كردووە، ئەمەش بێویژدانی‌و نادادپەروەریە بەرامبەر بە ئافرەت”. پاشان دكتۆر عەبدوڵڵا جەودەت یەكێك لە دیارترین تیۆریستی ئیتحاد‌و تەرەقی واز لە ئیسلام دێنێ‌‌و دەبێتە كەسێكی بێدین‌و وایدادەنێ‌ بێدینی زۆر درەوشاوەترو پێشكەوتووترە لە ئیسلام(21).
بیروباوەڕی ئیتحاد‌و تەرەقی لەگەڵ ئەوەی بژاردەیی بوو، هاوكات پایەكانی لە سەر بنەما زانستییەكانی ماددی‌و داروینی چەسپاو بوو. وەكو زانراویشە (ئەحمەد رەزا) لە ژێركاریگەری (ئۆگۆست كۆنت)ی سەر بە قوتابخانەی وەزعی (یاسای دەستكرد) دابوو، هەروەها باڵی دووەمی ناو ئیتحاد‌و تەرەقی بەسەركردایەتی (سەباحەدین جەلالەدین) لەژێركاریگەری فەیلەسوفی فەڕەنسی (ئیدمۆند دی مۆنڵس) خاوەنی قوتابخانەی دەستپێشخەری تاكە كەسی (المبادرات الفردیە) دابووە. لە كۆتاییشدا (زیا كۆك ئەلەپ) كە تیۆریزەكارێكی دیكەی گرنگی ناو ئیتحادییەكان بوو بە لایەنگرو لاساییكەرەوەی فەیلەسوفی جوولەكە (دۆركهایم) لە زانستی كۆمەڵایەتی دادەنرێ. هەموو لێكۆڵیارانی ئیسلامی‌و نائیسلامی هاوڕان لەسەر ئەوەی بەرزكردنەوەی دروشمەكانی برایەتی، یەكسانی، ئازادی لەلایەن كۆمەڵەی ئیتحاد‌و تەرەقی لە بنەڕەتدا هەمان دروشمی بزووتنەوەی ماسۆنی بووە، كە پەیوەندی پتەویان لەسەر ئاستی ئەندامەكان لەگەڵا یەكتریدا هەبووە. وەكو زانراویشە بارەگا سەرەكیەكانی ئیتحاد‌و تەرەقی لە (مەسدۆنیا)، (سۆلانیكا)و (مانستەر) بووە بنكەی سەرەكی پەناهەندە یەهودیەكانی ناسراو بە یەهودی (دۆنمە). دیارە لە هەریەكێك لەو شارانە هەردوولا هەماهەنگیەكی باشیان هەبووە، پاشان ململانێیەكی توند لەنێوان كۆمەڵەكانی ماسۆنی سەر بەهەریەك لە بەریتانیا‌و فەڕەنسا لەلایەك‌و ماسۆنیەكانی سەر بە ئیتاڵیا‌و ئەڵمانیا لە لایەكیتر لەسەر دەست بەسەرداگرتنی ئیتحاد‌و تەرەقی دروستبوو(22).
لە پڕۆسەی چاكسازیدا ئیتحاد‌و تەرەقی پشتی بەتەواوی قبوڵكردنی دەرهاوێشتەو لێكەوتەكانی شارستانێتی رۆژئاوا دەبەست، بەبۆچوونی ئەو شارستانیەتێكی جیهانی‌و هاوچەرخە. لە لایەكی دیكەوە بەتەواوەتی كەلتووری ئیسلامی رەتدەكاتەوە، بەو پێیەی كۆسپی بەردەم پرۆسەی چاكسازییە، عەبدوڵڵا جەودەت دەڵێ‌:” تاكە شارستانیەتێكی هاوچەرخ‌و جیهانی، شارستانێتی رۆژئاوایە، جگە لەوە هیچ بژاردەیەكی دیكەمان لەبەردەمدانیە، بۆیە دەبێ‌ بە هەموو گوڵا‌و دڕكێكییەوە قبووڵی بكەین… چونكە بەتایبەت رۆژئاوا شارستانێتی خۆی لەسەر بنەمای رابوون‌و بوژانەوەی زانستی‌و شۆڕشی هزری بونیادناوە، لە كاتێكدا موسڵمانان لە بنەڕەتدا هیچ جۆرە بیرۆكەیەكی شۆڕشی هزری لەو شێوەیان نیە، بۆیە جگە لە قەبووڵكردنی شارستانێتی رۆژئاوا هیچ ئەلتەرناتیڤ‌و بژارێكی دیكەمان نیە(23).
عەبدوڵڵا جەودەت لەساڵی 1912 لە گۆڤاری (ئیجتیهاد) كورتە چیرۆكێك بە ناونیشانی (خەوتووێك بەئاگادێتەوە) بڵاودەكاتەوە، كە تێیدا بۆچوونی وایە دەوڵەتی عوسمانی بووەتە دەوڵەتێكی سكیۆلار‌و رۆژئاوایی رۆڵی ئاین تەواو ون بووە. بە كورتی نووسەر باوەڕی وایە دەوڵەتی نوێی توركیا بەر لە لەدایكبوونی چووەتە ژێری سایەی مستەفا كەمال(24).
لەوكاتەی رۆژئاوا بەو چاوە تەماشای توركەكان دەكات، كە دیوێكی دیكەن بۆ ئەوروپا، بەڵام ئیتیحادیەكان بەم شێوە جەماوەری عوسمانی كە تائێستا پابەندە بەئیسلام‌و رۆشنبیریەكەی نابینن. بۆیە لە میانی تێڕوانینی ئاسۆییانەیان هەوڵدەدەن بەتوندی شووناسی ئیسلامی لە جەماوەر دابماڵن بۆ ئەوەی تەواو بۆ قەبووڵكردنی پرۆژەی بەرۆژئاواییكردن ئامادەی بكەن(25).
وەكو پێشتریش ئاماژەمان پێدا لەرووی دیدگاو ئامانجەوە ئیتحاد‌و تەرەقی بەسەر دوو ئاڕاستەی هزری‌و سیاسی دابەش ببوو:
باڵی یەكەم: ئەحمەد رەزا سەركردایەتی دەكرد، باوەڕی بە مەركەزیەتی رەها هەبوو، بۆ ئەم مەبەستەش بەشێوەیەكی بنەڕەتی تەنیا پشتی بە توركەكان دەبەست، پاشان لەدوای وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن ئیتیحادیەكان ئەم باڵە سەركەوتوو و دەست رۆیشتوو بووە.
باڵی دووەم: سەباحەدین جەلالەدین سەركردایەتی دەكرد، باوەڕی بەلامەركەزیەتی دەوڵەت هەبوو، بە پێویستی دەزانی هەموو رۆڵەكانی گەلانی عوسمانی بەیەكسانی مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێ‌‌و هەریەكە لە كورد، ئەرمەن، ئەلبان‌و عەرەب رۆڵی خۆیان هەبێ. پاشان ئەم باڵە دەبێتە ئۆپۆزسیۆن‌و لە ئیتحاد‌و تەرەقی جیادەبێتەوە، دواتریش ئەندامەكانی ئەو باڵە پارتی ئازادی‌و ئیئتیلافی لامەركەزی دادەمەزرێنن.
تێڕوانینی تۆتالیتاریانەی بیرمەندانی ئیتحاد‌و تەرەقی نەزعەیەكی ستەمكارانەی دروست كرد، پاشان ئەم نەزعەیە لە دوای وەرگرتنی دەسەڵات پاش كودەتاكەی 1908 بە روونی دەركەوت، زانراویشە كودەتاكەی دژ بە سوڵتان عەبدولحەمید لە رێگەی جووڵەی سەربازییەوە لە سۆلانیك بەرەو ئەستمەبۆڵا دەستی پێكرد، پاشتریش دەستووریان بەسەر سوڵتاندا سەپاند. هەروەها لە ساڵی 1909 بۆ جاری دووەم‌و سێیەم سوپا بەرەو ئەستەمبۆڵا جووڵێندرا، بەو هۆیەوەش سوڵتان لە دەسەڵات هێنرایە خواراوە‌و سوڵتان محمد رەشاد، كە یاری‌و ئامرازی دەستی سوپا بوو لە بەڕێوەبردنی دەسەڵات وەكو سوڵتانی تازە دانرا. ئەم دوو كودەتا سەربازییەی لە لایەن سوپاوە دژی دەسەڵاتی شەرعی ئەنجامدران ئاماژەیەكی مەترسیدار بوون، كە هەركاتێك حكومەتەكان نەچنە ژێر باری سوپا، سوپا دەتوانێ‌‌و رەوایەتی بەخۆی دەدا بچێتە ناو سیاسەت‌و كودەتای سەربازی ئەنجام بدات. بێگومان ئەو پێشینە مەترسیدارە لە توركیا بەرەو وڵاتانی جیهانی عەرەبی هاوچەرخ درێژ بۆوە‌و بەیەكێك لە گرنگترین كۆسپەكانی بەردەم دیموكراسی دادەنرێ‌، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانیە لێكۆڵیارانی رۆژئاوا بۆچوونیان وایە، ئیسلام كۆسپی بەردەم پرۆسەی دیموكراسیە، بۆیە سوپا كودەتا ئەنجام دەدات، لەكاتێكدا بیریان چووە ئیتیحاد‌و تەرەقی، كە خاوەنی دیدگای سكیۆلاریزمە لەناو قووڵایی هزری رۆژئاوا، نادیموكراسی لەوێوە سەرچاوەی گرتووە نەك ئیسلام.
لەدوای كودەتاكەی ساڵی 1908 ئیتیحادییەكان هەوڵیاندا، دەسەڵاتی تەواوی خۆیان بەسەر دەوڵەتدا بسەپێنن، بۆ ئەو مەبەستەش دەسەڵاتەكانی سوڵتان سنوورداركران‌و كۆمەڵێك فەرمانبەری سەر بەئیتیحادییەكانیش لەناو كۆشكی سوڵتان دامەزرێنران. هەروەها بەمەبەستی چاودێریكردنی كاروباری وەزارەتەكان لە هەر وەزارەتێك ئەفسەرێك بە پلەی چاودێر دامەزرێندرا، هەر یەكێكیش لەوانە لەگەڵا ئەوەی كەم ئەزموون بوو، بەڵام دەستی دەخستە ناو وردەكاریەكانەوە، ئەمەش كۆسپی لە بەردەم راییكردنی كاروبارەكانی دەوڵەت دروست كردو رەنگدانەوەیەكی زۆر نەرێنی لەناو سوپا لێكەوتەوە، بەجۆرێك سوپا بووە ملكەچ‌و گوێڕایەڵی حیزب، بێ‌ ئەوەی گرنگی بە ئەركی خۆی بدات، ئەو هەڵوێستەیشی بووە هۆی لاواز بوونی تواناكانی لە كۆنترۆڵكردنی بارودۆخی ناوخۆ‌و رێگریكردن لە دوژمنكاریە دەرەكیەكان. دواتر لەم نێوەندەدا كۆمەڵێك لە پیاوانی دەوڵەت‌و گەورە ئەفسەرانی سوپا ناچار بوون داوای كۆتایی پێهێنانی دەستوەردانەكانی سوپا بكەن لە كاروباری سیاسی، ئەوەبوو ئیتیحادییەكان داواكارییەكەیان بە بەرەنگاری بەردەمی خۆیانیان زانی، بۆ ئەم مەبەستەش لە 21ی شوباتی 1909 كاروانێكی سەربازیان بەرەو نوسینگەی سوڵتان عەبدولحەمید رەوانەكردو داوایان لە یەكێك لە بەرپرسەكان كرد بە سوڵتان بڵێ‌ مۆری سوڵتان لە سەدری ئەعزەم كامیل پاشا وەربگرێتەوە‌و لە پۆستەكەی دووری بخاتەوە، ئەگەرنا سبەینێ‌ بەهێزێكی سەربازییەوە روو لە ئەستەمبۆڵا دەكەن‌و بەزۆر دەریدەكەن(26).
بەدڵنیاییەوە هیچ كاتێك ئتیحادییەكان لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی سوڵتان عەبدولحەمید هەستیان بە ئاسایش نەكردووە، بۆ ئەم مەبەستەش بەدوای هەلێكدا دەگەڕان كۆتایی بەدەسەڵاتەكەی بێنن، ئەوە بوو لە نیسانی 1909 بزووتنەوەی ئیرتیجاع “كۆنەپەرستگەرای ئایینی/ وەرگێر” هەلی بە ئیتیحادییەكاندا، كۆتایی بەدەسەڵاتی سوڵتان عەبدولحەمید بێنن‌و سوڵتان محمد پاشا شوێنەكەی بگرێتەوە، ئەوكات ئیتیحادییەكان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد سوڵتان‌و كۆنەپارێزەكان دژی بزوتنەوەكەیان پیلانیان گیڕاوە بۆ ئەوەی لە ئیتیحادییەكان رزگاریان بێ‌و دەستوور پەكبخەن، بەڵام تێڕوانینە بابەتییەكان‌و هەندێك لێكۆلێنەوەی نوێ‌ دەریدەخەن، كە پیلانگێڕی بزووتنەوەی “كۆنەپەرستگەرای ئایینی” لەلایەن سوڵتانەوە نەبووە، بەڵكو راپەڕینێكی رەمەكی بووە لە دژی تاكڕەوی ئیتیحادییەكان لە دەسەڵات‌و گرتنەبەری كۆمەڵێك رێوشوێنی پێویست لە بوارەكانی سوپا، رۆژنامە‌و خوێندن، كە سووكایەتیان بەهەستی جەماوری موسڵمان دەكرد، بۆ وێنە رۆژنامەی (ئەستەمبۆڵا). كە دەرچوونی زۆربەی ژمارەكانی لەلایەن ئەندامانی ئیتیحاد‌و تەرەقی بەڕێوەدەچوو دەستی كرد بە تانەدان لە ئیسلام‌و سیمبولەكانی. ئەوەبوو بەشێك لە نەیارانی ئیتیحادییەكان كە خاوەنی نەزعەیەكی ئیسلامی بوون، چوونە پاڵا ئیتیحاد‌و جەمعیەتی موحەمەدی، كە (حافز دەروێش وەحدەتی) سەركردایەتی دەكردوو لەهەمان كاتیشدا خاوەنی رۆژنامەیەكی تایبەتیش بوو بەناوی (بوڕكان). بەگوێرەی راگەیاندراوەكەی ئەم كۆمەڵەیە هەوڵی چاكسازی دەدا، لە سیستمی بەهاكانیدا‌و هاوكات خەریكی نزیككردنەوەی جەوهەری ئیسلام بووە لە خەڵك‌و لە تەقەلادا بووە بۆ ئەوەی خەڵك لە ئیسلام دوور نەكەونەوە.
كۆمەڵەكە توانی لەگەڵ كۆمەڵێك لە ئەندامانی بەرهەڵستكاری ئیتیحادییەكان لەناو ئەنجومەنی نوێنەران هەماهەنگی بكات، ئەوەبوو لە نیسانی 1909 راپەڕینێكی میللی لە ئەستەمبۆڵا وەكو رۆژنامە فەرمیەكان ناویان ناوە راپەڕینی ئیرتیجاع “كۆنەپەرستگەرای ئایینی” روویدا. هۆكاری راستەقینەی شۆڕشەكە بۆ سووكایەتی پێكردن‌و شەڕ پێفرۆشتن بەو سەربازانە دەگەڕێتەوە، كاتێك لەلایەن ئەو ئەفسەرانەوە، كە خوێندیان لە ئەوروپا‌و قوتابخانەكانی هاوچەرخ لە ئەستەمبۆڵا تەواو كردبوو، پاشانیش پەیوەندیان بەڕیزەكانی ئیتیحاد‌و تەرەقیەوە كردبوو، ئەوانە بە سكیۆلاریزم‌و گۆش كرابوون، سووكایەتی بە هەستی ئیسلامیانەیان دەكرا، لەوانە: بەزۆر سەپاندنی كڵاوی ئیتاڵی لەبری فێست‌و كەشیدەی عوسمانی بەسەر سەربازەكان، گۆڕینی ژوورەكانی نوێژخوێندن لە هەندێك لە سەربازگەكان كردبوویانە شوینی شانۆ‌و قاوەخانە بۆ خوێندنەوە‌و پێشكەشكردنی وتار‌و بەرنامەی سیاسی، هەروەها ئاگادار كرانەوە لە بەشداریكردنیان لەهەر كۆڕو وتارێكی زانایانی ئاینی تایبەت بە وشیاركردنەوەی هەستی ئیسلامیانەیان، ئەو رەفتارەی ئەفسەرەكان كاردانەوەی سەربازی لێكەوتەوە، بەجۆرێك لەناو یەكە سەربازیەكانیان راپەڕین‌و بەدەنگی بەرز لەناو كۆڵانەكانی ئەستەمبۆڵا رێپێوانی بەرفراوانیان ئەنجامدا، هەروەها بەشێكی ئەفسەرەكانیان دەستگیركردوو داوایان لە هێزی ئیتیحادیەكان كرد ئەستەمبۆڵا بەجێبێڵێ‌، لەلای خۆشیانەوە وتارخوێنان، زانانایان، قوتابیانی قوتابخانەكانی ئایینی‌و رێبازەكانی سۆفیگەری پشتگیری راپەڕینەكەیان كرد. لەكاتێكدا زۆری نەمابوو راپەڕینەكە كۆتایی بەتەمەنی ئیتیحادییەكان بێنێ‌، بەڵام ژەنەڕاڵا (محمد شەوكەت) بەپەلە جووڵەی بەسەرباز كردوو كۆتایی بە راپەڕینەكە هێنا، هەروەها تۆمەتی راپەڕینەكە درایە پاڵا سوڵتان عەبدولحەمیدو لەسەر كار لایان برد(27).
لە سۆنگەی هەڵسەنگاندنی ئەو راپەڕینەو دوای سەردانییەكی مەیدانی بۆ ئەستەمبۆڵا لەدوای رووداوەكانی راپەڕینەكە رەشید رەزا، بەیەكێك بووە لە ریفۆرمخواز‌و نەیارەكانی سیاسەتەكانی سوڵتان عەبدولحەمید دەڵێ‌:”لە راستیدا هەڵگیرسانی راپەڕینەكە لە دژی دەستوور نەبوو، بەڵكو هەوڵێكی میللی بوو، بۆ سنوورداركردنی ستەمی ئیتیحادییەكان”(28).
هەر دوابەدوای سەركوتكردنی راپەڕینەكەی نیسان، ئیتیحادییەكان بە ئامانجی جێگیركردنی دەسەڵاتەكەیان كۆمەڵێك رێوشوێنی دژ بە ئیسلامیان دەركرد، لە ئابی 1909 هەردوو یاسای كۆمەڵەكان‌و یاسایەكی دیكە بەناوی یاسای هەڵگەڕانەوە‌و ئاژاوە بڕیاریان لەسەردراو پەسند كران، بە پێی یاسایەكە هاوڵاتیانی دەوڵەتی عوسمانی ناتوانن هیچ رێكخراوێكی ئایینی یاخود نەتەوەیی دابمەزرێنن.
گرتنەبەری رێوشوێنەكانی دژ بە ئیسلام‌و شەریعەت هاوكاتبوو لەگەڵا هەوڵەكانی خەتی تۆرانی لەناو ئیتیحادییەكان بۆ پێڕۆكردنی سیاسەتی توانەوەی گەلانی ناتورك لەناو بۆتەی نەتەوەی توركدا، دواتر ئەو سیاسەتەی ئیتیحادییەكان پاڵی بە نەتەوەكانی دیكەی بەشدار لە رووخاندنی دەسەڵاتی سوڵَتان عەبدولحەمیدەوەنا، ببنە بەرهەڵستكار‌و كاری نهێنی ئەنجام بدەن، لەو نێوەندەدا بۆ نموونە كەسێكی وەكو ئیبراهیم تەمۆ‌و عەبدوڵڵا جەودەت، لە دامەزرێنەرانی كۆمەڵەی ئیتیحاد‌و تەرەقی بوون بوونە دوو ناسیۆنالیستی ئەلبانی‌و كوردی.
ئیتیحادییەكان ئەنجوومەنی نوێنەرانیان خستبووە ژێر دەسەڵاتی خۆیان، بۆ نموونە لە هەڵبژاردنەكانی 1912 جگە لە شەش كورسییەكەی ئۆپۆزسیۆن، توانیان تەواوی كورسییەكانی دیكەی پەرلەمان ببەنەوە، بەڵام هێشتا ئامادە نەبوون ئەم ژمارە كەمەی كورسییەكانی ئۆپۆزسیۆن قەبووڵا بكەن، ئەوەبوو لە كانوونی دووەمی 1913 ئەنوەر پاشا سەركردایەتی كودەتای پێنجەمی كردوو توانی گەمارۆی ئەنجوومەنی نوێنەران بدات‌و بەدەمانچەكەی خۆی وەزیری جەنگی كوشت. لەماوەی ساڵانی (1910-1918) بەدواوە سەردەمی سێكوچكەی ستەم ئەنوەر پاشا، جەمال پاشا، تەڵعەت پاشا دەستی پێكرد.(29)
جێگەی باسە حوكمی ئیتیحادییەكان پڕبوو لە گەندەڵی كارگێڕی‌و نزمبوونەوەی ئاستی هەموو نێوەندو كایەكانی دەوڵەت. دەوڵەتی عوسمانی لەزۆربەی ناوچەكانی ئەوروپای رۆژهەڵات‌و بەڵكان باڵادەستی خۆی لەدەستدا، جگە لەوە زێدەڕۆیی‌و توندوتیژی دەسەڵاتی مەركەزی‌و پیادەكردنی سیاسەتی بە تورككردن بووە هۆكاری گەشەی بزاڤە نەتەوەییەكانی گەلانی ناتورك لەناو دەوڵەتی عوسمانی، كە دواتر دروستبوونی ئەو بزاڤە نەتەوەییانە لەماوەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا بەخێرایی كاریان لە هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی كرد.
بەم شێوەیە عوسمانیەكان بەلابردنی سوڵتان عەبدولحەمید، جگە لە سیستمێكی تۆتالیتار‌و نالێهاتوو نەیانتوانی هیچ دەستكەوتێكی دیكە بەدەست بێنن. وەكو زانراویشە چەوسانەوە‌و ئاژاوەیەكی سەرتاپاگیر بەدیارترینی تایبەتمەندیەكانی دەسەڵاتی ئیتیحادییەكان بووە، بەگشتی سیستمی ئیتیحاد‌و تەرەقی بەروبوومی مۆدێرنە‌و پرۆسەی بە رۆژئاوایكردنی سەڵتەنەتی عوسمانی بوو، بۆ نموونە نووسەری ئەمریكی (هانا ئارنێت) ئەم قسەیە دووپات دەكاتەوە‌و سیستمی ئیتیحادییەكان بە بەرەنجامەكانی بەرفراوانكردنی ئیمپڕیالیزمی رۆژئاوا لەناو جیهانی گەلانی نائەوروپی دادەنێ‌، لەم بارەیەوە دەڵێ‌:”مەبەستی ئیمپڕیالیزم بریتیە لە پەلكێشكردن‌و راكێشان نەك بەیەكەوە كۆكردنەوەو لكاندن، هەروەها خەسڵەتی دادپەروەری‌و نوێبوونەوە تێدا نیە، بەڵكو مەبەست سەپاندنی ملكەچی‌و بە پاشكۆیەتیكردن بوو، ئەمەش وایكردووە دیاردەی ئیمپڕیالیزم ببێتە دیاردەیەكی چەوسانەوە، گرنگترین جێكەوتەكانیشی بریتی بوو لە هاوردەكردنی دامەزراوەكانی توندوتیژی، بەتایبەت سوپا، ئاسایش‌و بیرۆكراسی، بێ‌ پەنابردنە بەر دامەزراوەكانی دیكەی وەكو رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، كە هەردەم بیرمەندانی مۆدێرنە بانگەشەی بۆ دەكەن‌و بازاڕی بۆ گەرم دەكەن”. هەروەها (بوشكڵاتە) لەسەر زاری ئارنێت دەڵێ: كارەساتەكانی ئەو پرۆژەیە تەنیا لە هێنانی دامەزراوەكانی كۆنترۆڵكردن‌و رێكخستنی سیاسی بۆ گەلانی ژێر دەستە كورت نەبۆتەوە، بەڵكو زیاتر بۆ لەباریەكبردنی دامەزراوە‌و رایەڵە ئەهلیەكان كاری كردووە، كە ئەركیان رێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی گەلان بووە(30).

http://dr-othmanali.com/ku/?p=539

(21)  The Young Turks in Opposition ، pp.201-04.
(22) أورخان، ص 269-273، بني المرجة، ص 189-90.
(23) Hanioglu ، p.18.
(24) Bernard lewis ، p.231.
(25) Hanioglu ، p.210.
(26) المنار، ج 3، مجلد 12، ص 225 [1].
(27) أحمد جواد “الانقلابات العسكریە الخمسە فی الدولە العپمانیە”، الهلال الدولی، 16-30 تموز، 1990. دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لە گفتوگۆیەكی نێوانیان سوڵتان عەبدولحەمید كە ئەوكات لە كۆشكی بەكلربەگی لە ئەستەنبۆڵا زیندانی بوو، بە ئەنوەر پاشا دەڵێ‌: “بەوە تۆمەتبارم دەكەن كە سەرپەرشتی پیلانگێری رووداوەكانی 31ی ئازارم كردووە، كە لە راستیدا هیچ پەیوەندیەكەم پێوە نەبووە”، وەكو لە قسەكانی دەردەكەوێ‌ سوڵتان بەتوندی رەتی كردۆتەوە كە هیچ رۆڵێكی لە راپەڕینەكە هەبوو بێ‌، بەڵام ئەو تۆمەتانەی دراوەتە پاڵی  تەنیا بۆ ئەوەبوو لە دەسەڵات دووربخرێتەوە. بڕوانە ئۆرخان لاپەڕە 343.
(28) رشيد رضا ” الاصلاح في حكومتنا الدستورية “، المنار، ج1، مجلد 13، 1910، ص 196.
(29) Bernard lewis ، pp.220-21.
(30) العلمانية والاستبداد، ص80.