ناسینی خەواریجەكان و بۆچوونی سیاسییان

ناسینی خەواریجەكان و بۆچوونی سیاسییان

ئامادةكردن و نووسيني : محمد علي فتح الله

*ووشەی خەواریج كۆی فرمانی(خرج)ەیە واتا(دەرچوون).
بۆیەش پێیان گوتراوەخەواریج چونكەلەكۆمەڵ دەرچوون ولەفەرمانی ئیمامی حەق هەڵ گەڕانەوەویاخیبوونی خۆیان ڕاگەیاند,خەڵكیشیان هاندەدا لەسەرئەم كارەی خۆیان,بەڵام (شهرستانی)وای دەبینێ كەوا ناوی خەواریج بەسەرهەمووئەوانەدادەسەپێت كەلەئیمامی عەلی كوڕی ئەبی تالیب(ر.خ)ئیمامی حەق دەرچوون..
*خەواریج:بریتی یە لەكۆمەڵێكی دینی وسیاسی كەبنەمای تەحكیم یان پێ قبوڵ نەبوولەنێوان ئیمامی عەلی ومعاویەی كوڕی ئەبی سوفیان دا وبنەماومەبدەئیان لەسەر(لاحكم إلاللە)دامەزراوە..
*دەربارەی مێژووی سەرهەڵدانیان جیاوازی هەیەهەندێك لەمێژوونووسان دەیانگەڕێننەوەبۆسەردەمی پاش تەحكیم بەڵام هەندێكی تر دەیانگەڕێننەوەبۆسەردەمی پێغەمبەر(د.خ)كەڕووداوێك دەگێڕنەوەلەپیاوێك كاتێك كەپێغەمبەر(د.خ)غەنیمەی حنین ی دابەشكردووەكەدڵنەوای كۆمەڵێك دەداتەوەئەوپیاوەش پێی دەڵێت (دادگەربەئەی پێغەمبەری خوا)ئیتردەڵێن خەواریج لێرەوەسەری هەڵداوە.ڕەنگەخەواریجەكان هەرلەسەردەمی پێغەمبەرەوەهەبوبن بەڵام لەسەردەمی ئیمامی عەلی زیاترسەریان هەڵداوەوڕۆڵیان دەركەوتووەوبەتەواوی ئاشكرابوونە.
*گرینگترین هۆكارەكانی دەركەوتنی خەواریج:
•    1- لادان وبەرهەڵستیەكانی سەردەمی پێغەمبەر(د.خ).
•    2- دەمارگیری هۆزایەتی وكاریگەری لە سەردەركەوتنی بیری خەواریج.
•    3- سەبەئیەكان وزەمینەی دەركەوتنی بزوتنەوەی خەواریج.
•    4- جەنگی صەفین و مەسەلەی تەحكیم.
•    *گروپەكانی خەواریج:
•(المحكمية-الازارقة-البيهسية-النجدات-الصفرية-الاباضية-العجاردة)
•-الازارقة………نافع بن الازرق الحنفي
•-النجدية………نجدة بن عامر الحنفي
•-الاباضية……….عبدالله بن اباض التميمي
•-الصفرية-زياد بن الاصفر-النعمان بن حضر-عبدالله بن صفار-المهلب بن ابي صفرة
•البيهسية-ابي بيهس-لةئةسلَدا ناوي(هيثم بن جابر)
•*ناووزاراوەكانی خەواریج لەمانەوەهاتووە:
•-الخواریج/پێغەمبەر(د.خ)دەفەرموێ:(یخرجون علی حین فرقە من المسلمین)روایە مسلم (1064).
•-المحكمە/لاحكم الا للە.
•-الحروریە/(حەرورا) لەناوچەیەك هاتووەلەعێراق نزیك كوفە؛كەناوچەیەكە تیایدا كۆبونەتەوە كەكوفەیە.
•-المارقە/لەفەرموودەیەك هاتووە كە پێغەمبەر(د.خ)فەرموویەتی (تمرق مارقە عند فرقە من المسلمین یقتلها اولی الگائفتین بالحق)واتا:لەڕێ دەرچووان، كاتێك لە ڕێ دەردەچن موسڵمانان لە پەرتەوازەییدان، نزیكترین یەك لەو دوودەستەیەی لە ڕاستیەوە نزیكە،شەڕیان لەگەڵ دەكەن.. ووشەی(یمرق)بەمانای دەرچوون دێت.
•-النواصب/لەزیادەڕەوی هاتووەكەلەخۆشەویستی بۆئیمامی ئەبوبەكروئیمامی عومەر(ر.خ)لەدژایەتی ئیمامی عەلی(ر.خ).
•-الشراە/لەئایەتێك هاتووەلەسوڕەتی(التوبە)(إن اللە اشتری من المومنین أنفسهم وأموالهم بأن لهم الجنە)
•*ڕاوبۆچوونە سیاسیەكانی خەواریجەكان:
•1_رفچ التحكیم/ڕەت كردنەوەی ناوبژیوان.
•2_پێیان وابوو غەیری قوڕەیشیش دەبێ پێشەوایەتی بكات.
•3_الاستعراچ/بەمانای بەرهەڵستكاری كردنی تەحكیم،كەبۆخەڵكی نەهرەوان دەگەڕێتەوەكەئەوان پێشی هەمووخەڵك بوون لەناڕازییەكە……
•4_الخروج علی الامام الجائر/دەرچوون لەفەرمانی پێشەوایەكی ستەمكار.
5_التكفیر/بەكافردانان،واتائیمامی علی یان بەكافرداناوە.
سەرچاوە و ژێدەرەكان
•1- البغدادی : الفرق بین الفرق.
•2- الشهرستانی : الملل والنحل.
•3- شوراتەكان : مصلح جەلالی ، نوسینی:د.محسن محمد حسین.
•4- حركات الخوارج فی بلاد الكورد ما جاورها : د.عگا عبدالرحمن محی الدین.
•5- گۆڤاری مێژوو،ژمارە(1)
•6- ڕۆشنبیری كوردستانی ، ژمارە(8)
•7- كوردو بزوتنەوەی خەواریج : ماجد خەلیل.
•8- تاریخ ایران : د.فاروق عمر _ د.مرتچی حسن نقیب.
9- الوجیز فی تاریخ ایران ، د.حسن جاف.