خیانه‌تێكى ئایینى بۆ لێدانى شۆڕشێكى نه‌ته‌وه‌یی

كه‌یوان ئازاد
خیانه‌تێكى ئایینى بۆ لێدانى شۆڕشێكى نه‌ته‌وه‌یی
دوایین شۆڕشه‌كانى نه‌ته‌وه‌ى كورد له‌ سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا، شۆڕشى (شێخ عوبێدوڵاى كوڕى شێخ ته‌هاى شه‌مزینى) بوو. شۆڕشێك له‌لایه‌ن ڕێبه‌ڕێكى ئایینى بۆ مافی نه‌ته‌وه‌یه‌ك سه‌ركردایه‌تی كرا، به‌ڵام به‌ خیانه‌تێكى ئایینی لێ درا! ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌ش یه‌كێك بوو له‌ ڕێبه‌ره‌ ئایینییه‌ گه‌وره‌كانى كورد و ڕابه‌رى ڕێبازی سۆفیگه‌ریى نه‌قشبه‌ندى له‌ ناوچه‌ى (شه‌مزینان)ى كوردستانى خۆرهه‌ڵات بوو.

یه‌كێك له‌و هۆكارانه‌ى ده‌ستپێشخه‌رییان له‌و شۆڕشه‌ كرد، فەرمانێكى ده‌وڵه‌تى قاجارى بوو ل ‌ساڵى (1872ز) بۆ كوردى ناوچه‌كانى موكریان و ئازه‌ربایجان، به‌وه‌ی چیتر سه‌رانه‌ نه‌ده‌نه‌ (شێخ عوبێدوڵاى شه‌مزینی) و بیده‌نه‌ ده‌وڵه‌ته‌كه‌، به‌ڵام خه‌ڵكى ئه‌و ناوچانه‌ داواى ده‌وڵه‌تیان ڕه‌ت كرده‌وه‌ و ماڵیاتى خۆیان پێشكه‌ش به‌ (شێخ عوبێدوڵا) كرد. هۆكاره‌كه‌ش ئه‌وه‌ بوو، كه‌ كورده‌ موسڵمانه‌ سوننه‌كان هه‌ر له‌ ساڵى (1836ز) به‌ فه‌رمانى (موحه‌مه‌د شاى قاجار) ماڵیاتى خۆیان پێشكه‌ش به‌ (شێخ ته‌هاى شه‌مزینی)ی باوكی (شێخ عوبێدوڵا) كردبوو، بۆیه‌ ئاماده‌ نه‌بوون دواى كۆچی دوایی (شێخ ته‌های شه‌مزینی) ئه‌و باجه‌ بۆ ده‌وڵه‌ت بگێڕنه‌وه‌. ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ى كورده‌كانیش بۆ شێخ وایان له‌ قاجارییه‌كان كرد، سوپایه‌كى به‌هێز ئاراسته‌ى ئه‌و ناوچه‌یه‌ بكات، تا سنوور بۆ ئه‌و كاره‌ دابنێت، چونكه‌ به‌ یاخیبوون بۆ ده‌وڵه‌تیان ده‌زانى. ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی قاجارییه‌كانیش (شێخ عوبێدوڵا)یان ناچار كرد، داوا له‌ ده‌وڵه‌تى عوسمانى و خودی (عه‌بدولحه‌میدی دووه‌م) سوڵتانى عوسمانى بكات، به‌هانایانه‌وه‌ بێت و گوشار بخاته‌ سه‌ر قاجارییه‌كان، تا واز له‌و بڕیاره‌یان بهێنن. ده‌سه‌ڵاتدارانى عوسمانیش بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ والیى ئه‌رزه‌ڕوومیان نارده‌ (تاران)ى پایته‌ختى ده‌وڵه‌تى قاجاری، تا به‌و بڕیاره‌یاندا بچنه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و شانده‌ هیچ ئه‌نجامێكى به‌ده‌ست نه‌هێنا و داواى عوسمانییه‌كان له‌لایه‌ن سه‌رانی قاجارییه‌وه‌ ره‌ت كرایه‌وه‌، چونكه‌ به‌ كارێكی ناوخۆییان ده‌زانى و پێیان وابوو، بۆ ده‌وڵه‌تى عوسمانی نییه‌ ده‌ست وه‌ربداته‌ كاروباری ناوخۆیی ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان. ئه‌گه‌رچی هه‌وڵه‌كه‌ی (شێخ عوبێدوڵا) و عوسمانییه‌كانیش بۆ ئه‌وه‌ بوو، كه‌ هه‌ردوولایان سوننه‌ن و ده‌وڵه‌ت و سوڵتانی عوسمانییش خۆیان به‌ پارێزه‌ری ئایینزای سوننه‌ی ئیسلام ده‌زانی، بۆیه‌ ده‌بوا له‌ هه‌ر شوێنێك كێشه‌یان بۆ دروست بكرێت، به‌هانایه‌وه‌ بچێت.
له‌نێو ئه‌و ڕووداوانه‌دا، جه‌نگى دوو ساڵه‌ى قرم (1877− 1878ز) و سه‌ركه‌وتنی ڕووسه‌كان له‌و جه‌نگه‌دا، دۆخێكی ته‌واو خراپیان به‌سه‌ر ناوچه‌ كوردییه‌كان و ناوچه‌ی ئانادۆلى نێو ده‌وڵه‌تى عوسمانیدا دروست كرد. به‌هۆی ئه‌و دۆخه‌ سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ خراپه‌شه‌وه‌، كه‌ شوێنه‌واره‌كانی ئه‌و جه‌نگه‌ دروستیان كرد، دانیشتوانی ناوچه‌كانى (ده‌رسیم، ماردین، هه‌كارى، بادینان) ناچار بوون په‌نا بۆ (شێخ عوبه‌یدولڵا) به‌رن، تا له‌ ده‌وڵه‌تى عوسمانى داواى قەرەبووی زیانه‌كانیان بۆ بكات. شێخیش داواكه‌ى ئه‌وانى گه‌یانده‌ ده‌وڵه‌ت و سوڵتانى عوسمانى، به‌ڵام عوسمانییه‌كان داواكه‌یان ڕه‌ت كرده‌وه‌. هه‌ر بۆیه‌ (شێخ) ناچار بوو په‌نا بۆ (شه‌ریفى مه‌ككه‌) وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌كی ئایینى و (خدێوى تۆفیق) پادشای میسڕ و هه‌ردوو كونسوڵى (به‌ریتانیا و ڕووسیا) له‌ شارى (ئه‌رزەڕووم)ى عوسمانى ببات، تا له‌و دۆزه‌دا هاوكاریی بكه‌ن. ئه‌و هه‌ڵانه‌ و ئه‌و دۆخه‌ى هاتنه‌پێش له‌و كاته‌دا، هۆكاری كۆبوونه‌وه‌ی (ده‌ هه‌زار) كه‌س بوون له‌ كورده‌ موسڵمانه‌ سوننه‌كانی نێو هه‌ردوو ده‌وڵه‌تى قاجاری و عوسمانی له‌ (شێخ عوبێدوڵا). به‌و هێزه‌شه‌وه‌ توانی له‌ ساڵی (1881ز) شاره‌كانى (مه‌هاباد، میانداوا، مه‌راغه‌) ئازاد بكات و گه‌مارۆى شارى ته‌ورێزیش بدات، به‌ڵام گه‌مارۆكه‌ ئه‌نجامی نه‌بوو. له‌به‌رامبه‌ردا ده‌سه‌ڵاتدارانى قاجاری ناچار بوون، سه‌رباری سنووردانان بۆ ئه‌و هه‌وڵانه‌ی (شێخ عوبێدوڵا)، سكاڵانامه‌یه‌كیش ئاراسته‌ى ده‌وڵه‌تى عوسمانى بكه‌ن، چونكه‌ به‌ هۆكاری به‌ جموجۆڵەكانی ئه‌ویان ده‌زانی. له‌به‌رامبه‌ردا (سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى دووه‌م) داواى له‌ (ناسڕه‌دین شا/ 1848−1896ز) شاى قاجار كرد، ڕێز له‌ كه‌سایه‌تیى ئایینیى (شێخ) بگرێت و مافه‌كانی بۆ بگێڕنه‌وه‌. مه‌به‌ستى سوڵتانیش له‌م كاره‌دا، راكێشانى هه‌ستى شێخ بوو بۆ لاى خۆى و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ى. له ‌به‌رئه‌نجامی ئه‌و ڕووداوانه‌ و سیاسه‌تی (سوڵتان عه‌بدولحه‌میدی دووه‌م)یش به‌رامبه‌ر (شێخ عوبێدوڵا)، دواجار شێخیان ناچار كرد سه‌ردانى ئه‌ستانبۆڵ بكات. به‌و سه‌ردانه‌ش له‌ پیلانێكدا به‌دیل گیرا و بۆ شارى (تائیف)ى باشوورى شارى (مه‌ككه‌)، له‌ نیوه‌ دوورگه‌ی عه‌ره‌بی دوور خرایه‌وه‌، تا له‌وێ كۆچى دوایى كرد. به‌ دوورخستنه‌وه‌ی (شێخ)یش شۆڕشه‌كه‌ دامركایه‌وه‌.

ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌ سه‌رنجی بخه‌ینه‌ پاڵ ئه‌وه‌یه‌، كه‌ ئه‌م شۆڕشه‌ كوردییه‌، كه‌ كه‌سایه‌تییه‌كی ئایینى رابه‌رایه‌تیی كرد، به‌ پیلانێكی ئایینى لێ درا. ئه‌وه‌ش كاتێك (شێخ عوبێدوڵا) بۆ چه‌ند جارێك بۆ لای ده‌وڵه‌تى عوسمانی گه‌ڕایه‌وه‌، چونكه‌ به‌ پارێزه‌ری ئایینزای سوننه‌ى زانی. هه‌روه‌ها مامۆستایانی ئایینیى ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی و كورد و لایه‌نگرانی (شێخ)، كه‌وتنه‌ ژێر كاریگه‌ریی بانگه‌وازه‌كه‌ی (عه‌بدولحه‌میدی دووه‌م)، به‌وه‌ی خه‌لیفه‌ی موسڵمانه‌كانه‌ و له‌نێو ده‌وڵه‌تێكی ئیسلامیشدا نابێت هیچ پێشه‌وایه‌ك، جگه‌ له‌ خه‌لیفه‌ی موسڵمان هه‌بێت. به‌و شێوه‌یه‌ش (شێخ) له‌ژێر كاریگه‌ریی باوه‌ڕی ئایینیى خۆى و مامۆستایانی ئایینیى لایه‌نگری، سه‌ردانی (ئه‌ستانبۆڵ)ى كرد، تا به‌ دیلی گیرا. هه‌ر چۆن بێت ئه‌و شۆڕش بووه‌ قوربانیی خیانه‌تێك، كه‌ چه‌ند كه‌سایه‌تییه‌كى ئایینیی كورد به‌ هاندانی (شێخ عوبێدوڵا) بۆ چوونه‌ ژێر سێبه‌ری ده‌وڵه‌ت و سوڵتانى عوسمانی و ملكه‌چبوون بۆ خه‌لیفه‌ی موسڵمان، كاری پێكرد. ئه‌نجامه‌كه‌شی ئه‌وه‌ بوو كه‌ دواجار (شێخ) سه‌ردانی (ئه‌ستانبۆڵ)ى كرد، به‌ڵام له‌بری ئه‌وه‌ی خه‌لیفه‌ی موسڵمانان ڕێزی لێ بگرێت و پایه‌یه‌كی شایسته‌ی پێ بدات، بۆ شاری (تائیف)ی دوور خسته‌وه‌!

سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م باسه‌:
1.جه‌لیلی جه‌لیل: كورده‌كانی ئیمپراتۆڕیی عوسمانی.
2.كریس كۆچیرا: كورد له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌ و بیست.
3. نه‌وشیروان مسته‌فا ئه‌مین: كورد و عه‌جه‌م.