كرمانج لە كوردستانی رۆژهەڵات

شوێن و شۆناس

جوغرافیای ولإت و مێژووی نەتەوەیی دوو فاكتۆری گرینگن كە بە زانین و تێگەیشتنیان كەسایەتییەكی سیاسی و نەتەوەپەروەر پێدەگات و بە درێژایی ژیانیدا خۆی پربەرهەم و تەیار دەكات كە لە پێناو بەدەست هێنانی ئامانجە بەرزەكانی گەلەكەی تێبكۆشێت، ناكرێت خۆمان بە كوردێكی نیشتمان پەرەوەر بزانین، بەلإم زانیاری تەواو لە سەر خاك و نیشتمانەكەماندا نەبێت و هەروەها نابێت خۆمان بە درێژەدەری خەبات و تێكۆشانی پێشنەكانمان پێناسە بكەین، بەلإم زانیاری ورد و ئۆبژەكتیو لە سەر رووداوەكان و بەسەرهاتەكانی گەلەكەمان دا نەبێت. باكووری كوردستانی رۆژهەلإت بەشی كرمانج نشین چ لە باری جۆغرافیا و چ لە باری مێژوویەوە هێشتا بۆ زۆربەی كوردەكان بە تایبەتی چالاكوانانی سیاسی و كوولتوری-كۆمەلإیەتییەكان نەناسراوەو ئەویش دەگەریَِتەوە بۆ نەبوونی زانیاری و دێكۆمێنت و هەروەها مێژووی نەنووسراوی ئەم ناوچەیە. ئێمە مانان نیسبەت بەو ناوچەیە رووبەڕووی جوغرافیایێكی ستراتێژیك و مێژووییەك لە خەبات و تێكۆشانی زێڕینی بزووتنەوەی گەلی كوردین كە كاریگەری رووداوەكانی رابردووی سیاسی لەم دەڤەر تاكوو ئێستاش بە سەر رەوتی بزووتنەوەی ئەمڕۆی كوردستان حاشا هەڵنەگرن. هەوڵ دەدرێت لەم گوتارەدا بە كورتی باسێك لە سەر دێمۆگرافی ، پێكهاتەی كۆمەلإیەتی و مێژوویی سیاسی ئەم ناوچەیە بدرێت.

پێگەی جوغرافییایی- پێكهاتەی كۆمەڵایەتی- كەلتووری‌و مێژووی سیاسی

ئازەربایجانی رۆژئاوا یان بە كوردی پارێزگای ورمێ، 13ەمین پارێزگای گەورەی ئێرانە، حەشیمەتەكەی زیاتر لە 2 میلیۆن‌و 800 هەزار كەس‌و پانتاییەكەی 37/059 كیلومەتری چوار گۆشەیە.

لە باكوورەوە لە گەڵ كۆماری ئازەربایجان، لە باشووری رۆژئاواوە لە گەڵ توركییەو لە رۆژئاواوە لە گەڵ عێراق هاوسنورە، لە رۆژهەڵاتەوە لە گەڵ ئازەربایجانی رۆژهەڵاتی، (تەورێز) هاوسنوورە.

هەموو سنوورەكانی لە گەڵ وڵاتانی دەورووبەری شاخاوییەو بێجگە لە سنووری ئاوی رووباری ئەرەس لە نێوان شاری پولدەشت‌و كۆماری ئازەربایجان، خاوەنی 3 دەروازەی فەرمی تڕانزیتی “تەمرچین” حاجی عومران لە پیرانشار‌و “سرو” لە شاری سروو ” بازەرگان” لە شاری ماكۆیە.
نەتەوەكانی كورد، تورك، ئاشووری‌و ئەرمەنی لەوێدا ژیان دەكەن. ئەو پارێزگایە خاوەنی 17 شارستان‌و 42 شارو 36 بەش‌و 109شارەدێ‌و 3728 گوندە.

ورمێ ناوەندی پارێزگا

3 هەزار ساڵ پێشینەی مێژوویی هەیە، ورمێ ناوێكی ئاشوورییە كە پێكهاتەی “ئور” بە مانای شار‌و “مێە” بە مانای ئاوە.
ئێستاكە ورمێ دەهەمین گەورەشاری ئێرانە.
حەشیمەتەكەی نزیك بە 1 میلیۆن كەسە.
ورمێ ئێستاكە وەكوو یەكەمین نەخۆشخانە بە شێوەیەكی پێشكەوتوو، یەكەمین ناوەندی بارهێنانی پزیشكی مودێڕن، خاوەنی یەكەمین تۆڕی تەلەفیزیۆن‌و گۆڤاری پارێزگا‌و ناوەندی واڵیباڵی ئێران‌و هەروەها دوهەمین شاری پڕ ترافیكی ماشێن لە ئێراندا پێناسە دەكرێت.
لە سەردەمی رژیمی پاشایەتی وەكوو رەزاییە ناسراوەو بە دوای شۆڕشی گەلانی ئێران دیسان ناوی بۆ ورمێ گۆڕدراوەتەوە.
شارەكانی دیكەی پارێزگای ورمێ ” كرمانج نشینان” بریتین لە:
شنۆ تەنیا شارێكە كە كوردەكانی سۆرانی‌و كرمانجی زمان لەوێدا پێكەوە ژیان دەكەن.
شنۆ حەشیمەتی 70 هەزار كەسەو 61 لە سەدی خوێندەوارەو 51 لە سەدی حەشیمەتەكەیشی لە شاردا نیشتەجێن.
خۆی حەشیمەتی 354 هەزار كەسەو 69 لە سەدی خوێندەوارەو 52 لە سەدیش لە شاردا نیشتەجێن.
چاڵدڕان 46 هەزار كەس حەشیمەتیەتی‌و 59 لە سەدی خوێندەوارەو 35 لە سەدیشی لە شاردا نیشتەجێن.
چایپارە حەشیمەتەكەی 43 هەزار كەسەو 59 لە سەدی خوێندەوارەو 35 لە سەدیشی لە شاردا نیشتەجێن.
شوت حەشیمەتی 52هەزار كەسە.
پولدەشت حەشیمەتەكەی 42هەزار كەسە.
سەلماس حەشیمەتەكەی 192 هەزار كەسەو 67 لە سەدیشی خوێندەوارەو 48 لە سەدیشی دانیشتووی شارن.
ماكۆ حەشیمەتەكەی 88 هەزار كەسەو 67 لە سەدیشی خوێندەوارەو 45 لە سەدیشی لە شاردا نیشتەجێن.
پێكهاتەی كۆمەڵایەتی‌و كەلتووری
پێكهاتەی ئەوناوچانە بە پێی نیشتەجێ بوونی عەشیرەكان
بەشی سیلوانا، مەرگەوەڕ‌و تەرگەوەڕِ، بارئەندوز‌و و دەشتی بڵ دەكەونە رۆژهەڵات‌و باشووری رۆژهەڵاتی شاری ورمێ وەو عەشیرەتی هەركی‌و ژێر پێكهاتەكانی ئەو تایەفەن‌و ئەو عەشیرانە لە عێراقدا لە گەڵ بادینییەكان‌و لە توركییەدا لە گەڵ شەمزینان لە چەند بواری كەلتووری‌و كۆمەڵایەتییەوە خاڵی هاوبەشیان هەیە.

زیوەو دیزج لە گرینگترین گوندەكانی ئەو بەشەنەو كێوەكانی بز سینا “داڵامپەڕ”‌و چل مێر شەهیدانیش لەو بەشەدان. لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژەیەكیش بە بەنداوی راژان بكەم كە بەشێك لە ئاوی خواردن‌و كشت‌و كاڵی ورمێ‌و دەوروبەری دابین دەكات.
بەشی سۆماو برادۆست‌و شپیران لە باكوورو باكووری رۆژئاوای ورمێدان كە بەعەشیرەتی شكاك‌و ژێر پێكهاتەكانی دەناسرێن كە سرو و گنگچین وەكوو گرینگترین گوندەكانی دەتوانین ئاماژە بكەین كە لە بواری زمان‌و كەلتووردا ئەو ناوچەیە وەكوو شاری گەڤەر ‌و وان لە توركییەدا وەكوو یەكن. وەكوو گەورەترین كێو دەتوانین ئاماژە بكەین بە كێوی شێخ بازید لەو ناوچەی.

بەشی ئەنزل ‌و نازلوو لە دەورووبەری ورمێ یەكێك لەو بەشانەیە كە شوێنی پێكەوە ژیانی كورد، ئازەری‌و كورە سنییەكانەو نوشین شارو نازلوو قوشچی ‌و قولنجی گرینگترین شارۆچكەو شارەدێیەكانی ئەو شوێنەن.

هەروەها بەشی كوهسار لە سەلماس ‌و دەورووبەری كە شوێنی نیشتەجێ بوونی عەشیرەی مامدی‌و ژێر پێكهاتەكەنیەتی‌و بە هۆی هاوشێوە بوونی كەلتووری‌و زمانییەوە لە گەڵ شاری وانی توركییە نزیكترە. گوندی جەهریق‌و ناوچەی شەپیران ئەو بەشە گرینگییەكی تایبەتی مێژوویی‌و سنووری هەیە.
بەشی قتوور لە شاری خۆی ش لە بەشە كوردنشینەكانی پارێزگای ورمێیە‌و لە 70 كیلومتری شاری خۆی‌و 80 كیلومتری شاری وانی توركییەیەو بەستراوەتەوە بە رێگەی ئاسنی سەرانسەرییەوەو لە سەرەتای رێگەی ئەبریشەمدایە. كێوی ئەورین لە كێوە گەورەكانی ئەو بەشەیە.

تایفەی جەلالی ” جنكانلو، مسر كانلو، عەلم هولی…” لە ماكۆ‌و دەورووبەری‌و تایفەی میلان ” شێخ كانلو، برخكانلوو، قردۆئی میلان و…” لە پولدەشت‌و چاڵدران‌و خۆی دان ‌و خاڵی هاوبەشی لە بواری كەلتووریدا لە گەڵ ئەو بەری سنووری توركییە لە گەڵ شاری دوغوو بازید‌و سنوری بەربڵاوی سەرحەد ‌و ئاگری هەیە. لەم بەشەی نووسینەدا بە پێویستی دەزانم بە دورخستنەوەی ئەو تایفەیە لە دەورەی سەفەوییەدا بۆ خوراسان بە مەبەستی رووبەڕوو بوونەوە لە گەڵ هێرشی ئۆزبەكەكان، ئاماژە بكەم‌و بە لە بەر چاو گرتنی ئەوەی كە چەندین ساڵ لەو دوورخستنەوەیە تێپەڕ بووە، بەڵام هێشتاكە كرمانجەكانی خوراسان ‌وە كە لە شارەكانی شیرەوان‌و قوچان ئەسفرین لەو شارانە نیشتەجێن‌و زمان‌و كەلتووری نەتەوایەتی خۆیان راگرتووە. هەروەها دوهەمین دورخستنەوی ئەو تایفەیە لە دەورەی رەزا شادا بۆ قەزوین رووی داوە.

پیشەو سەرچاوەی داهاتی زۆربەی دانیشتوانی كرمانج ئاژەڵداری‌و بە هۆی نیشتەجێ بوونیان بە نزیكی سنوورەو كاروباری بازەرگانیش دەكەن.
لە هەموو ئەو شارانە كە كرمانجەكانی تێدا نیشتەجێنە ” ورمێ، سەڵماس، خۆی، چاڵدران، پولدەشت، شوت ‌و ماكۆ” توركەكانیش نیشتەجێن‌و زۆربەی ناوەندە دەوڵەتی‌و بازەرگانییەكان بە دەستی توركەكانەوەیە، نەبوونی شارێكی تەواو كورد نشین بۆ كرمانجەكان، سەرەكیترین هۆكاری بەردەوامبوونیان لە پێكهاتەی سونەتی‌و كۆچ كردنیان بۆ شارەكان‌و گرتنی پیشەی نەشیاوە.

شنۆ وەكوو تەنیا شارێك كە كوردە سۆرانی زمانەكان‌و كرمانجی زمانەكانی تێدا پێكەوە ژیان دەكەن، پێناسە دەكرێت.
بەربڵاوی تایبەتی حەشیمەتی بە تەواوی كرمانج نشین نە لە شارەكان بە پێچەوانە لە ناوچەكان ‌و گوندەكان بە تایبەتی مەرگەوەڕ‌و تەرگەوەڕ و سۆماو برادۆست‌و قوتوورو كوهسار لە بەرچاوە.

مێژووی سیاسی

مێژووی كۆن

شەڕی چاڵدران لە ساڵی 1514ی زایینی لە نێوان زلهێزەكانی عوسمانی‌و سپای سەفەوی روویدا كە بە هۆی نابەرابەری كەرەستە نیزامییەكان، عوسمانییەكان بە تۆپ‌و چەكی قورسەوەو سەفەوییەكان بە كەرەستەی سەرەتایی شمشێرو…بوو كە لە كۆتاییدا سەفەوییەكان شكستیان هێنا. گرینگی ئەو شەڕە لەوەدایە كە كوردستان وەكوو یەك بەش بە دوو بەش دابەش كراو كوردستانی توركییەوە عێراق‌و سورییە كەوتە ژێر دەسەڵاتی زلهێزی عوسمانییەوە‌و بەشی كوردستانی رۆژهەڵاتیش كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئێران ” سەفەوییەكان”ەوە.هێشتاكەش بەجێماوەكانی ئەوە شەڕە ” كڵاوو شمشێرو…” لە لایەن گوندنشینانەوە دەدۆزرێتەوە.

بەرگری قەڵای دم دم

قەڵای دم دم لە 30 ی كیلومتری شاری ورمێدایەو ئەمیر خان برادۆست یا ئەمیر خان لەپ زێڕین فەرماندەییەكەی بە ئەستۆ گرتبوو. ئەمیر خان بەو هۆیەوە كە ئامادە نەبووە لە ژێر فەرمانی شا عەباسی سەفەویدا بێت لە گەڵ هێرشی گەورەی سپای سەفەوی رووبەڕوو بووەتەوەو لە كۆتاییدا بە گرتنی قەڵای دم دم‌و خوێناوی كردنی كانی دەرەوەی قەڵاكە لە لایەن هێزەكانی سپای سەفەوییەوە كە ئەو كانییە ئاوی خواردنی ئەو قەڵایەی دابین دەكرد، قەڵاكەدەگرێت و دەست بە كۆكووژیچكی خوێناوی دەدات ‌و ئەفسانەی قەڵای دەم دەم هێشتاكەش لە گۆرانییە ناوچەییەكان كرمانجەكان جێگەیەكی تایبەتی هەیە.

مێژووی نوێ

شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری شەمزینی لە ساڵی 1880ی زایینی كە ناوبراو لە كوردەكانی حەكاری لە توركییە بووە‌و بەربڵاوی جوغرافییایی ئەو شۆڕشە لە نێوان زریاچەی وان لە توركییەو زریاچەی ورمێ بووە. ناوبراو پەیوەندییەكی بنەماڵەیی لە گەڵ سەیدەكانی گیلانی زادە لە كوردستانی ئێران بووەو ناوەندی سیاسی‌و نیزامی شۆڕشی شێخ شاری شنۆ بووە‌و ناوچەكانی مەرگەوەڕ و سۆما‌و برادۆست لە ژێر كۆنتڕۆڵی هێزەكانی شێخدا بووەو بە دوای بەرنگاری لە چەندین شەڕدا لە كۆتاییدا بە دەستی هێزەكانی عوسمانی تووشی شكست دەبێت.

شۆڕشی سماییل ئاغا( سمكۆی شكاك)

ساڵی 1918 بە دوای كوژرانی، براكەی جەعفەر ئاغا دەبێتە سەرۆكی عەشیرەی شكاك‌و تا ساڵی 1920-1930 ماوەی دەورانی حاكمییەتی سمكۆ درێژەی بووە. شارەكانی سەڵماس، ورمێ‌و مەهاباد‌و تا رادەیەكیش نەغەدەو میاندواو مەراغە دەخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە. كوژرانی پێشەوای ئاشورییەكان‌و مەسیحیەكان بنیامین مارشیمون بە دەستی سمكۆ، رووداوەكانی ژینۆسایدی دانیشتوانی ئەوناوچانەی بە دەستی ئاشوورییەكانی بە دوای خۆیدا هێنا. كە لە نێوان خەڵكدا بە جەلولق ناسراون.

بەهۆی شەڕە یەك لەدوای یەكەكاندا لە گەڵ هێزەكانی رەزاشا‌و دەوڵەتی ناوەندی‌و گوشاری دەوڵەتی توركییە، ژیانی بە دوورخراوەیی تێپەڕاند‌و لە ساڵی 1930 لەسەر داوای حكوومەتی ئێران بە مەبەستی وتووێژ لە عێراقەوە دێتە شاری شنۆ‌و كە لەوێدا بە دەستی هێزەكانی دەوڵەت بە هۆی داڕشتنی پلانی پێشووتر دەكەوێتە داوەوە گیانی لە دەست دەدات. سمكۆ وەك یەكێك لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوە ناسیوناڵیستیەكانی گەلی كورد ناسراوە.

كۆماری كوردستان لە مەهاباد

مێژووی ئەو كۆمارە بۆ هەمووان ئاشنایەو بەشداری كرمانجەكان لە دامەزراندنی ئەو كۆمارە لەلایەن عومەر خان شكاك‌و هەروەها زەڕین بەیگی هەركی كە لە ئەفسەرانی كۆماری مەهاباد بووە دیارو بەرچاوە.

شۆڕشی نەتەوەكانی ئێران

بەشداری كوردە كرمانجەكان لە شۆڕشی نەتەوەكانی ئێران لە دژی رژیمی پاشایەتی دیارو بەرچاوەو ئەوانیش شان بەشانی باقی ناوچەو شارو گوندەكانی دیكەی كوردستان دژی رژیمی پاشایەتی راسان‌و پاشان‌و لەدرێژەی خەبات‌و تێكۆشان دژی كۆماری ئیسلامی خۆیان لە ناو حیزبە كوردییەكانی وەكوو كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران‌و حیزبی دێمۆكرات بینیوە.

وتەی كۆتایی

بی َگۆمان هەر یەك لە مژارەكانی كە لەم بابەتەدا بە كۆرتی باس كرا ئەتوانیت بە جیا قسە و لێكۆلینێكی لە سەر بكرێت ، كاریگەری‌و پێگەی جوغرافیای سیاسی “ژێئۆپۆلیتیك”‌و دێمۆگرافی ‌و كاریگەرییەكانی لە سەر رەوتی جموجۆڵە سیاسییەكان گرینگی هەیە. ناسینی كەلتوورو رێو و رەسمی كوردەكانی كرمانج ‌و سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامی لە پێناو پرژوو بڵاوی‌و خستنەپەراوێزی كوردەكانی كرمانج ‌و بە لە بەر چاو گرتنی مێژووی سیاسی‌و پوتانسیەڵی ناڕازییانەیان روو بە دەوڵەتی ناوەندی، دەبێت بابەتێك بێت بۆ وتووێژ‌و لێكدانەوەی زیاتری چالاكانی سیاسی كورد. چۆنكە لە ئەگەری هەر شیوە ئاڵۆگورێك لە ئێران و رۆژهەلإتی كوردستان رۆل و دەوری و هەروەها پێگەی ئەم ناوچەیە لە ڕاگرتنی بالإنسی نێوان حیزبە كوردیەكان و تەعامۆل لە گەڵ ئازەریەكان و راوەستان لە بەرامبەر هێزی حكوومەتی ناوەندی زۆر لەوە زیاتر دەبێت كە ئێستا لە ناو بزووتنەوی رۆژهەلإتی كوردستان دا خوی دەنوێنێت.