عومەر ئیسماعیل مارف-قەڵادزێ
بەرایی:
لەمێژووی چەندین سەدەی نەتەوەی كورددا، میرنشینی بابان بە یەكێك لە دیارترین و بەهێزترین دەسەڵاتەكانی فەرمانڕەوایی لە باشووری كوردستان دادەنرێت و لاپەڕەیەكی گەش و پرشنگداری تۆماركردوە، چونكە بە هۆی لێهاتوویی و بیرتیژی پاشا و میرەكانیان و بە سوارچاكی و ئازایەتی هێزێكی شەڕكەر و چاونەترسی سەربازیەوە، توانیوویانە بەردەوام ركابەری نەیار و سوپا گەورەكانی وڵاتانی دەوروبەربكەن و هەمیشە لە بەربەرەكانێی مانەوەی سەنگ و پێگەیان دا بن(1).
زۆرێك لە نوسەران و هۆنەرانی ئەو كاتەی سەردەمی خۆیان بە تایبەت، چەندین هۆنراوە و پەخشان و چامەی دوور و درێژیان بۆ فەرمانڕەوایانی بابان نوسیووە و دێڕ و وشەی مانادار و بە پێزیان بە باڵا و ئازایەتی سوارچاكان و داستان و شەڕ و نەبەردیەكانی ئەو كاتەدا هەڵداوە كە لە ئێستادا بوون بە سەرچاوەیەكی بە نرخ و گەوهەرداری وشەی رەسەنی كوردی. لە دیارترینی ئەو هۆنەرانەی ئەو كاتە، جگە لە سێ كوچكەی بابان، هەر یەكە لە (عەلی بەردەشانی1768-1809ز)، (مەولانا خالدی نەقشبەندی1779-1827ز) و (شێخ رەزای تاڵەبانی1835-1910ز) … تاد جێ دەستیان بەرچاوە.
ئێمە لەو كورتە لێكۆڵینەوەیەمان دا، مەبەستمانە پەی بەو نهێنیە ببەین كە ئاخۆ (ئەورەحمان بەگی سالم1805-1869ز)، سەرەڕای بوونی چامە و هۆنراوەیەكی زۆری بۆ رووداو و بەسەرهاتەكانی رۆژگاری ئەو كاتەی میرنشینی بابان، لەبەرچی و هۆكار چی بووە هیچ هۆنراوەیەكی بۆ ئەحمەد پاشای دوا میری بابان نەنوسیووە؟! ئەگەرچی ئەحمەد پاشا، مرۆڤێكی ئەدەب دۆست و رۆشنبیر و جوان بینی سەردەمەكەی خۆی بووە.
هەربۆیە دەمانەوێت بە گەڕانەوە بۆ سەرچاوە مێژووییەكان و بەراوردی رووداوەكانی ئەو سەردەمە، تیشك بخەینە سەر ئەو تەوەر و باسە گرنگە.
سالم كێیە؟
سالم كە بە یەكێك لە ئەستێرە گەشەكانی ناو ئاسمانی وێژەی كوردی دادەنرێت، ناوی تەواوی (ئەورەحمان بەگی محەمەد بەگی قەرەجەهەننەمی كوڕی ئەحمەد بەگ)ە و لە بنەماڵەی ساحێب قڕان بووە كە بە یەكێك لە بنەماڵە دەسەڵاتدارەكانی سەردەمی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان دادەنرێن و بەردەوام هاوكار و پشتیوانی میرەكانی بابان بوون. بە پێی سەرچاوەكان: هۆكاری ناونانیان بە ساحێب قڕان، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە سەر گەورەی ئەو بنەماڵەیە یەكێك بووە لە سەركردەكانی ناو هێزی سەربازی بابان و رووی كردبێتە گۆڕەپانی هەر شەڕێك دوژمنی شكاندوە و بە سەركەوتوویی گەڕاوەتەوە.
بەهۆی ئەوەی لە فەرهەنگی زمانی كوردی دا وشەی ساحێب قڕان واتە: خاوەن بەختی باش، هەر بۆیە زۆر نزیكە ئەو نازناوە خۆشەیان لەبەر ئەوە هەڵبژاردبێت بۆ لە بیربردنەوەی نازناوەكەی تریان قەرەجەهەننەم كە بە مانای دۆزەخی رەش دێت(2)!
بەپێی سەرچاوەكان: سالم ساڵی (1805ز) لە سلێمانی چاوی بە ژیان هەڵێناوە، لەگەڵ هەر یەكە لە (مستەفا بەگی كوردی1812-1850ز) ئامۆزای و (مەلا خدری نالی1800-1877ز(3)) هاوڕێی دا بە هۆزانڤانانی سێ كوچكەی بابان ناسراوە.
ئەورەحمان بەگ، هەر لە منداڵیەوە خەریكی خوێندن بووە لە حوجرە و فێرگە ئایینیەكان و بۆ ئەو مەبەستەش شار و گوندەكانی كوردستان گەڕاوە، هەتا دواتر بڕوانامەی لەو بوارەدا وەرگرتووە و بووە بە مەلایەكی شارەزا.
بەپێی هەندێك سەرچاوە: پێشتر نازناوی هۆنراوەكانی رەنجوور بووە، دواتر لە ژێر ناوی بیماردا چەندین هۆنراوەی تری داناوە. بە هۆی ئەوەی لەش و لارێكی لاواز و بێ هێز و سروشتێكی مات و بێ دەنگی هەبووە و قەننە كێشێكی بەردەوامیش بووە، هەموو كات نەخۆش بووە. لە سەر داوای پزیشكێك نازناوی (سالم)ی بۆ خۆی هەڵبژاردوە بە ئومێدی تەندروستیەكی باش و هەمیشەیی.
بەگشتی هۆنراوەكانی سالم لەسەر شێوازی كلاسیك و لە بوارەكانی نیشتمان پەروەری، دڵداری، كۆمەڵایەتی و ئایینی بوون و بە كوردی و فارسی هۆنراوەی نوسیووە(4).
جێگای ئاماژەیە، سالم هەر لە سەرەتای گەنجیەوە زۆر هۆگری رێچكە و هۆنراوەكانی (مەولانا خالدی نەقشبەندی1779-1827ز) بووە، وەكو لەو پارچە هۆنراوەیەدا دەڵێت:
كەس نەبێ سالم لە دونیادا وەكو من تووشی دەرد
بێ نەوا كەوتوومە غوربەت، ناتەوان و رەنگ زەرد
شیعری مەولانا دەڵێم و هەڵدەكێشم ئاهی سەرد:
«خالدا گر نیستی دیوانە و صحرانورد
تو كجا و كابل و غزنین و خاك قندهار»(5)(*)
پاشان دوای رووخانی میرنشینی بابان، لەگەڵ خێزانەكەی دا و بە بێ رەزامەندی خۆی چووە بۆ ئێران و ماوەیەك لە تاران ژیاوە، ماوەیەكیش لە شاری سنە نیشتەجێ بووە، هەروەها لەلایەن حكومەتی عوسمانیشەوە وەكو فەرمانبەر ماوەیەك نێراوە بۆ شاری حللەی ناوەڕاستی عێراق، بەڵام لە دوا ساڵەكانی ژیانی دا گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی. دوا جار و بە پێی چەند سەرچاوەیەك: ساڵی (1869ز) كۆچی دوایی كردوە و لە گردی سەیوان بە تەنیشت مستەفا بەگی كوردییەوە بە خاك سپێراوە(6).
ئەحمەد پاشا (1838-1847ز)ی میری بابان:
ئەحمەد پاشا كوڕە گەورەی (سلێمان پاشای چوارەم1828-1838ز)ی كوڕی (ئەورەحمان پاشا1789-1813ز)ی كوڕی (مەحموود پاشای یەكەم1778-1782ز)ی كوڕی (خالد پاشای یەكەم1723-1743ز)ی كوڕی (تەیموور خان بەگ1698-1703ز)ی كوڕی (فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە1610-1663ز)بووە، بەڵام هەتا ئێستا بە دروستی ساڵی لەدایك بوونی نازانرێت(7).
ئەحمەد پاشای دوا میری بابان، بە یەكێك لە هۆشیارترین و پێشكەوتووترین كەسایەتیە سیاسی و كاربەدەستە رۆشنبیر و خەمخۆرەكانی ناو بنەماڵەی فەرمانڕەوایی بابان دادەنرێت لە مێژووی چەندین دەیەی میرنشینەكەدا، لەبەر ئەوەی هەر لە تەمەنی گەنجێتی دا بە مەبەستی جیهان بینی زیاتر و خوێندن، سەردانی وڵاتانی خۆر ئاوا و بە تایبەت فەرەنسای كردوە و ماوەی چەند ساڵێك و لە نزیكەوە بە كلتوور و داب و نەریت و شێوەی ژیانی ئەو كاتەی كۆمەڵگای ئەوروپی ئاشنابووە، هەروەها لە رێگەی ژن و ژنخوازیشەوە تێكەڵاوی یەكێك لە ماڵباتە بەناوبانگەكانی پاریس بووە و بەو هۆیەوە بە بەردەوامی ئاگاداری گۆڕانكاری و بارودۆخە هەنوكەیەكانی جیهانی دەرەوە بووە.
جگە لەوەش، جیا لە هەموو پاشا و میرەكانی پێشتووتری بنەماڵەی بابان، هەر لە منداڵیەوە حەز و خولیایەكی زۆری بۆ كتێب و خوێندنەوە هەبووە و مرۆڤێكی ئەدەب دۆست بووە، لەبەر ئەوە هەمیشە لە هەوڵی فراوان كردنی بیر و ئەندێشەی خۆی دا بووە(8) و گرنگیەكی زۆری بە زانست و زانیاری داوە. لە ناو مزگەوتەكەی گەڕەكی سابوونكەران دا كە پێشتر ئەورەحمان پاشای باپیرەی دروستی كردوە، كتێبخانەیەكی گەورەی بنیادناوە و كۆمەڵێكی زۆر دەست نووس و كتێبی دەگمەن و بەنرخی بۆ كتێبخانەكە كڕیووە.
لەگەڵ ئەوانەش دا، چەند كتێبێكی لەلایەن خەڵكانی خوێندەوار و خەت خۆش و بە ئەزموون بە نوسینەوە داوە، تەنانەت دوای دووركەوتنەوەشی لە كوردستان لە دوای ساڵی (1848ز)دا، چەندین كتێب و سەرچاوەی گرنگ و ناوازەی لە وڵاتانی ئەوروپی و عەرەبیەوە بۆ كتێبخانە تایبەتیەكەی بە دیاری ناردوەتەوە. ئەو بزاوتە ئەدەبی و جوڵە رۆشنبیریەی لەو كاتەدا لە سلێمانی بوونی هەبووە، لەلایەن ئەحمەد پاشاوە رێبەرایەتی كراوە و ژینگەیەكی باشتری بۆ فەراهەم كراوە، هەروەها پشتیوانیەكی زۆریشی لەو كەسانە كردوە كە تامەزرۆ و وێڵ بوون بە دوای گەشەكردنی ئەو بوارەدا(9).
جێگای ئاماژەیە، بەهۆی بەهێزی كەسایەتیەكەیانەوە هەر یەكە لە مەلا خدری نالی و شێخ رەزای تاڵەبانی لە ستایش و شكۆی سلێمان پاشا و ئەحمەد پاشای بابان دا، هۆنراوەی جوان و شایستەیان نووسیووە.
وەكو زانراوە، ئەورەحمان بەگی سالم سلێمانی و میرنشینی بابانی هەتا ئاستی پەرستن خۆشویستووە و بەجێهێشتن و دووركەوتنەوە لێی ئازارێكی گەورەی لەلا دروست كردوە، ئەو هەستەی خۆیشی بە هۆنراوە دەرخستووە كە ئەو كاتەی دووركەوتووەتەوە بۆ ئێران و ماوەیەك لە تاران ژیاوە، چامە بەناوبانگەكەی بە ناوی (ئەلویداع) بەو شێوەیەی خوارەوە هەڵبەستووە:
ئەلویداع ئەی موڵكی بابان، ئەلویداع!
ئەلویداع! ئەی جایی جانان، ئەلویداع!
موستەعیددم بۆ بیلادی رافیزیی
ئەلویداع ئەی ئەهلی ئیمان ئەلویداع
وەك ئەسیری توركمان دەمبەن بە زۆر
ئەلویداع ئەی شاهی خووبان ئەلویداع(10)
وەكو دەردەكەوێت، روخانی میرنشینی بابان كارێكی قوڵی لە دڵ و دەرونی سالم كردوە، هەر بەو بۆنەیەوە چەند چامەیەكی سیاسی درێژی هەڵبەستووە. ئەگەرچی چامەكان لە كاتی جیاواز و بە بۆنەی جیا جیاوە دانراون، بەڵام هەموویان بەیەكەوە بەستراون. هەموویان یەك بابەت پێكدەهێنن و لەدەوری ئەو مەینەتە نەتەوایەتیە دەخولێنەوە كە دوای هاتنی دەسەڵاتی راستەوخۆی توركە عوسمانیەكان توشی ناوچەكە بووە. رەنگە ئەو لە هەموو كەس باشتر هەلومەرجی ناوچەی سلێمانی لە ژێر دەسەڵاتی توركی داگیركەردا گێڕابێتەوە(11).
هەر بۆیە دوای راپەڕینی عەزیز بەگی بابان لە ساڵی (1851ز)دا، سالم بە مەبەستی بەرز و پیرۆزراگرتنی ئەو هەوڵە نیشتمان پەروەر و جوامێرانەیە، چامەیەكی دوور و درێژی لە (101) دێڕدا و لە ژێر ناوی (رزم عزیز بیگ با اسماعیل پاشای رومی) هۆنیووەتەوە، ئەو چەند دێڕەی خوارەوە نموونەیەكە:
گەرچی میصرە شارەزوور، ئەمما خەرابە بێ»عەزیز»
روو دەدا ئەم خەلقە ئاخر، حاڵەتی كەنعانییان
شێری بێشەی موڵكی بابان بوو»عەزیز»، ئەمما درێغ
وەك گرێی دامووسكی بێ، ئاو قەومەكەی زوو هەڵوەشان
دیدە نابینایە وەك»یەعقوب»لە هیجرانی»عەزیز»
تۆی خودا! صاحێب مەكان و تۆی خودایا! لامەكان
كەوكەبەی بەختی»عەزیز»م وا لە چاها بێنەدەر
شەعشەعەی ئەمری مونەووەر كا، زەمین و ئاسمان(12)
جگە لەوەش، بۆ دووبارە گەڕانەوەی (عەبدوڵڵا پاشای دووەم1841-1851ز)ی برا بچووكی ئەحمەد پاشا بۆ كوردستان، دوای ئەوەی لە (ئەستەمبوڵ)ەوە گەیشتووەتە بەغدا، چامەیەكی لە (42) دێڕدا بەو ناونیشانە (تهنیە مرخص شدن عبدالله پاشای بابان از قصگنتین وێمدنش بعراق بغداد) هۆنیووەتەوە:
كەڕڕ و فەڕڕ با كەم بكا والی بە فەوجی چێش كەرۆ!
پووشتبەندی لەشكری وەندات و جافان هاتەوە
گایری دەوڵەت، «بحمد الله»بە ئەمری شەهرەزوور
موستەعیدد و خوڕڕەم و یازان و تازان هاتەوە
كەوتە ناو كەففەی كەرەم، دووبارە خەرجی شەهرەزوور
گالیعی دەروێش و موفلیس بوو كە ئاقان هاتەوە
من بە شەك دەموت: نەجاتی كەی دەبێ لە رۆم؟
دڵ وتی: «سالم»یەقینت بێ، بە قورئان هاتەوە(13)
بەتێڕامان و لێ وردبوونەوە لە ناوەرۆكی هۆنراوەكانی سالم و هەستی پڕ سۆزی بۆ بارودۆخ و رووداوەكانی ئەو كاتەی میرنشینی بابان. لەلایەكی تریشەوە، بە خستنەرووی چەند راستیەكی مێژوویی و بە تایبەت پشت بەستن بە چەند سەرچاوەیەكی گرنگ و پڕ بایەخ لە ناویان دا كتێبی: (رەوشی كوردان، مێژووی كوردستان ئەردەڵان-بابان)ی (عەبدولقادر رۆستەم بابانی**) كە خودی نوسەرەكەی لەو رۆژگارەدا ژیاوە و ئەندامی هەمان بنەماڵەی ساحێب قڕانەكانیش بووە، هەر بۆیە دەگەینە ئەو بڕوایەی كە بەڵێ، هیچ گومانی تێدا نیە سالم كێشە و ناكۆكیەكی قوڵ و كاریگەری لەگەڵ ئەحمەد پاشادا هەبووە، ئەوەی خوارەوەش راستی هۆكاری بابەتەكەیە:
ناكۆكی نێوان بنەماڵەی ساحێب قڕان و بەشێك لە بنەماڵەی بابان:
« … هەر چەندە لە سەردەمی میرنشینی بابان دا، بنەماڵەی ساحێب قڕان و بە تایبەت (مەحموود بەگ)ی باوكی هۆنەر مستەفا بەگی كوردی، یەكێك لە كاربەدەست و پیاوە دەست رۆیشتووەكانی ناو دیوانی (سلێمان پاشا1828-1838ز) بووە(14)، بەڵام لە بەرامبەردا چوار كەسی ناسراو و بەناوبانگ، ئامادەنەبوون ملكەچی فەرمانەكانی سلێمان پاشا بن كە ئەوانیش: (محەمەد بەگ)ی كوڕی عوسمان بەگی برازای پاشا، (رۆستەم بەگ)ی برای مەحموود بەگی ساحێب قڕان و (حاجی بەگی مەسرەف)ی ژنبرای مەحموود پاشا، ]بەڵام نوسەر لێرەدا ناوی چوارەم كەسی نەبردوە كە پێدەچێت هەمان (محەمەد بەگ)ی مامی خۆی و باوكی ئەورەحمان بەگی سالم بێت. وەكو دەردەكەوێت ئەوان سەر بە بەری (مەحموود پاشا1813-1841ز)ی برای سلێمان پاشا بوون[ و لە سەردەمی فەرمانڕەوایی مەحموود پاشادا كەسانی بەرێز و خاوەن پێگەی ناو دیوان و كۆمەڵگابوون و هەمیشە بۆ كاروباری وڵات راوێژیان پێ كراوە، بەو هۆیەشەوە سەروەت و سامانێكی زۆریان كۆكردوەتەوە. هەر بۆیە دوای جارێكی تر بە دەسەڵات گەیشتنەوەی سلێمان پاشا و دوورخستنەوەی مەحموود پاشای برا گەورەی لە فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان، لایەنگرانی و بەتایبەت رۆستەم بەگ و هاوەڵەكانی وەكو نارەزایەتیەك بە ماڵ و خێزانەوە بەرەو كەركوك كۆچیان كردوە و لەوێ نیشتەجێ بوون.
دوای چەند ساڵێك، سلێمان پاشا بە پێویستی زانیووە نەیارەكانی ئاشت بكاتەوە. هەر بۆیە (ئەحمەد بەگ)ی كوڕە گەورەی ]كە دواتر بووە بە هەمان ئەحمەد پاشای دوا میری بابان[ لەگەڵ چەند كەس لە پیاو ماقوڵانی ناوچەكە ناردوە بۆ كەركوك بۆ لای رۆستەم بەگ و حاجی بەگی مەسرەف، بە مەبەستی دووبارە گەڕانەوەیان بۆ سلێمانی. سوێندی بۆ خواردون و بەڵێننامەی بۆیان مۆركردوە، هەتا لە ژیان دا بێت هیچ ئازارێكیان پێ ناگەیەنێت و دڵنیایان دەكاتەوە هەر وەكو سەردەمی دەسەڵاتدارێتی مەحموود پاشا ئازاد و پارێزراو دەبن. لەهەمان كاتیش دا، مەحموود بەگی ساحێب قڕانیش لە نیاز پاكی سلێمان پاشا دڵنیای كردونەتەوە كە لە داهاتوودا هیچ زیانێكیان پێ ناگەیەنێت. لەگەڵ ئەوەش دا، ئاماژە بۆ ئەوە دەكرێت كە ئەحمەد بەگ بەڵێنی ئەوەی داوە، ئەگەر باوكی ]واتا: سلێمان پاشا[ فێڵیان لێ بكات، بە خوا سوێند، لایەنی ئەو بەردەدات و ئەوان بۆ كوێ بخوازن لەگەڵیان دا دەچێت!
دوای ئەوەی هەموویان بەو قسانە دڵنیابوون، دوای (5) رۆژ بە ماڵ و خێزانەوە گەڕاونەتەوە بۆ سلێمانی، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم، سلێمان پاشا بە قسەی ناحەز و خەڵكانی ئاژاوەگێڕ لێیان كەوتووەتە گومانەوە و دووبارە ناكۆكی دەستی پێ كردوەتەوە. رۆژێك بانگی كردون بۆ دیوانی پاشایەتی و كەوتووەتە هەڕەشەكردن لێیان، پاشان بڕیاری داوە لە ماڵەكانی خۆیان دا بەندیان بكات، بۆ هەر یەكێكیش چوار پاسەوانی بە سەرەوە داناون و بڕیاری داوە لە بەرامبەر ئازادكردنیان دا هەر یەكەیان (100) هەزار تمەن بدەن. هەر چەندە حاجی بەگ لە ماوەی (2) مانگ دا (70) هەزار تمەن و رۆستەم بەگیش (50) هەزار تمەنیان داوە بە پاشا، بەڵام بۆ پارەكەی تر داوای بارمتە و دڵنیایی لێ كردون، لەبەر ئەوە چوار كەس لە بازرگانانی سلێمانی، بوون بە دەستەبەریان ئەگەر لە فەرمانی سلێمان پاشا سەرپێچی بكەن، ئەوا هەر یەكەیان (10) هەزار تمەن بدات بە میری بابان.
دوای نزیكەی دوو مانگ لە ئازادكردنیان، ئینجا هەر دووكیان چوون بۆ لای مەحموود بەگ و بە نیگەرانیەكی زۆرەوە بەرنامەی رۆیشتنی یەكجاریان داناوە، بەڵام ئەمجارە مەحموود بەگیش بە هۆی شكاندنی بەڵێن و پەیمانەكەی لەلایەن سلێمان پاشاوە، بڕیاری داوە لەگەڵیان دا كۆچ بكات. هەر بۆیە لە نیوە شەوێك دا ]كە هەتا ئێستا ساڵەكەی بە دروستی نەزانراوە[، ماڵ و منداڵەكانیان لەگەڵ (200) سواری تایبەتی خۆیان دا ئامادەكردوە و بەرەو كەركوك لە سلێمانی دەرچوون.
دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵی رۆیشتنیشیان، بە خێرایی سلێمان پاشا هێزێكی هەزار سەربازی لەگەڵ ئەحمەد بەگ دا ناردوەتە شوێنیان، بۆ ئەوەی رێگا لە رۆیشتنەكەیان بگرێت. دوای ئەوەی ئەحمەد بەگ و سوارەكانی لە دوو مەنزڵی سلێمانی پێیان گەیشتوون، بەڵام بە هۆی ئەوەی لەو كاتەدا وەرزی بەهار بووە، هەمان رۆژ رێژنەی باران رووبارێكی بەخوڕی خستووەتە نێوانیانەوە. بە پێی هەمان سەرچاوە: دوای دەمەقاڵێ و شەڕەقسەیەكی زۆر، هێزەكەی ئەحمەد بەگ بە بێ هیچ شەڕ و تەقەكردنێك كشاوەتەوە و گروپی ناڕازی مەحموود بەگیش درێژەیان بە رۆیشتنەكەیان داوە.
لەبەر ئەوەی هاوسەرێكی مەحموود بەگ كچی یەكێك لە كوێخا بە ناوبانگەكانی هۆزی داودە بووە، هەر بۆیە لەگەڵ هاوەڵەكانی دا لەلای ئەوان لە كەركوك نیشتەجێ بووە. دواتریش (300) سواری تایبەتی خۆی بە مەبەستی لاوازكردن و گیروگرفت نانەوە بۆ دەسەڵاتی سلێمان پاشا و نانەوەی ئاژاوە و پشێویی لە ناو میرنشینەكەدا راسپاردوە، ئەوانیش دەستیان داوەتە چەتەگەری و راو و رووت كردن. هەر بۆیە لەسەر داوای سلێمان پاشای بابان، (عەلی رەزا پاشا1831-1842ز)ی والی ئەو كاتەی بەغدا بە فەرماندەیی حسێن پاشای كەهیە، هێزێكی (4) هەزار سەربازی بە (5) تۆپەوە و بە بیانووی دابین كردنی ئارامی رێگا و بان بۆ سەركوت كردنی مەحموود بەگ رەوانەی كەركوك كردوە. كاتێك مەحموود بەگ بە بێ ترس و بۆ بەخێر هاتن چووە بۆ دیدەنی حسێن پاشا، هەر هەمان كات بە شێوەیەكی زۆر نامەردانە فەرمانی دەستگیركردنی داوە، دوای ئەوەی بە زنجیر لە مل كراوی براوەتە ناو چادرێك، لە كاتی نیوە شەودا (24) كەس هەڵیانكوتاوەتە سەری و بە شێوەیەكی زۆر نامرۆڤانە خنكاندویانە! پاشان بەیانی رۆژی داهاتوو لاشەی بێ گیانیان داوەتەوە دارودەستەكەی و هەر ئەو رۆژە هێزەكەی والی گەڕاوەتەوە بەغدا … (15)»
دەرئەنجام:
دوای خوێندنەوەی ئەو رووداو و بەسەرهاتانەی بنەماڵەی ساحێب قڕانی سالم لەسەر دەستی بەشێك لە بابانیەكان بە سەریان هاتووە، دەگەینە ئەو راستیەی كێشە و ناكۆكیەكان لە دوای بە دەسەڵات گەیشتنی سلێمان پاشا سەریان هەڵداوە و چەند جارێكیش ئەحمەد پاشا لەو پێناوەدا دەور و كاریگەری هەبووە.
كاتێك سلێمان پاشا لە ساڵی (1828ز)دا، بە كودەتایەكی سپی و بە بێ شەڕ كورسی دەسەڵاتی لە مەحموود پاشای برا گەورەی زەوت كردوە، كێشەو ناكۆكیە دێرینەكانی ناو بنەماڵەی دەسەڵاتداری بابان پێی ناوەتە قۆناخێكی تازەوە، هەر بۆیە بە ناچاری مەحموود پاشا و دارودەستە و لایەنگرەكانی بەرەو ئێران كۆچیان كردوە كە كوڕانی (ئەحمەد بەگ)ی ساحێب قڕان، جگە لە مەحموود بەگ، هەموویان لە بەرەی مەحموود پاشا بوون و لە كاتی ئاوارەیی و دەسەڵاتداری دا هاو سۆز و هاوەڵی مەحموود پاشا بوون.
ئەگەرچی لەو سەرچاوەیەی ئێمە بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ لێكۆڵینەوەكەمان پشتمان پێ بەستووە لە كۆی رووداو و بەسەرهاتەكان دا، ناوی (محەمەد بەگ)ی باوكی ئەورەحمان بەگی سالم نەهاتووە، بۆیە پێدەچێت خودی نوسەر كە لە هەمان كات دا برازای بووە بە هۆی ناكۆكیەكی ناو بنەماڵەكەیانەوە حەزی بە ناو هێنانی مام و ئامۆزاكەی نەكردبێت، بەڵام ئەگەر لێكدانەوەیەكی زانستیانە بۆ كێشەی نێوان ئەو دوو بنەماڵەیە بكەین، دەردەكەوێت محەمەد بەگیش لایەنگری (رۆستەم بەگ)ی برای بووە، بەو پێیەی كەسایەتیەكی ناسراو و دەوڵەمەندی سەردەمەكەی خۆی نەبووە و لە خێروبێر و پلە و پایەی (مەحموود بەگ)ی برای دا لە دەرباری سلێمان پاشای بابان، هیچ سوودمەند و خۆش حاڵ نەبووە.
وەكو دەردەكەوێت، ئەو كێشە و ململانێیانە بە شێوەیەكی زۆر كاریگەری راستەوخۆی لەسەر كەسایەتی و گەنجێتی سالم داناوە، بە تایبەت رووداوی خنكاندنی مەحموود بەگی مامی بە دڕندانەترین شێوە! لە هەمان كات دا، ئەو بابەتە بۆ (مستەفا بەگی كوردی)ش راستە كە لێرەدا مەبەستی باسەكەمان بە دیاری كراوی تەنها (ئەورەحمان بەگی سالم)ە.
مادام، ئەو ناكۆكیە لە بەرئەنجامی هاتنە سەر دەسەڵاتی سلێمان پاشا و ئەحمەد بەگیش لەو كاتەدا دەوری خۆی هەبووە، سەرەڕای ئەوەی هەر بە سروشت كەسایەتیەكی كەلەرەق و توڕەی هەبووە و چەند جارێكیش لەگەڵی دا بەریەككەوتن هەبووە. كەواتە: دوژمنایەتیەكی قوڵ، هەتا ئاستی خوێن لە نێوانیان دا هەبووە، جگە لەوەی سالم و بنەماڵەكەی چەند جارێك لەسەر دەستی ئەوان لە كاتی لە دەسەڵات لادانی مەحموود پاشای بابان دا، تووشی ئاوارەیی و دەربەدەری بوون بۆ ژێر دەسەڵاتی والی ئەردەڵان و دەرباری شای قاجار لە ئێران.
لێرەدا جێگای تێڕامان و پرسیارە، سالم بەو هەموو توانا و رەوان بێژیەی لە رێكخستنی هۆنراوەدا، بۆچی هیچ هەڵبەست و چامەیەكی لە ستایش و بۆ كەسایەتی و ئەدەب دۆستی و زانست پەروەری ئەحمەد پاشا نەنوسیووە؟! ئەگەرچی لە هەمان كات دا چەند هۆنراوەیەك و چامەی دوور و درێژی بۆ راپەڕین و نەبەردیەكەی عەزیز بەگی مامی ئەحمەد پاشا داڕشتووە و لە كاتی ئازادكردنی عەبدوڵڵا پاشای برا بچووكی ئەحمەد پاشاش لە دەست بە سەری سوڵتانی عوسمانی لە ئەستەمبوڵ، هۆنراوەیەكی شادی بەخش و موژدەدەری هەڵبەستووە.
وەكو پێشتریش ئاماژەی بۆ كرا، ئەحمەد پاشا رۆشنبیرترین و هۆشیارترین فەرمانڕەوای میرنشینی بابان بووە، هەروەها پێشەنگ و سەرتۆپی برەودان بە زانست و زانیاری و هەر لە منداڵیەوە هاوڕێیەكی دانەبڕاوی كتێب و خوێندنەوە بووە و چەند ساڵێكیش لە پێشكەوتووترین وڵاتی ئەوروپا ژیاوە، هەمان كات هاوسەرەكەشی لە بنەماڵەیەكی رۆشنبیر و چاوكراوەی پاریس بووە. لە راستی دا، ئەمانە هەمووی پرسیار و جێگای هەڵوەستەن ئاخۆ سالم بۆچی وەكو مەلا خدری نالی هاوڕێی، یان شێخ رەزای تاڵەبانی لە ستایشی ئەو كەسایەتیە مەزن و مرۆڤە دڵ سۆز و نیشتمان پەروەرەدا، تاكە وشە و دێڕێكیشی بەردەست نیە!
لەكاتێك دا جێ دەست و سەروەریەكانی ئەحمەد پاشای دوا میری بابان ئەوەندە زۆر و بەرچاون، هەڵدەگرێت سەدان دێڕ و چامەی دوور و درێژ و پەرتوكی بۆ بنوسرێت. هەر لە دامەزراندنی گۆڕەپانی مەشقی سەربازی لە سەر چنار و هێزی راهێنراو و تابوور و تۆپەكانی ئەحمەد پاشا هەتا وەكو شكست و پەرتەوازەیی هێزی سەربازی بابان بە فەرماندەیی خودی ئەحمەد پاشا لە شەڕی كۆیەی ساڵی (1847ز)دا لە بەرامبەر سوپای داگیركەری (محەمەد نەجیب پاشا1842-1849ز)ی والی ئەو كاتەی بەغدا.
كەواتە: بێ گومان و دوو دڵی، ئەورەحمان بەگی سالم هیچ خۆشیەكی لە چارەی ئەو باوك و كوڕەی میرانی بابان نەهاتووە و هەرگیز هەست و ئەندێشە و دڵی شكاوی رێگەی نەداوە تەنانەت بە یەك وشە و دێڕیش باس لە بوون و نەبوون و سەركەوتن و شكستیان بكات، هەر بۆیە بڕیاری داوە لەو روانگەیەوە بێدەنگی هەڵبژێرێت و خەم و ناسۆری لەمێژینەی بە پەنهانی بباتە ژێر گڵ و خۆڵی گردی سەیوان.
پەراوێز و سەرچاوەكان:
-عومەر ئیسماعیل مارف، مەحموود پاشای بابان(1813-1841ز):چاپی یەكەم،چاپخانەی یاد،سلێمانی2015، ل9.
2-نەوشیروان مستەفا ئەمین، بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا: كتێبی سێیەم، بەرگی یەكەم، لوبنان2013، ل171.
3-هێمن عومەر خۆشناو، نالی لە بەڵگەنامەكانی عوسمانی دا: چاپی یەكەم، لە بڵاوكراوەكانی دەستنووسخانەی زانكۆی سۆران بۆ پاراستن و ساغكردنەوە2017، ل55.
4-دیوانی سالم (عەبدوڕڕەحمان بەگی ساحێبقڕان): ساغكردنەوە و لێكدانەوە، مەلا عەبدولكەریمی مودەرریس، فاتیح عەبدولكەریم و محەمەدی مەلا كەریم، ئامادەكردن: سدیق ساڵح، بەرگی یەكەم، بنكەی ژین2015، ل(م).
5-دیوانی سالم (عەبدوڕڕەحمان بەگی ساحێبقڕان): سەرچاوەی پێشوو، ل278.
*-جێگای ئاماژەیە، مەولانا خالدی نەقشبەندی پێش ئەوەی ببێت بە شێخی تەریقەت، چەندین هۆنراوەی داناوە كە هەندێكیانی لە ستایش و بۆ گیان بەخت كردنی میرەكانی بابان بە زمانی فارسی نوسیووە. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان: مەولانا خالدی نەقشبەندی، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، بڵاوكردنەوەی كوردستان، سنە (1385ه)، ل495-605.
6-دیوانی سالم (عەبدوڕڕەحمان بەگی ساحێبقڕان): سەرچاوەی پێشوو، ل(م).
7-عومەر ئیسماعیل مارف، ئەحمەد پاشا دوا فەرمانڕەوای میرنشینی بابان (1838-1847): چاپی یەكەم، چاپخانەی یاد، سلێمانی2017، ل13.
8-عومەر ئیسماعیل مارف، سەرچاوەی پێشوو، ل5.
9-عومەر ئیسماعیل مارف، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل21-24.
10-نەوشیروان مستەفا ئەمین، سەرچاوەی پێشوو، ل174.
11-نەوشیروان مستەفا ئەمین، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل177.
12-دیوانی سالم (عەبدوڕڕەحمان بەگی ساحێبقڕان): سەرچاوەی پێشوو، ل548.
13-دیوانی سالم (عەبدوڕڕەحمان بەگی ساحێبقڕان): هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل840.
**-عەبدولقادر رۆستەم بابانی، نوسەری كتێبی: (تاریخ و جغرافیای كردستان موسوم بە: سیر اڵاكراد)ە كە ساڵی (1868ز) لە ماوەی دوو مانگ دا بە زمانی فارسی نوسیوویەتی و دواتر پێشكەش بە فەرهاد میرزای مامی (ناسرەدین شا1848-1896ز)ی قاجاری كردوە، ساڵی (1987ز) محەمەد رەئوف تەوەكولی بانەیی لە تاران چاپی كردوە، لە ئێستاش دا لە ژێر ناونیشانی: (رەوشی كوردان، مێژووی كوردستان ئەردەڵان-بابان) كەریمی حیسامی كردویەتی بە كوردی. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: عەبدولقادر رۆستەم بابانی، رەوشی كوردان، مێژووی كوردستان ئەردەڵان-بابان: و، كەریم حیسامی، چاپی یەكەم، تاران (1393ه)، ل41.
جێگای ئاماژەیە، ئەو كتێبە سەرچاوەیەكی گرنگ و بە نرخە بۆ زانینی هەواڵ و باسەكانی سەردەمی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان، زانیاریەكانی لەسەر دوا ساڵەكانی تەمەنی میرایەتی بابان، زۆر باس و بابەتی گرنگ و نەبیستراوی تێدایە، بە تایبەتی دەربارەی رووداوەكانی سەردەمی دەسەڵاتی مەحموود پاشا، سلێمان پاشا، ئەحمەد پاشا، عەبدوڵڵا پاشا و عەزیز بەگی بابان، هەروەها دەربارەی بنەماڵەی ساحێب قڕان كە نوسەر خۆی ئەندامی ئەو بنەماڵەیە بووە و هەندێك بابەتی تازەی تێدایە، بە تایبەتی دەربارەی مەحموود بەگ. بە پێی سەرچاوەكان: نوسەر ئامۆزای ئەورەحمان بەگی سالم و مستەفا بەگی كوردی بووە و لە هەمان رۆژگاری ئەوانیش دا ژیاوە، كەچی ئەوەی جێگای تێڕامانە لە هیچ شوێنێك ناوی ئەوانی نەبردوە! بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: نەوشیروان مستەفا ئەمین، بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا: ل25.
14-نەوشیروان مستەفا ئەمین، سەرچاوەی پێشوو، ل171.
15-عەبدولقادر رۆستەم بابانی، سەرچاوەی پێشوو، ل183-187.