چوار شه‌ممه‌ , كانونی یه‌كه‌م 4 2024
Home / بەشی مێژووی كورد / مێژوو كوژین یان مێژوو پەرست!؟

مێژوو كوژین یان مێژوو پەرست!؟

64013168-antique-compass-and-glasses-on-vintage-map-background

به‌ڕێز عه‌باس

مێژوونووسان و لێكۆڵەران و ڕەخنەگرانی زانستی مێژوو لەسەرهیچ كۆك نەبوبێتن لەسەر ئەوەكۆكن كە ئەو میللەتانەی ئێستا پێشكەوتوون ڕۆڵ و پێگەیان لەدونیای تازەدا هەیە هۆكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی گەڕاونەتەوە بۆ مێژوو نەك تەنها وەك ڕووداو بەڵكو وەك زانست و گرنگییان پێداوە، كەم سیاسی سەركەوتوو لە دونیادا هەیە ئیعجابێكی سەیری بۆ مێژوو نەبێت و ئێستای پێنەخوێنێتەوە، مەبەستمانەو دەمانەوێت بپرسین ئایا كورد گەڕاوەتەوە بۆ مێژوو؟ گەر گەڕاوینەتەوە چۆن و نەگەڕاوینەتەوە چۆن؟ بەداخەوە ئێمە لەو جۆرەین لەخوێندنەوەی مێژوو یان دەتوانین بڵێین لەو گەلانەین سوودوو گرنگییەگی ئەوتۆمان لەمێژوو وەرنەگرتووەو هەربۆیە دۆخی ئێستامان وایە! بۆچوونمان وایە كورد دەچێتەڕیزی ئەو میللەتانەی دونیاوە یان مێژوو دەكوژێت یان دەیپەرستێت، نەوەك دروستی بكات!  كە هەردووكیان خراپ و كوشندەیەو هەنگاوێك نەك بەرەو پێشەوەو پێشكەوتنمان نابەن، بەڵكوو زیانی زۆرەو دەیان هەنگاو بۆ دواوەمان دەگەڕێننەوە.

هەردوو دیدگای مێژوو كووشتن و مێژووپەرستن لە ئێستای كورستاندا هەستی پێدەكرێت، مەبەستمان لەمێژو كوژ ئەوەیە كە بڕوات بەڕابروو نەبێت و خوێندنەوەی ووردو زانستی بۆ مێژووی خۆت نەبێت و پرسیاری ئەوە نەكەیت ڕووداوەكانی ڕابردووی تۆ وەكو گەلێك بۆچی و لەبەرچی ڕویانداوە؟ دەرئەنجامەكانی ئەو ڕووداوانە چۆن بوون و بۆچی وابوون؟ دونیایەك پرسیاری تر بۆ ئەوەی وەڵامێكی كێشەكان و گرفتەكانی ئێستەی پێبدەینەوە، تا ئێستاش ئەو دیدە زاڵەو ڕۆژانە گوێمان لێدەبێت بەتایبەتی لەلایەن سیاسییەكانەوە بەوەی باسی ڕابردوو نەكەین چونكە زامەكان دەكولێنەوە! ئەمە پێمان دەڵێت ئەوەندەی دەمانەوێت لەمێژوو هەڵبێین و خۆمان بشارینەوە، ئەوەندە نامانەوێت لەمێژوو تێبگەین و خۆمان بناسین ئەوە بۆیە كێشەكان بەردەوامن و هەرجارەو بەجۆرێك قەیرانێك و ڕووداوێك بەرەوڕوومان دەبنەوە، لە بەرانبەر مێژوو كوژدا دیدگایەكی تەواو پێچەوانەمان هەیە كە دیدگای مێژووپەرستنە ئەم دیدگایەش نەوەك باشتربێت لەویتریان بەوەی دەگەڕێتەوەبۆمێژوو، وەكو ئاماژەمان پێكرد بەڵكو خراپترەو بەتەواوی دەیەوێت ئێستامان لەمێژوومان بچێت و هەموو ڕووداوێكی مێژوو لە ئێستادا زیندوو بكاتەوە بەبێ لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی، بەجۆرێك دەبێتە كۆیلەی ڕابردوو وە بڕوای بەهیچ بۆچوون و دونیابینییەكی نوێ و گرنگ نییەو بەردەوام لەناومێژوودا خوول دەخواتەوە، ئەم جۆرە لە لە دیدگای مێژوو بە سوود وەرگرتن لە محەمەد ئەركۆن  دەتوانین ناوبنێین “خۆكۆلۆنیالیزەكردن”.

محەمەد ئەركۆن” لە كتێبی” بەرەو ئیسلامۆلۆژی پراكتیكی دەنووسێت: “گەورەترین جۆری كۆلۆنیالیزم ئەوەیە، خۆت خۆت كۆلۆنیالیزەبكەیت و ببیتە دیلی دیدو بۆچونە كۆنەكان كە بەسەرچون، بێ ئەوەی بتوانیت لەدەستیان قوتارت بێت، دزێوترین جۆری كۆلۆنیالیزم ئەوەیە، لەڕووی ژیرییەوە هەر منداڵ بیت.(واتە نەتوانیت بگەیتە قۆناغی كامڵی)، هەروەها نووسەر ” ئومێد قەرەداغی” لە كتێبی” كێشەكانی هزری ئایینی” دەربارەی ڕابردووپەرستن  یان بەمانایەكیتر ڕابردووی زێڕین دەڵێت”رابردووی زێڕین ترسناكترین وەهمێكە كە لە پانتایی مێژوویەكی بەریندا عەقڵی ئێمە لە زیندانێكی زەخرەفەكراودا بەندكردوە، بێ ئەوەی بوار هەبێت كەمێك لەو زەخرەفەیە ڕابمێنین، یان ڕاڤەی پێكهاتەكانی ئەو زیندانە بكەین، ئێمە هێشتا لەڕۆحی ئەو زیندانە نەهاتبوینەدەرێ كەچی چەندین دەنگ هاتن تا بۆمان ڕوون بكەنەوە ئەوەی ئێمە بەزیندانی ئەزانین زیندان نییە، بەڵكو ئەوە هەربەهەشتە بەڵام بەشێوەیەكی تر، بەهەشتەو نەوەكانی پێش ئێمە دروستیانكردووە، لێرەوە ئەو خورافەیە سەرهەڵدەدا كە گوایا شوناسی ئێمە لەنێو كەلتوورو مێژوودایەو یەك شوناس و یەك ڕەنگمان هەیە، پێویستە لەناو بوونە مێژووییەكاندا بەدوای شوناسدا بگەڕێین، ڕابردووی زێڕین بەتەنها نایەوێت ئێستا لەناو مێژوودا دابمەزرێنێت، بەڵكو دەیەوێت مێژوو لەزەوییەكانی ئێستاشدا سوڵتانێكی ڕەهابێت، دەیەوێ پرۆسە مێژووییەكانی دووبارەبكاتەوە، تا خودی ئێستاش بكات بەدرێژكراوەیەكی بێ پشانەوە لەمێژوو”.

بەبڕوای ئێمە تاوەكوو ئەم دووبۆچوونە لەخوێندنەوەمان بۆڕابردوو بۆمێژوو بەردەوام بن دۆخمان خراپتر دەبێت، بۆ خوێندنەوەی مێژوو بژاردەی سێیەم گرنگەو وڵاتانی پێشكەوتووی دونیا ئەم بژردەیان كردووەتە بنەما بۆ كاركردن، ئەویش خوێندنەوەیەكی زانستی مێژووەو گرنگی پێدانییەتی بۆ بنیادنان و، پرسیاركردنە لە ڕابردووی خۆت بۆئەوەی چارەسەرێك بۆ ئێستا و داهاتووی بنیادبنێیت، خوێندنەوەی ڕابردوو دەبێت بەو جۆرەبێت یان دەتوانین بڵێین گرنگی ڕابردوو كاتێك دەردەكەوێت كەبەم شێوەیە بخوێنرێتەوە كە “كاروان كاكەسوور” لە ڕۆمانی “كەناڵی مەیموونە چەكدارەكان” لە ڕێگەی زمانی كارێكتەرێكەوە چۆنێتی خوێندنەوەی ڕابردوومان بۆ ڕووندەكاتەوەو دەنووسێت: “من لەو كەسانەم، كە نایانەوێت زۆر بیر لە ناخۆشییەكانی ڕابردووبكەنەوە… دایكم زووزوو دەڵێت هەمیشە وابكە نە بەتەواوی ڕابردووت لەبیربچێتەوەو نەبەردەوامیش لەگەڵت بێت… تابلۆیەك لە دیواری ژوورەكەمان دراوە، ئەگەر لێی بڕوانیت، ژنێك دەبینیت، كە سواری مایینێك بووەو خەیاڵی ڕۆیشتووە، جوانووەكەشی دوای كەوتووە… دایكم دەڵێت با ڕابردوو وەك ئەو جوانووە وابێت… دەزانی لەگەڵتەو هیی تۆیە، بەڵام تاكو ئاوڕ نەدەیتەوە، نایبینیت”.

لە كتێبی” مەعریفەو ئیمان” دا نووسەرو ڕۆشنبیر ” هێمن قەرەداغی، لەباسی مێژوودا چەند بۆچوونێكی فەیلەسوفی بەناوبانگی مێژوو” ئارنۆڵد تۆینبی” بە نموونە هێناوەتەوە، گەر ئێمەی كورد ئاگامان لەوبۆچوونە گرنگانە هەبێت و هوشیاریی مێژوویمان فراوانبكەین و نەڕابردوو بكوژین نە بشی پەرستین، بەدڵنییایەوە كاریگەریمان لەسەر دروست دەكات و دیدگامان بۆ زۆر بابەت دەگۆڕێت دەتوانین سوودی لێببینین بۆ ئێستا، نووسەر دەڵێت:”لای مێژوونووسی گەورەی بەریتانی( ئارنۆڵد تۆینبی) مانەوەو لەناوچوونی ژیارەكان بەستراوە بە چەندێتی وەڵامدانەوەی ئەم ژیارانەوە بۆ ئاستەنگە تازەكانی ژیان، بەستراوە بە چەندێتی وەڵامدانەوەی ئەم ژیارانە بۆ گۆڕانەكانی ژیان. خودی تیۆرەكەی ئەو لەسەرمێژوو تیۆری (تەحەداو وەڵامدانەوەیە)، ئەوپێیوابوو هەر ژیارێك ئەو كاتە ڕووەو پوكانەوە دەچێت كە وەڵامی گۆڕانە گەورەكان ناداتەوە، فۆرمی تازەی ژیان بەرهەمناهێنێت و خوێندنەوەی تازە بۆ دونیای خۆی ناكات، دەستبەرداری بەشێك لە قەناعەتە كلتوری و مێژووییەكانی نابێت، بەڵكو جارێكیتر بە تووندی دەچێتەوە ناو ئەو مێژووەو دەستدەگرێت بە نەگۆڕەكانیەوە، پشتدەكاتە ئێستاو لەوێدا دەژی، ئەمە چركەساتی مەرگی ژیارەكانە”. یان دەربارەی ڕۆڵی سەركردە ئەوەی لەو دونیای كوردیدا باوە هەر حیزبەو پێی وایە بەتەنها سەركردەی ئەو دروستكەری مێژووەو زۆرجار سەركردەكانی خۆیان دەخەنە قاڵبی پیرۆزییەو ڕۆڵ بۆ ئەوانیتر ناهێڵنەوەو دەیكەنە ململانێی نێوحۆیان و دەبێتە كێشەوگرفت و وای ئاڵۆزی دەكەن چارەسەركرنی ئاڵۆزدەبێت! نووسەر دەڵێت: “(ئارنۆڵد تۆینبی) باوكی فەلسەفەی مێژووی هاوچەرخ لەوەڵامی ئەو پرسیارەدا كە دەڵێت مێژوو كێ دەیخوڵقێنێت؟ پێیوابوو هێزێكی دیاریكراو نییە بۆ خوڵقاندنی مێژوو، بەڵكو چەندین هێزی جۆراوجۆر بەشدارن لەدروستكردنی مێژوودا، كە زۆرجار ئێمە نایانبینین، ئەو دەڵێت: ئەوەی (چەرچڵ) لەزەمەنی خۆیدا دەیكات تەنها پێشڕەویكردنە، تەنها سەركردایەتیكردنی ڕووداوێكی مێژووییە، چونكە ملیۆنان مرۆڤ لەدوای چەرچڵەوە خەریكی خوڵقاندنی ئەو مێژووە بوون، چەندین مرۆڤ بەشێوەی جۆراوجۆر خەریكی دەستكاریكردنی ئەو چركەساتەبوون، ئەوە كۆی ئەو هێزە مرۆییەیە كە چەرچڵ دەكات بەوەی چەرچڵ بێت.”

بۆیە لەكۆتاییدا دەڵێین وەك “د. ئازاد حەمە” توێژەری بواری قەلسەفە دەنووسێت: “ئێمە پێویستمان بەوەیە ڕابردوو خوێنەری هزركارو هەست تیژبین، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە ئێمە هەمیشە لەڕابردوودا بژین و ئەوەی لەڕابردوودا ڕوویداوە بپەرستین. هۆی ئەوەی ئێمە دژی ئەوەین ناشێ ڕابردووپەرست بین بۆ ئەوە دەگەڕێنینەوە ئێمە لەمێژووی سیاسیماندا هەرگاڤ خەریكی هەڵدانەوەی ڕابردووی سیساسیمان بووینەو مەخابن، هیچیش لەم هەڵدانەوەیەی ڕابردوو قێرنەبووینە. بەواتایتر، ئێمە ناشێ لەسەرحسێبی تێگەیشتن لەئێستای سیاسییمان بەردەوام بگەڕێینەوە سەر ڕابردوو، بەڵام لەبەرئەوەی ڕابردووی سیاسیی ئێمە تابڵێی پڕبووە لەبیماری بۆیە ئەم ڕابردووە، تا ئەو شوێنە دەشێ ئاوڕی لێ بدرێتەوە كە بوارێك بێ بۆ لێوەفێربوون. ئەمەش دەشێ بكرێ بەمەرجی دووبارەنەكردنەوەی ئەوەی لەڕابردوودا شكستی و بەتاڵی و جووین بوونە”.

 

About دیدار عثمان

Check Also

نووسینەوەی مێژوو بەپێی حەز و ئارەزوو!

چەند تێبینییەک لەسەر کتێبی مێژووی بزر و نەگێڕدراوەی کورد: ئەم کتێبە کە نووسەرەکەی سۆران حەمەڕەشە …