مێژووی فەلسەفەی مێژوو.

مێژووی فەلسەفەی مێژوو.
ن /خالید فؤاد طحطح – و/ مهدی حمە سعید محمد
بێگومان دنیای ئەوروپا لەسەدەی شانزەی زاینی یەوە شۆڕشێكی گەورەی بەخۆیەوە دی كە هەموو بوارەكانی بیر وهونەرو ئاین ومێژووی گرتەوە، وە لەم ماوەیەدا ململانێ و كێشمەكێشی بەردەوام لە نێوان كڵێسەی كاسۆلیك و سەردكردەكانی بیرو هاوكارانی بزوتنەوەی مرۆیی ڕووی دا لەوانەی پشتیان كردە تێڕوانینی كڵیسای مەسیحی داخراو بۆ مێژوو. بێگومان ماكیافیلی (1469-1527) جیابوونەوەی تێڕوانینی سیاسی بۆ ئەخلاق بەتەواوی جێبەجێ كرد، وەسیاسەتی لە چەند یاسایەكی جێگیرو نەگۆڕدا دانا كە مادەكەی گەڕاندەوە بۆ مێژووی ڕۆمانی “كتاب المطارحات”، وە لەسەرنج و تێبینیەكانی بۆ ولاَتانی ئەوروپای ئێَستا كتێبی “الأمیر”دانا.

لەكاتێكدا ئەوروپا تێڕوانینەكانی جان بودان(1530-1596) ی ئامادەكرد بۆ بیركردنەوەی زانستی و فەلسەفی ورد لەمێژوودا، هەروەها اوریل داكوستا دەركەوت لەڕووبە ڕووی پیاوانی ئایین كەپارێزگار بوون لەنەوەی جولەكە، وە دەستیان كرد بەلێكدانەوەیەكی مێژوویی بوێرانە بۆ كتێبە پیرۆزەكانی مەسیحی وجولەكە كەپێچەوانەی زۆرێك لە بۆچونە گشتی وباوەكانە، لەئەنجامی ئەمەش بوونە هۆی دەركردن لەكۆمەڵگای تاقمی جولەكە لەئەمستردام، وەبەچەندین شێوە ڕووبەڕووی ناڕەحەتی و بەسوك تەماشاكردن وسەرشۆڕی بوونەوە، جولەكە تفیان تێ دەكرد وپیسایی وكەلاكیان دەخستە ماڵیانەوە، ئەم پیاوە بەرگەی هەموو ناڕەحەتیەكانی گرت بۆ ماوەی حەوت ساڵ(…..) تاوای لێ هات خزم ودۆستەكانی نەیانتوانی بەرگەی بگرن تۆبەیان ڕاگەیان وداوی لێخۆشبوونیان كرد(…) بەلاَم دەسەلاَتدارە دینیەكان لەهۆزەكەی داوایان كرد كە دان بەتاوان و هەڵەی خۆیدا بنێت لەبەردەم كۆمەڵێك خەڵكدا، وە ئەویش ئەنجامی دا، وە سی ونۆ قامچی یان لێدا بە چەند خوێندنەوەیەك كە نەفرەت بكرێتە سەری، لەپاشان داوایان لێكرد كە كڕنووش لەبەردەم پەرستگا ببات، وەكۆمەڵێك بەوردبوونەوەوە بەسەریەوە تێدەپەڕین. ئەمەش زۆرتربوو لەو نەهامەتیانەی كەخزمەكانی ئەم پیاوە هەژارە بەرگەیان دەگرت، پاشان گەڕایەوە بۆ ماڵەكەی لەئەوپەڕی ناڕەحەتی و بێزاری و سكالاَ دابوو، نامەیەكی نووسی هەموو ئەوشتانەی كە لە ژیانیدا بەسەریدا هاتووە تێیدا تۆمار كرد و پاشان خۆی كوشت ودەسبەجێ گیانی دەرچوو.

لە قۆناغی سەردەمی ڕۆشنگەری لەماوەی سەدەی هەژدە ی زاینی دا ڤۆڵتێر گرنگی بەمێژوو دا، وە ڕەوتێكی دانا لەڕەوتەكانی گرنگیدان بەمرۆڤ، وە بەپایەدار كردنی عەقڵ و ڕوبەڕوبوونەوەی لەگەڵ هزری مەسیحیەت لەمێژوودا، وەهەر بەلای ئەودا پشتگیر بوون لەگەڵ مێژوونووس (جان بودان) كە یەكەم كەس بوو پایەدار كرا بە دەستەواژەی فەلسەفەی میژوو(….) ڤۆڵتێر لەباسێكدا باسی دەكات كەمێژووەكەی دەگەڕیِتەوە بۆ ساڵی(1756)ز ، پاشان گەڕایەوە و لەناو كتێبەكەیدا(مدخل فی گبائع الأمم) وەریدەگرت، هەروەك مۆنتیسكۆ بەیەكەم كەس دادەنرێت كە بەرگری لە یاسای مێژوو كرد دژی بیرو ڕای ڕێكەوت، لەبەر ئەوە كتێبەكەی خۆی (روح القوانین) ی دەستكەوت پاش بلاَو بوونەوەیەكی بێشومار كە لە ماوەی ساڵ ونیوێكدا زیاتر لە بیست جار چاپ كرا، بێگومان ئەم كتێبە زیاتر لێكۆڵینەوە لە ناتەواویەكان دەكات لەوەی ڕۆبچێت لە ناوەڕۆكی مێژوودا، هەوڵی دەدا پێش هەموو شتێك بچێتە ناو درێژەی میًژوو بەچەند هۆكارێكی سروشتی وەگ كەش و هەوا و باری جوگرافیای تر، سەرەڕای گشتگیری ڕۆحی یاساكان لەچەند باسێكی زۆر كەپەیوەندیەكی زۆری هەیە بە فەلسەفەی مێژووەوە(….) بێگومان لەئەساسدا كتێبێكە باسی یاساكان و دەستوورەكان دەكات، ناچێتە بواری مێژوو فەلسەفەی مێژوو جگە لەپەیوەندیەكان نەبێت لەگەڵ دەستوورو یاساكان.

فراوانترین خوێندنەوە لەفەلسەلەی مێژوودا ئەو كتێبەیە كە (روبرت فلینت) نوسیویەتی بەناوی ( فلسفەالتاریخ فی فرنساوالمانیا) ، پاشان كتێبی ( تاریخ فسفە تاریخ) كەلە ناویدا باسی (المقدمة) ی ابن خلد ون ی كردووە ، وە زۆر سەرسام بووە پێی ، هەتا لەبارەیەوە ئەم ئاماژە ناودارەی وتووە” بێگومان ابن خلدون هاوتای نییە لەهەموو كات و شوێنێكدا، تاوەكو دەركەوتنی (فیكو) لە دوایەوە بەسێسەد ساڵ ، نەئەفلاتون نە ئەرستوَ نە اوغسگین و خواپەرستێك ناگەنە هاوتای ابن خلدون ، بەلاَم ئەوەی ماوەتەوە هەتا شایستەی ئەوە نین لەئاستیاندا باس بكرێن”

زانایانی ڕۆژئاوا بۆچونیان جیاوازە (….) بێگومان وایان دا دەنا كە (فیكو) یەكەم كەس بووە كە بیری لەفەلسەفەی مێژوو كردۆتەوە ، بەلاَم لەدواییدا بۆیان دەركەوت و زانیان كە ابن خلدون لەپێشتر بووە بە ماوەی سێ سەدە ونیو، وە هەستاوە بە خوێندنەوەی مێژوو بۆ گەشەدان بە شارستانی مرۆڤایەتی كە بەفەلسەفەی مێژوو ناوی دە بەن بە پاڵپشتی زانستی بەهێز، لەكاتێكدا (فیكو) گرنگی بە مێژووی ئیغریق و ڕۆمان دەدات ئەواكتێبی (المقدمە) ابن خلدون لێكۆڵینەوە لەمێژووی عەرەب و ئیسلام دەكات.

سەرە ڕای ئەوەی ابن خلدون زاراوەی فەلسەفەی مێژووی بەئاشكرا بەكار نەبردووە، بێگومان كتێبەكەی ئاماژە بەو جۆرە لێكدانەوانە دەكات كە لە ئەوروپا بە ناوی (فەلسەفەی مێژوو) لە سەدەی هەژدە مەوە ناسراوە، یان بەناوی (زانستی مێژوو) یان (دەروازەیەك بۆمێژوو) كە لە سەدەی نۆزدە دەستی پێكرد ،بێگومان ابن خلدون بنەماكانی ڕەخنەی مێژوویی و فەلسەفەی مێژوو و كۆمەڵناسی لەكتێبەكەیدا باس كردووە.

بێگومان مێژوو لەسایەی ابن خلدون وە كرا بە زانستێكی جێگیر، تەنها بەشوێن ڕووداوەكاندا نەدەگەڕا، بەڵكو هۆكاری ڕووداوەكەی لێكدەدایەوە ، و هەوڵی دەرخستنی ئەو رێبازەی دەكرد كە ڕووداوەكەی پێ ڕێكخراوە، وە جەختی لەسەر سەرەتای ڕووداوەكەی دەكردەوە لەگەڵ بەشداری ناوچەكان و هۆكاری كەوتنەوەی ڕووداوەكە، هەواڵی رۆژەكان وولاَتان تێ دەپەڕین بۆ ئەوەی هۆكارو یاسای ڕووداوەكە دەركەوێت، بێگومان زۆرێك لەمێژوو نوسان هەستیان بەهەڵە كردووە لەلێكدانەوەی رووداوەكان بەهۆی لایەنگیری و نەزانی بەسروشتی مرۆڤ، یاسروشتی كۆمەڵگا كان یان نەزانین و سروشتی بارو دۆخی شارەكان .

لێرەدا ابن خلدون لەكتێبەكەیدا زانستێكی تازەی دانا ، كە هیچ كەس لەبیریاری ڕۆژهەڵهات وڕۆژئاوا پێشتر باسیان نەكردووە (……) ابن خلدون لەزانستە تازەكەیدا ناوی (العمران ) بەسەردا بڕی ، وە شانازی بەم زانستەوە دەكرد بە ئاماژەی ئاشكراـ وە خۆی بەدەمەزرێنەرو داهێنەری ئەو زانستەی دادەنا، وە شوێنكەوتەی كەس نەبووە و لە هیچ كەسی وەرنەگرتووە.

(المقدمە) ی ابن خلدون زانستی تازەی لەخۆ گرتبوو كەبەهۆیەوە لەناو زانایاندا مایەوە، بەوەی پێشەواو نوێگەرە لەزانستی مێژوودا، لەبەر ئەوەیە زۆرێك لە زانایان وای دادەنێن كە ابن خلدون باوكی مێژوو یان دامەزرێنەری زانستی مێژوویە لەسەر وتەی پۆِۆفیسۆر ألبان .ج.ویدرجی.

بێگومان (المقدمة) نزیكە ببێت بەو داهێنراوە عەرەبیە تاكەی ، كە لەكاتی خوێندنەوەیدا هەست دەكەین بەوەی كە زۆر لەئێمە سەردەمیانەترە ، بەواتایەكی تر كاتێ ئێمە (المقدمە) دەخوێنینەوە هەست دەكەین بەوەی كە شتێك دەخوێنینەوە كە هیچ كەس لەئێمە لەداهاتوودا ناینوسێ ، وەشتی َ دەبیسین لەداهاتوودا نایڵێین .

ابن خلدون كەسایەتیەكی چاوەڕوان نەكراو بوو بەنیسبەت سەردەمی خۆیەوە، ئەو سەردەمەی جیهانی ئیسلامی پەرتەوازە بوو بوون بۆ چەند ناوچەیەكی ڕگەز پەرستی دژ بەیەك ، لەبەر ئەوە كتێبەكەی بە نەناسراوی ون بوو لەنێو ململانێی گەورەی هۆزەكان و نەتەوەی بێ ئەرزش دا مایەوە، تاوەكو ئەوروپیەكان بۆ زمانی خۆیان وەریان گێڕا و سوودیان لێ وەگرت و چەندەها خوێندنەوەی جیاوازی بۆ كرا. كە بەهەزاران كتێب دەژمیررێت.

( جورج سارتون) دەڵێت ” ابن خلدون تەنها گەورە مێژوو نووسی چاخی ناوەڕاست نی یە بەرز وبڵند بێت وەك گەورەیەك لە نێو هۆزی نوستوەكان، بەڵكو لەیەكەمەكانی فەیلەسوفانی مێژوویە لەپێشی میكیافیلی و بودن و فیكو وكونت و كورتو دایە.

ڕۆژهەڵهات ناسی فەرەنسی سیلفیستردی ساسی (1758-1838) خوێندنەوەی بۆ بەرهەمی زانستی (ابن خلدون) كرد بەوتەكەی ئاماژەی كرد كە” ابن خلدون مۆنتسكیۆی عەرەبە).

پاشان فریدریك شولتز(1700-1829)ئاماژەی بە پێویستی وەرگێڕان و بلاَو كردنەوەی خێرای ئەو باسە فەلسەفیە كرد كە دانەرەكەی بانگهێشتی ئەوە دەكات كە مۆنتسكیۆی رٍۆژهەلاَتە.

بەرنامەی مێژووی خەلدونی بە وردەكاری زانستی ناسراوە، بێگومان مێژوو لەپێشوودا شێوەیەك لەشێوەكانی ئەدەبی وەرگرتبوو، وە جۆرێك بوو لە دەمە تەقە و وت و وێژ لەگێڕانەوەی ڕووداوەكاندا (….) پێشینەكان وەك سەیركردنیان بۆ كۆگای هەواڵ تێڕوانینیان بۆ مێژوو هەبوو. نەیان كردبوو بە زانستێك لەو زانستانەی كە یاسا وبنەما و بەرنامەی خۆی هەبێت، هیچ كەس لاری لەوە نییە كە مێژوو لەسەر دەستی ابن خلدون بوو بەزانستێكی جێگیری تەواو، كە تەنها گرنگی بەپرسیارەكانی ڕابردوو تۆماركردنی نەدا ، بەڵكو دوو بارە پرسیاری چۆنیەتی ڕووداوەكەی دەكرد (….) و بەرەو قۆناغێكی بەهێز ڕۆشت لەزانست دا، پرسیاری لەهۆكاری گرنگترین فاكتەر و بنەمای دەدا كە لەو بوارەوە شارستانی بەرەو پێش كەوت، هەروەها ئەو فاكتەرو هۆكارانەی كە بوونە تە هۆی دواكەوتنی شارستانیەت. هەربۆیە زۆرێك لە لێكۆڵەرەوان و پسپۆڕان ابن خلدون بە پێشەوای فەیلەسوفانی مێژوو دادەنێن ، چونكە یەكەم جار لە مێژووی بیری مرۆڤایەتی ابن خلدون زانستی كۆمەڵناسی مرۆیی وە یاسا ڕێكخراوە بتەوەكانی ژیان و گەشەكردنی كۆمەڵكای دانا. زانستێكی كەشف كرد لەوەو پێش نەناسراو بووە ، ئەو زانستەتازە لەدایك بووەی بەناوی (علم العمران) ناونا.