بزووتنەوەی كەمالی و رووخاندنی خیلافەتی ئیسلامی

پێشەكی

بزوتنەوەی كەمالی زادەی ئەو بارودۆخە بوو كە توركیای پاشماوەی عوسمانی بە خۆیەوە بینی، ئەویش لە ئەنجامی دۆڕاندنی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا، پاش ئەوەی لە پاڵ وڵاتانی ناوەند دژ بە وڵاتانی هاوپەیمانان چووە جەنگەكەوە‌و سەپاندنی چەندین مەرج‌و پەیماننامە بەسەریدا، وێڕای داگیركردنی ئەنادۆڵ لەلایەن هاوپەیمانانەوە، كە ئەمەش شایانی قبوڵ كردن نەبوو لەلایەن گەلی توركیاوە.

بزوتنەوەیكەمالی (1919-1922) بە خاڵی وەرچەرخان دادەنرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی، كە ئەنجامەكەی دامەزراندنی دەوڵەتێكی توركی ناسیۆنالیستی عەلمانی لێكەوتەوە‌و دواجار كاریگەری لەسەر ڕوداوەكانی ناو توركیا‌و ناوچەكە بە گشتی هەبوو.

سەركەوتنی بزوتنەوەی كەمالی لە ئەنجامی چەندین هۆكاری دەرەكی‌و ناوخۆیی هاتە كایەوە، مستەفا كەمال توانی سود لە هەلومەرجی نێو دەوڵەتی ئەوكاتەی جیهان وەربگرێت، بە بەستنی پەیوەندی لەگەڵ سۆڤێتْ وەرگرتنی كۆەك‌و یارمەتی لێی لەلایەك‌و ململانێی نێوان خودی هاوپەیمانان لەلایەكی ترەوە، هەروەها لەسەر ئاستی ناوخۆش توانی سود لە توانای بەشێكی بەرچاوی كوردەكان وەربگرێت بۆ سەرخستنی بزوتنەوەكەی، ئەمە وێڕای كەسایەتی بە توان‌و كاریزمایی مستەفا كەمال خۆی.

ئەم لێكۆڵینەوەیەمان دابەشكردووە بە سەردوو بەشدا، بەشی یەكەممان دابەشكردوو بەسەر دوو باسدا، لە باسی یەكەمدا باسمان لە دەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا كردووە، لە باسی دووەمیشدا تیشكمان خستۆتە سەر بارودۆخی دەوڵەتی عوسمان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، هەرچی بەشی دووەمیشە دابەشمانكردووە بەسەر سێ‌ باسدا، باسی یەكەم تەرخانكراوە بۆ هۆكارەكانی سەرهەڵدان‌و كۆنگرەكانی بزوتنەوەی كەمالی‌و دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانی گەورە، لە باسی دووەمیشدا باسمان لە پەیوەندییەكانی بزوتنەوەی كەمالی لەگەڵ هەریەك لە سۆڤێت‌و كورد كردووە، باسی سێیەمیش تەرخانكردتوە بۆ گرنگترین جەنگەكانی بزوتنەوەی كەمالی‌و كۆنگرەی لۆزان، ئەمیش بە پشت بەستن بە چەند سەرچاوەیەك لە گرنگترینیان: د. ابراهیم خلیل احمد‌و د. خلیل علی مراد: ایران‌و تركیا دراسە فی التاریخ الحدیث والمعاصر، هەروەها د. ابراهیم خلیل احمد‌و ئەوانی تر: مێژووی توركیای هاوچەرخ، لەگەڵ كتێبی موقف التیار الاسلامی والتیار العلمانی فی تركیامن القضیة الكردیة لە نوسینی د. ولید رضوان، جگە لە كتێبی القضیة الكردیة فی تركیای د. حامد محمود عیسی‌و چەند سەرچاوەیەكی تر.

گومانی تێدا نیە كە هیچ كارێكی زانستی بێ‌ گرفت‌و كەموكوڕی نیە، لەگرنگترین گرفتەكانی ئێمەش لەئەنجامدانی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا، كەمی كات بوو بەهۆی سەرقاڵیمان بەخوێندن‌و كۆرساتەوە.

لەگەڵ ڕێزدا

بەشی یەكەم

دەوڵەتی عوسمانی لەسەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانیدا:

باسی یەكەم/ دەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا:

كاتێك جەنگی یەكەمی جیهانی هەڵگیرسا، دەوڵەتی عوسمانی پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ ئەڵمانیا دا هەبوو، چونكە بڕوای وابوو چاوتێبڕینی ئەڵمانیا بۆ ناوچەكانی عوسمانی كەمترە لەچاوتێبڕینی وڵاتە ئەوروپیەكانی تر.

دەوڵەتی عوسمانی لە 4 تشرینی دووەمی 1914 دا چووە جەنگەوە لە پاڵ وڵاتانی ناوەنددا، ئەوەش وەك جێبەجێكردنی ئەو پەیماننامە نهێنیەی لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی‌و ئەڵمانیادا لە ئابی 1914دا بەسترا.

ئەنوەر پاشا فەرمانی بە كەشتیگەلی عوسمانی لە دەریای ڕەش كرد بەدەستكردن بە كردەوە سەربازییەكان دژی ڕوسیا، ‌و لە 29ی تشرینی یەكەمی 1914دا كەشتیگەلی عوسمانی بۆردومانی بەندەرەكانی ڕوسیای لە دەریای ڕەش كرد‌و چەند كەشتیەكی ڕوسی نقوم كرد. ‌و باڵا دەستی بەسەر دەریای ڕەشدا بە دەستهێنا، بەمەش دەوڵەتیوسمانی لە دژی ڕوسیا‌و فەرەنسا‌و بەریتانیا چووە جەنگەوە، بەوەش ڕوسیا لە 4 تشرینی دووەم‌و دوای تەنها یەك ڕۆژ بەریتانیا‌و فەرەنسا جەنگیان دژی دەوڵەتی عوسمانی ڕاگەیاند.

ئیتیحادییەكان چوونە جەنگەوە بەمەبەستی هێنانەدی چەند ئامانجێك:

1. پیادە كردنی سیاسەتی بەتورك كردن لەسەرجەم ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی‌و ئەو ناوچانەی كەوتونەتە ژێردەستی داگیركەری ئەوروپیەوە.

2. رزگار كردنی ئەو ناوچانەی تورك نشینن لە ڕوسیا (قەفقاس‌و توركستان) ‌و یەكخستنی.

3. گێڕانەوەی ئەو ناوچانەی لەژێر دەستی عوسمانی چوونەتە دەرەوە وەك میسر‌و قوبرس‌و لیبیا‌و تونس‌و جەزائیر.

4. دووبارە چەسپاندنەوەی دەسەڵاتی خیلافەت لە هەموو جیهانی ئیسلامیدا.

بەم شێوەیە دەوڵەتی عوسمانی چووە جەنگەوە وێڕای ئەوەی ڕای گشتی عوسمانی‌و سەدری ئەعزەم سعید حلیم نەیاندەویست بچنە جەنگەكەوە، هەروەك چەند وەزیرێكی وەزارەتەكەی سعید حلیم دەستیان لەكار كێشایەوە وەك ناڕەزاییەك دژی چوونە ناوەوە بۆ ناو جەنگی یەكەمی جیهانی.

هێزەكان بەریتانیا دەستیان بە پێشڕەوی كرد بەرەو عێراق لە باشورەوە. كەشتیەلی بەریتانی لە 6/11/1914 فاو یان داگیر كرد‌و هێزەكانیان لە عبادان دابەزاند‌و لەوێوە بەرەو باكور كشان‌و لە 22/11/1914دا بەسرەیان داگیر كرد‌و بەوەش داگیركاری بەریتانیا لە عێراق دەستی پێكرد. هێزەكانی بەریتانیا پێشڕەییان كرد بەرەو (عەممارە) ‌و لە 3ی حوزەیرانی ساڵی 1915 دا داگیریان كرد‌و لە 25ی تەمموزی هەمان ساڵدا ناسریەیان داگیر كرد، پاش چەند جەنگێَكی خوێناوی لە شوعەیبیە‌و قورنە بەریتانیەكان بەتەواوی دەستیان بەسەر هەموو ویلایەتی بەسرەدا گرت.

پاشان هێزەكانی بەریتانیا لە 30 ئەیلولی هەمان ساڵدا كوت یان داگیر كرد‌و شەڕگەیشتە دەروروبەری فڤاعە لەلای سلمان باك لەدوری 30 كیلومەتر لە باشوری بەغداد، پاش هاتنی هاوكاری هێزەكانی عوسمانی، سوپای بەریتانیایان ناچار بە پاشەكشە كرد بۆ كوت‌و بەتوندی گەمارۆیاندان لە 3 كانونی یەكەمی 1915 تا كۆتا ڕۆژی مانگی نیسانی 1916 بەردەوامبوو، سەرجەم هەوڵكانی بەریتانیا بۆ شكاندنی گەمارۆكە شكستی هێنا ژەنەراڵ تاوزەند (فەرماندەی هێزە گەمارۆدراوەكە لە كوت) ناچار بوو لە 29نیساندا خۆی بدات بە دەست سوپای عوسمانیەوە.

عوسمانیەكان توانیان سەركەوتنێكی تر لە گالیبۆلی (جناق قلعە) بەدەستبهێنن، كە شكستی بەهێرشی هاوپەیمانەكان لە گەروی دەردەنیل لە 19 شوباتی 1915دا هێنا، هەورەك ناچار بوون بە ئامادەكردنی هەڵمەتێكی زەمینی لە نیسانی هەمان ساڵدا‌و جەنگ لەنێوان هەردوولادا بەردەوام بوو، لێرەدا كەسایەتی مستەفا كەمال وەك فەرماندەیەكی سەربازی دەركەوت، واتر ناوبانگی پەیدا كرد، كە فەرماندەی كەرتی (انافارگە) بوو هێرشێكی سەركەوتووی بەرپا كرد، بووە هۆی جێگیری بەرەكە‌و سەریكێشا بۆ ئەوەی بەریتانیەكان چاو بە كردەوەكەدا بگێڕێتەوە بە گشتی، لە ئەنجامی ئەو سەركەوتنەدا پلەی میر لیوای پێدرا ‌و ناسرا بە (مستەفا كەمال پاشا).

پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی لەهەردوو بەرەی عێراق‌و شامدا ڕوبەڕووی چەند شكستێكی توند بۆوە هێزەكانی بەریتانیا لە 11 ئازاری 1917دا بەغدایان داگیر كرد‌و لە تشرینی یەكەمی ساڵی 1918دا گەیشتنە نزیك موسڵ، لەشامیشدا هێزە عەرەبیەكان بەیارمەتی بەریتانیا لەدیمەشق دەوڵەتیان ڕاگەیاند ناچار حكومەتی ئیتحادیەكان لە13ی تشرینی یەكەمدا دەست لەكاركێشانەوەی خۆی ڕاگەیاند‌و ژمارەیەك لەسەركردەكانیان ڕایانكرد، بەمەش بۆشایی سیاسی باڵی بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا كێشا بوو، لە ئەنجامی هەڵاتنی سەركردەی ئیتیحادیەكان كە دەوڵەتی عوسمانیان خستە قەیرانێكی بێ‌ دەرچەوە بۆ ئەوروپا، ئەوەش پاڵی بە سوڵتان محمد رەشاد (محمدی پێنجەم 1909-1918)‌و چینی فەرمانڕەوای كۆنەوە نا ملكەچی هاوپەیمانەكان بن، و لە14ی هەمان مانگدا بەسەركردایەتی ئەحمەد عیزەت پاشا حكومەتێكی نوێ‌ دامەزرا، ئەم حكومەتە لە30ی هەمان مانگدا بەمەر جەكانی ئاگربەستی مۆدرۆس ڕازیبوو.

باسی دووەم/ بارودۆخی دەوڵەتی عوسمانی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی:

لەئەنحامی شكستی دەوڵەتی عوسمانی لەجەنگی یەكەمی جیهانیدا، هێزی هاوپەیمانان دەستیانگرت بەسەر گرنگترین بنكە سەربازی‌و ستراتیژی‌و ئابورییەكانی وڵاتدا، هێزی هاوپەیمانان ئەستەمبوڵ‌و قەڵاكانی دەردەنیل‌و بسفۆڕ‌و گرنگترین شارەكانی وڵاتیان داگیركردو لە13ی تشرینی دووەمی 1918دا چونە ناو قۆچی زێڕینەوە‌و هەوڵیاندا ئەستەمبول بكەنە بنكەیەك بۆ چالاكیەكانیان لەگشت وڵاتانی ناوچەكەدا .

پاشان بەریتانیا موسڵ و ئەسكەندەرونەی داگیركرد بەبیانووی زامنكردنی هێڵەكانی(تمویل)ئازووقەپێدانی هێزەكانی، ئەمە لەكاتێكدا كە ئەم ناوچانە لەژێردەستی عوسمانیدابوو لەكاتی ئیمزاكردنی ئاگربەستی مۆدرۆسدا، هەروەها عینتاب و مەرعەش و ئورفە و ئاسكی شەهروئەفیون قەرەحەسارو كوتاهیەی داگیركرد و دەستیگرت بەسەر هێڵی ئاسنینی بەغداد-ئەنادۆڵ و بەندەرەكانی دەریای رەشدا، هەروەها هێزەكانی ئینگلیز دابەزینە سامسۆن‌و تەرابزون، سەرەڕای ئەوەی هێزێكی تری ئینگلیز نێردرا بۆ ئەنكەرە‌و مەرزیفۆن.

هەروەها هێزەكانی فەڕەنسا مەرسین‌و ناوچەی ئەتنە‌و ناوچەی خەڵووزی بەردینی (زونكلداغ) یان داگیركرد‌و لەپاییزی 1919دا شوێنی بەریتانیەكانیان گرتەوە لە ئەنتالیا‌و كوشاداسی، پاش ئەوە (قونیە‌و ئیسپارتە‌و بودروم‌و ماركی‌و مارماریس) یایان داگیركرد.

لە15ی ئایاری 1919دا بەبڕیارێكی كۆنگرەی ئاشتی پاریس هێزەكانی یۆنان هەستان بە داگیركردنی ئەزمیر كە بەكەشتیە جەنگیەكانی بەریتانیا‌و فەڕەنسا‌و ویلایەتە یەكگرتووەكان دەپارێزرا.و ژمارەی هێزەداگیركەرەكان لە ئەنادۆڵ‌و تراقیادا لەسەرەتای ساڵی1919دا گەشتە 107هەزار بێجگە لە یۆنانیەكان.

لە ئاگربەستی مۆدرۆسدا هاتبوو كەدەبێت هەردوو گەروی دەردەنێڵ‌و بسفۆر بكرێنەوەو هاوپەیمانان قەڵاكانیان داگیربكەن‌و چەكی سوپای عوسمانی داماڵن‌و بورجە جەنگیە عوسمانیەكان بدرێن بەدەستەوەو هاوپەیمانان مافی ئەوەیان هەبێت هەرخاڵێكی ستراتیژی داگیربكەن كەجێی مەترسی بێت، كەشتیەكانی هاوپەیمانانیش بۆ بەندەرە عوسمانیەكان بەكاربێن‌و ئەفسەرە هاوپەیمانەكان سەرپەرشتی هەموو هێڵە ئاسنینەكان بكەن‌و هەموو سەربازگە عوسمانیەكان لە حیجازو عەسیرو یەمەن‌و سوریاو عێراق و بەندەرە عوسمانیەكانی باكووری ئەفریقا بدرێن بەدەستەوە، هاوپەیمانان مافی خۆیانە هەربەشێَكی شەش ویلایەتە عوسمانیەكە داگیربكات.

مستەفا كەمال هەوڵیدا ئەو هەلومەرجە بۆبەرژەوەندی خۆی بقۆزێتەوە بەتایبەتی دوای ئەوەی سوڵتان وەحیدەدین عیزەت پاشای لەسەر كار لابردو تۆفیق پاشای ڕاسپارد حكومەتێكی نوێ‌ پێكبهێنێت، مستەفا كەمال لەگەڵ عیزەت پاشا لەسەر ئەوە ڕێككەوت كە دوای ئەوەی لەڕێی پەرلەمانی عوسمانی‌و لە سۆنگەی وروژاندنی هەستی نیشتیمانی پەرلەمانتاران ڕێگە بەحوكمەتی تۆفیق پاشا نادات متمانە بەدەست بهێنێت، ئەو كاتە دەبێت ئەو حوكمەتێك پێكبهێنێت‌وپۆستی وەزارەتی جەنگی پێبدات، مستەفا كەمال هەوڵیدا كە ئەندامانی پەرلەمانی عوسمانی دەنگ دژی حوكمەتی تۆفیق پاشا بدەن، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، لە كۆبونەوەی پەرلەماندا تۆفیق پاشا بەزۆرینەی دەنگ متمانەی پەرلەمانی بەدەستهێنا.

بەمە سوڵتان‌و حكومەت بوونە گوێڕایەڵی بەریتانی‌و فەرەنسیەكان‌و ئەحمەد تۆفیق پاشا لەجیاتی ئەحمەد عیزەت پاشا حكومەتی گرتە دەست دوای ئەویش داماد فەرید پاشا هات كە هەواداری بەریتانیەكان‌و سەركردەی حیزبی (الحریە والائتلاف) بوو، ‌وحكومەتەكەی داماد بەبیانووی گێڕانەوەی هێمنی‌و ئاسایش كەوتە ئەنجامدانی چەند داگیركاریەكی فراوان‌و دادگا سەربازیەكانی زیندوو كردەوە، ئەنجامی ئەمكارەی بوو بەهۆی لاوازبوونی دەسەڵاتەكەی.

بەشی دووەم

بزووتنەوەی كەمالی/ جەنگی سەربەخۆیی (1919-1922):

باسی یەكەم/ سەرهەڵدان‌و ئامادەكارییەكان بۆ بزوتنەوی كەمالی:

هۆكارەكان‌و سەرهەڵدانی بزوتنەوەی كەمالی:

سوڵتان موحەممەد وەحیدەدین (موحەممەدی شەشەم) كەپاش مردنی سوڵتان مەحەممەدی پێنجەمی برای لە3ی تەمووزی1918دا دەسەڵاتی گرتەدەست، كەوتە ژێركاریگەری هاوپەیمانانەوە‌و فەرمانی دەركرد بە تەسریحكردنی ژمارەیەكی زۆر لەهێزەكانی توركیا، هەروەك ڕێگەی گرت لەهێزەكانی كە ڕووبەرووی یۆنانیەكان بوەستنەوە.

پرۆژەی پەیماننامەی ئاشتی لەپاریس پێشنیاری مانەوەی دەوڵەتێكی توركی بچوكی لەناوەڕاستی ئەنادۆڵدا كردبوو بەسەركردایەی سوڵتان، بەڵام لەژێر دەسەڵاتی هاوپەیمانەكاندا بێت، هەرچی ناوچەكانی ترە دابەشكرابوو لەنێوان دەوڵەتە ئیمپریالیەكاندا.

لەتوانای گەلی توركیادا نەبوو گواستنەوەی وڵاتەكەیان بۆ داگیرگەیەك قبوڵ بكەن، لەبەرئەوە نەچوونە ژێر ركێفی ئیمپریالیەكان‌و خۆیان ئامادەكرد بۆ خەباتی چەكداری دژ بە داگیركەران، سەرەڕای ئەو ماندووبوونەی بەهۆی جەنگەكەوە تووشیان بوو بوو.

لەم باروودۆخەدا مستەفاكەمال كەوتە بیری یاخیبون‌و ڕاپەرین، ئەوەبوو سەرەتای ئەم بیرەی بەكەڵك وەرگرتن بوو لە فەرمانی سوڵتان وەحیدەدین بەناردنی بۆ ئەنادۆڵ وەكو سەركردەی گشتی سوپای عوسمانی، تا هەوڵی پاراستنی ئاسایشی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتدا بدات.

هەركە مستەفا پاشا گەیشتە هەردوو ویلایەتی ئەرزرۆم‌و سیواس، ئەو دوو ویلایەتەی كردە ناوەندی چالاكیەكانی، تەنانەت ڕایگەیاند ناتوانێت شكستی توركیا قبوڵ بكات، بۆئەوە لەگەڵ ژمارەیەك لەهەواددارەكانی بڕیاری بەرگریكردن‌و بەرهەڵستكاری كارە ناڕەواكانی هاوپەیمانانیاندا‌و هێرشیان كردە سەر سوڵتان‌و حكومەتەكەی لە ئەستەمبوڵ، وەسفیان كرد بەوەی كە بۆەتە دیلی دەستی هاوپەیمانان.

جێگیربوونی یۆنان لە ئەزمیر، هەستی زیندووبونەوەی ئیمپراتۆری بیزەنتی، هەموو ئەمانە ڕۆحی بەرگری لای تورك زیاتركرد، ئەوەبوو لەكانونی یەكەمی ساڵی 1918 چەند كۆمەڵەیەكی نیشتیمانی كەناوی خۆیان نابوو كۆمەڵەی بەرگری لەمافەكان دامەزرا، ئامانجی ئەم كۆمەڵانە بەرگری بوو لەدژی هاوپەیمانان‌و لقەكانیان لە ئەزمیرو توركیا‌وكلیكیا بڵاوكردەوە، لەناوچەكانی ڕۆژهەڵاتیش ترسی دروستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنی كێشەیەكی تر بوو لەبەر ئەوە لەوێش زۆرێك لەكۆنە ئەندامانی ئیتیحادیەكان‌و پیاوانی ئاینی‌و جوتیار هاتنە ناو بزوتنەوەكەوە.

مستەفا كەمال دەستیكرد بەڕێكخستنی ناوەندی سەركردایەتی بۆ بزوتنەوەی نیشتیمانی، دوای گەیشتنی بۆ ئەنادۆڵ هەر زوو بە چالاكیەكانی ناسرا بەشێوەیەك مەندوبی سامی هاوپەیمانەكان جەختیان لە سوڵتان كردەوە لەمەڕ گرنگی مستەفا كەمال، سوڵتان وەڵامی دانەوە بۆئەوەش فەرمانی كرد بە مستەفا كەمال بەگەڕانەوەی بۆ ئەستەمبوڵ‌و ئاگادارییان كرد بەوەی كارەكەی لە ئەنادۆڵ تەواو بووە، بەڵام مستەفا كەمال جێبەجێكردنی فەرمانەكەی سوڵتانی ڕەتكردەوە‌و دەست لەكاركێشانەوەی پێشكەشكردو بڕیاریدا لە ئەنادۆڵ بمێنێتەوە بۆئەوەی وڵات ئازاد بكات.

مستەفاكەمال لەحوزەیرانی 1919دا لەئەماسیاوە بەهەمووناوچەكانی دەوروبەری ڕاگەیاند:

1-حكومەتی ئەستەمبوڵ توانای بەرپرسیارێتی نیە‌و سەربەخۆیی لەمەترسیدایە.

2- پێویستە لەم پێناوەدا كار بۆ دامەزراندنی ڕێكخستنی نەتەوەیی بكرێت.

3- پێویستە هەر ناوچەیەك سێ‌ نوێنەر بەنهێنی بنێرێت بۆ سێواس.

لەبەرئەمە حكومەتی ئەستەمبوڵ بەسەرۆكایەتی داماد فەرید پاشا بڕیارێكی دەركرد لە11ی تەمووزی1919دا، تیایدا مستەفاكەمال پاشای بە دەرچوو لەیاسا دانا.بەڵام نیشتیمانیەكان لەدەوری كۆبوونەوە‌و كردیان بە سەركردەی خۆیان، بەتایبەتی پاش بەستنی كۆبوونەوەی گشتی لە مزگەوتی شاری سامسۆن بە مەبەستی بەرزكردنەوەی گیانی بەرهەڵستكاری لەدەرونی خەڵكەكەدا، بەخێرایی پەیوەندیان كرد بە پاشماوەی یەكە سەربازییەكانی سوپای عوسمانی لە ئەنادۆڵ‌و تراقیادا بۆچوونە ناو ڕیزەكانیانەوە، ڕێنماییشی نارد بۆ دەسەڵاتە مەدەنی‌و سەربازییە جیاوازەكانی ژێردەسەڵاتی، داوای لێكردن هەستن بەرێكخستنی خۆپیشاندانی ناڕەزایی دژی هاتنی یۆنانیەكان بۆ ئەزمیر، و دەستیكرد بە یەكخستن‌و بەهێزكردنی كۆمەلە جیاوازەكان (بەرگریكردن لەمافەكان لەئەنادۆڵ‌و رۆمللی) لەبری جێبەجێكردنی ئەو فەرمانانەی لە ئەستەمبوڵەوە دەركرابوو بۆ هەڵوەشاندنەوەیان.

كونگرەی ئەرزڕۆم:

لە20ی حوزەیرانی ساڵی 1918دا لە ئەماسیا كۆبونەوەیەكی نهێنی بۆ هەندێك لە سەر لەشكرەكانی سوپا بە سەركردایەتی مستەفا كەمال بەسترا، تیایدا ئاماژەكرا بەوەی كە سوڵتان‌و حوكمەتەكەی هەوڵدەدەن بۆ لەناوبردنی بزوتنەوەی نیشتیمانی كە لەوڵاتدا پەرەی سەندبوو و بەهاوكاری دوژمنان دژی سەربەخۆیی وڵات كاریاندەكرد. لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاری بەستنی كۆنگرەیەكیاندا بۆسەرجەم توركیا لە سێواس.

هەروەها لەم كۆبونەوەیەدا ڕیككەوتن لەسەر داوای كۆمەڵەی بەرگری لەمافی ویلایەتەكانی ڕۆژهەڵات‌و بەستنی كۆنگرەیەك بۆ ئەم كۆمەڵەیە لە ئەرزڕۆم. و ئەم كۆنگرەیە لە ئەرزڕۆم لە23ی تەموزی 1919دا بەسترا، كۆنگرەكە بڕیاریدا بە پاراستنی ئاسایشی ئەنادۆڵی توركیا‌و بانگەوازی بۆ گەلی توركیاو هێزە نیشتیمانیەكان كرد تا بەرگری لێبكەن، ئەمەش دەقی بڕیارەكانی كۆنگرەكەیە:

1. نیشتیمانی توركی یەكەیەكی لێكدانەبڕواو پێكدەهێنێت.

2. بەرهەڵستكاری‌و بەرگریكردن دژی هەموو جۆرە داگیركاریەكی بیانی تەنانەت ئەگەر حكومەتی عوسمانیش بڕوخێت.

3. ئەگەر حوكومەتی ئەستەمبوڵ نەیتوانی ئاسایش‌و سەربەخۆیی بپارێزیت، ئەوا حكومەتێكی كاتی لە ئەنادۆڵ دادەمەزرێت.

4. هیچ جۆرە ئینتیداب یان پاراستنێك جێی قبوڵ نییە.

5. كاركردنی خێرا لەسەر كۆكردنەوەی ئەنجومەنی نیشتیمانی‌و چاودێری كردنی كارەكانی حوكومەت.

لەڕاستیدا كۆنگرەی ئەرزرۆم نەیتوانی دامەزراندنی ناوەندێكی یەكگرتوو بۆ سەركردایەتی بزوتنەوەی نیشتیمانی دەستەبەر بكات، بەڵام بارودۆخی ڕەخساند بۆ دامەزراندنی ناوەندێكی هاوشێوەی ئەمە لەكۆنگرەی سێواسدا.

كۆنگرەی سێواس:

كۆنگرەی سێواس لەماوەی 4-12ی ئەیلولی1919دا گرێدرا بەبەشداری ئەفسەر‌و مافناس‌و نوێنەری دەستەی ڕۆشنبیرە ئەستەمبوڵیەكان‌و ژمارەیەك لەدەرەبەگ‌و سەرۆك هۆز‌و بازرگانەكان ‌و پێشنوێژ‌و وتارخوێنەكان بەشداییان تێداكرد، دروشم و بانگەشەی كونگرە (ڕزگاركردنی وڵات لە مەترسی دابەشبوون) بوو.

كۆنگرەكە بنەما سەرەكیەكانی دیاریكرد بۆ خەبات كردن لەپێناو سەربەخۆییدا، ‌و بریاری لەسەر بەرنامەیەكی فراواندا‌و لەبڕیارەكانیدا ئاماژەی كرد بەوەی ئەو زەویانەی دەكەونە چوارچێوەی ئاگربەستی مۆدرۆس یەكەیەكی لێكدانەبراون‌و نابێت لە دەوڵەتی توركیا دابرنرێت بەهەر شێوە‌و لەژێر هەر بیانوویەكدا بێت.

هەروەها كۆنگرە بڕیاری گوێنەدان بەفەرمانەكانی حكومەتی سوڵتانی دەركرد، داوای كرد پەلە بكرێت لە دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كە بڕیار لەسەر چارەنووسی وڵات بدات، سەرەرای ئەوەی كە بریاری یەكخستنی رێكخراوو كۆمەڵەكانی دا، لەرێكخراوێكدا بەناوی (كۆمەڵەی بەرگری لەمافەكانی ئەنادۆڵ‌و تراقیە).

هەر لەم كۆنگرەیەدا لیژنەی نوێنەران بەسەركردایەتی مستەفا كەمال هەڵبژێردرا‌و ئەم لیژنەیە بوو بەناوەندی سەركردایەتی خەبات دژ بە داگیركەران تاوەكو بەستنی ئەنجومەن لە ئەنقەرە لە نیسانی 1920دا.

ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورە:

لە19ی ئازاری1920دا ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورە پێكهێنرا‌و یەكەم كۆبوونەوەی خۆی لە ئەنقەرە لە23ی نیسانی 1920دا گرێدا، مستەفاكەمال بە سەرۆكی ئەم ئەنجومەنە هەڵبژێردرا. لە ئەركەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورە بریتیبوو لە جێبەجَكردنی پەیمانی نیشتیمانی كە لە28ی كانوونی دووەمی 1920دا لەسەری رێككەوتبوون. ئەم پەیمانە نیشتیمانیە داوای ئازادی‌و سەربەخۆیی تەواوی بۆ هەموو ئەو هەرێمانە دەكرد كە زۆرینەی توركن، لەنێو ئەوانەشدا ئەستەمبوڵ‌و ناوچەكانی ئەستەمبووڵ كە تا دەریای مەرمەرە درێژدەبنەوە.

ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورە سەروەری توركیایان ڕٍاگەیاند لە چوارچێوەی ئەو سنورەی كە میساقی نیشتیمانی بڕیاری لەسەر دابوو ئەنجومەنی نیشتیمانی خۆی بەتەنها دەسەڵاتی یاسایی دادەنا لە وڵاتدا كە لە خواست‌و ئارەزوی گەلەوە سەرچاوەی گرتبوو، لە3ی مایسی ساڵی 1920 دا حوكومەت دامەزرا بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال، ئەنجوومەن هەموو ئەو پەیماننامە‌و ڕێكەوتننامانەی كە حكومەتی سوڵتان گرێیدابوون لە میانەیدا ئیمزاكردنی ئاگربەستِی مۆدرۆسی لەگەڵ دەوڵەتە بیانیەكاندا هەڵوەشاندەوەو هەموو ئەو یاسایانەی كە دەركرابوون لەلایەن ئەو حوكومەتەوە لەماوەی 16ی ئازاری 1920 یاخود لە داگیركردنی ئەستەمبوڵ لەلایەن هاوپەیمامانەوە رەِتكردەوە.

مستەفا كەمال پاشا ئەنقەرەی كردە پێگەی خۆی‌و هەوڵیدا بۆ ڕێكخستنی هێزە بەرگریكارەكان بۆ ڕوبەڕوبونەوەی هەموو ئەگەرەكان، سەرەڕای ئەوەش هێزە نیشتیمانیەكانی بانگهێشت كرد بۆ ئەنقەڕە بۆ مەشق پێكردن‌و چەكداركردنیان، سەرەڕای ئەو چەكانەی كە پێشتر شۆڕشگێرەكان دەستیان بەسەردا گرتبوو لە گەنجینەكانی هاوپەیماناندا، زۆرینەی سەربازە توركەكانیش چەكەكانیان لەئەنادۆڵدا شاردبۆوەو نەیاندابوو بەدەست هاوپەیمانانەوە.

حكومەتی سوڵتان‌و هێزە وابەستەكانی هەوڵیاندا دەستبگرن بەسەر بزوتنەوەی كەمالیدا، بۆئەمەش سوڵتان فەرمانی دەركرد داوای دەستگرتنی كرد بەسەر بزوتنەوەكەدا‌و داوای لەگەنجان كرد بێنە ژێرباڵی سوپای خەلیفەوە. هەر لەبەرئەمە دادگای سەربازی لەئەستەمبوڵ حوكمی لەسێدارەدانیدا (بەغیابی) بەسەر مستەفا كەمال‌و چەند سەركردەیەكی تردا، شێخی ئیسلام لە ئەستەموڵ فەتوایدا مستەفا كەمال‌و چەند شوێنكەوتەیەكی بەدەرچوو لەدەسەڵاتی شەرعی دانا، نیشتیمانیەكانیش بەرپەرچی ئەوەیان دایەوە بەوەی موفتی ئەنقەڕەیان والێكرد فەتوایەكی دژ بەوە بدات كەتیایدا فەتواكەی شێخولئیسلامی بەپوچەڵ دانا چونكە لەژێر سایەو هەڕەشەی داگیركەری بیانیدا دەرچووە.

لەساڵی 1920دا شەڕوپێكدادان ڕویداو كەمالیەكان سەركەوتنیان بەدەست هێنا هەروەها شۆڕشگێرەكان توانیان لەباشورو باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ سەركەوتنی بەرچاو بەسەر فەڕەنسیەكاندا لە مەرعەش‌و ئورفە‌و عەنتاب‌و ئەدەنە‌و مێرسن بەدەست بهێنن، فەڕەنسی‌و ئینگلیزەكان ڕوبەڕووی شۆرش‌و ڕاپەڕین بوونەوە لە عێڕاق‌و سوریا‌و میسر لەبەرئەوە بڕیاریاندا كە هێزی یۆنانی ڕاسپێرن بۆزاڵبوون بەسەر كەمالیەكانداو جێبەجێكردنی سیاسەتی دەولەَتە ئیمپریالیەكان لە توركیا، هێرش‌و پەلاماری یۆنانی لە 22ی حوزەیرانی 1920 دەستیپێكرد‌و هێزەیۆنانیەكان توانیان هەندێ‌ ناوچەی گرنگ لە ئەنادۆڵ‌و ڕۆژهەڵاًتی تراقیا داگیر بكەن.

لەلایەكی ترەوە پەیماننامەی سیڤەر یارمەتی كەمالیەكانیدا لەئاڕاستەكردنی ڕق‌وتوڕەی خەڵك لە دژی نوێنەرانی بیانی‌و حوكومەتی سوڵتان هەستان بەدامەزراندنی سوپای نیزامی‌و داوای ژمارەیەك موالیدی كرد بۆ خزمەتی ڕێكخستنەوەی پاشماوەی هێزی نیزامی عوسمانی‌و هێزی چەكداری گشتی لەناوچە جیاوازەكانی وڵاتدا بەمەش بزافی نیشتیمانی چووە قۆناغێكی نوێ‌ لەمێژووی خۆیدا.

لەڕاستیدا سیاسەتی كەمالیەكان تەواوكەری سیاسەتی ئیتیحادیەكان بوو، هەروەك مستەفا كەمال لەساڵی 1923دا دانی پێدادەنێ‌و دەڵێ‌: ئێمە هەموومان ئەندامی ئیتیحاد‌و تەرەقی بووین.

باسی دووەم/ پەیوەندییەكانی بزوتنەوەی كەمالی:

بزوتنەوەی كەمالی‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ سۆڤێت:

لەسەرئاستی دەرەكی كەمالیەكان لەهەوڵی دەستخستنی هاوكاری دەوڵەتاندابوون، لەهاوینی 1920دا نزیكبوونەوەی توركی سۆڤێتی دەستیپێكرد بەجۆرێك كە رووسەكان دەستیانكرد بەپێدانی چەك‌و تەقەمەنی هاوكاری دارایی بەكەمالیەكان.

لە 19ی شوباتی 1921 دا وەفدێكی حكومەتی توركیا بە سەرۆكایەتی وەزیری ئابوری یوسف كمال بەگ (تنگرشك) گەیشتە مۆسكۆ، لە 12ی ئازاری1921دا پەیماننامە هاوكاری سەربازی لەنێوان هەردوولادا مۆركرا، ڕێككەوتنی مۆسكۆ لە ئازاری 1921‌و قارس لەتشرینی یەكەمی 1921 بەسترا كە دەسكەوتێكی مێژوویی بوو بۆكەمالیەكان، ئەو دوو ڕێكەوتنە سنوری هەمیشەیی توركیای لەگەڵ سۆڤیەت دیاریكرد بەهەرسێ‌ كۆمارەكەی جۆرجیاو ئەرمینیاو ئازەربایجانەوە. لێرەدا كەمالیەكان هێزەكانی خۆیان كە بەرامبەر سۆڤیەت بوو كێشایانەوەو دژی ئەرمەنەكان بەكاریان هێنا.

لەم كاتەدا پەیوەندی نێوان روسیای سۆڤیەتی‌و توركیای كەمالی گەیشتە لوتكە‌و حكومەتی سۆڤیەت دانینا بە حكومەتی ئەنكەرەدا.

بزوتنەوەی كەمالی‌و كورد:

مستەفا كەمال بۆ ئەنجامدانی پلانەكانی بەشێوەیەكی بنەڕەتی لەڕوی زەمینی‌و مرۆییەوە پشتی بە كوردستان بەستبوو، چونكە ئەو ناوچانە تا ڕادەیەك دوور بوون‌و وەك ناوچەكانی تر نەكەوتبوونە ژێر دەستی هێزەكانی هاوپەیمانان. مستەفا كەمال بەتەواوی دەركی بە بایەخی موسڵمانچێتی كردبوو، بۆ بەكارهێنانی وەك ئامڕازێكی خەبات، بۆیە هەر لە یەكەم ڕۆژەوە پێی لەسەر بانگەوازی برایەتی موسڵمانان‌و خەبات دژی گاوران داگرت.

لەسەرەتای جەنگی سەربەخۆییدا كە بە كۆنگرەی ئەرزرۆم لەساڵی 1919 دەستیپێكرد، لە كاتێكدا مستەفا كەمال جەنگی دژی یۆنانی‌و ئینگلیز‌و ئیتاڵی‌و فەرەنسیەكان لەیەك كاتدا بەرپاكرد، بە هەموو شێوەیەك هەوڵیدا بۆ باشكردن پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردەكاندا، تەنانەت ڕێزی خۆی بۆ بەهای عوسمانی‌و ئیسلامی‌و سوڵتان دەرخست، هەروەك جلوبەرگی كوردی لەبەر كرد، هەروەها وێنەی هەیە كە دەستی شێخانی ئاینی‌و سەرۆك عەشیرەتەكان ماچ دەكات، وێڕای ئەو نامە‌و بانگەشە‌و لێدوانانەی ئاراستەی سەركردەو پێشەوا كوردەكانی دەكرد‌و تیایدا دەیگووت: با ئێمە كورد‌و تورك پێكەوە دژی دوژمنی هاوبەش بجوڵێین.

سەركردە كوردەكان بەشدارییان لە گۆنگرەی ئەرزڕۆمدا كرد مەبدەئیەن دژی دەوڵەتی نەتەوەیی تورك نەبوون كە تیایدا كورد ئۆتۆنۆمی پێبدرێت. لەبەر ئەوە ژمارەیەكی زۆریان لە كۆنگرەی ئەرزرۆمدا بەشداریانكرد كە لەماوەی 10-23تەموزی 1919دا بەسترا. لەڕاستیدا ژمارەیەك لە سەركردە كوردەكان متمانەیان بە بەڵێنی كەمالیەكان كردبوو، كە بەڵێنی پێدانی مافە نەتەوەییەكان‌و پارێزگاری دەسەڵاتیانی لە كوردستاندا پێدا بوون. لیژنەی سەرپەرشتی كۆنگرەی ئەرزرۆم كە لە 8 كەس پێكهاتبوو سیانیان سەركردە كوردەكان بوون ئەوانیش: شێخ فەوزی سەرۆكی تەریقەتی نەقشبەندی لە ناوچەكانی ئازەربایجان‌و دەرسیم، ‌و سعداللە بەگ لە خەڵكی سعرت كە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی (مبعوپاتی) عوسمانی بوو لە ساڵی 1918، ‌و حاجی موسا بەگی میرزا زادە سەۆركی عەشیرەتی موتكی.

وێڕای ئەوەی ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورە كە لە 350 ئەندام پێكهاتبوو 72 كەسیان كورد بوون.

بەهۆی بەرز كردنەوەی ئاڵای ئیسلام لەسەرەتای جەنگی سەربەخۆیی لەلایەك‌و بەهۆی دابەزینی سوپای یۆنانی لەسەر كەناراوەكانی ئەزمیر، كە هەستی ئایینی لەلای تورك‌و كوردەكان وروژاند لەلایەكی ترەوە، بەشێكی زۆری كوردەكانی توركیا بەدەم داواكەی مستەفا كەمالەوە چوون، ‌و كاتێك فەرەنسیەكان باشوری ڕۆژئاوای ئەنادۆڵیان داگیر كرد، كوردەكان لەگەڵ مستەفا كەمالدا لە هەردوو ساڵی 1920و1921دا ئازایانە جەنگان، لەبەر ئەوەی ئەو ناوچانەی بەرگریان لێدەكرد نیشتیمانی سەرەكیان بوو.

هەروەها ئەوەی زیاتر یارمەتی ڕاكێشانی كوردەكانیدا، ڕاپەڕینی ئەرمەنەكان بوو، كە ناوجەرگەی كوردستانیان بە خاكی خۆیان دەزانی، ئەمەش مەترسیەكی گەورەی خستبووە دڵی كوردەكانەوە، توركەكانیش زانایانە لە ژێی ئەو مەبەستەیان دەدا.

هەروەك ڕۆڵی كوردەكان لە جەنگی ئینونوی مێژوویی‌و جەنگی سقاریای یەكلاكەرەوەدا كە خودی مستەفا كەمال سەرپەرشتی دەكرد ڕوون‌و دیار بوو، بە ئەندازەیەك كە یەكێك لە تیپە سوارەكانی كورد لە پێشەنگی سوپای توركدا بوون كە چوونە ناو ئەزمیر‌و سوپای یۆنانیان بەرەو دەریا تێكشكاند، هەروەها سوپاكەی كازم قەرە بگیر كە جەنگی دژی ئەرمەنەكان بەرپا كرد زۆربەی لە كوردەكان پێكهاتبوو.

بەدەر لەوەی كە سەركردە توركەكان ئاماژەبە ڕۆڵی كورد لە ڕزگار كردنی توركیادا دەكەن، هەروەك وەزیری بەرگری توركیا لەكاتی وتاردانیدا لەسەر گۆڕی سەربازی ووندا گووتی: بەزۆری گومان بۆ ئەوە دەچێت كە ئەمە سەربازێكی كورد بێت.

دەتوانین بڵێین سیاسەتی كەمالی بەرامبەر بەكورد سیاسەتێكی تاكتیكی بوو نەك ستراتیژی، توانیان سود لە پێگە‌و توانای كوردەكان وەربگرن بۆ سەرحستنی بزوتنەوەكەیان‌و دواتریش پشتیان كردە هەموو ئەو بەڵێنانەی بە كوردەكانیان دابوو لە ئازادی‌و مافە نەتەوەییەكانیان.

باسی سێیەم/ گرنگترین ڕوداوەكانی بزوتنەوەی كەمالی‌و سەركەوتنی:

گرنگترین جەنگەكانی بزوتنەوەی كەمالی:

پاش ئەوەی كۆنگرەی لەندەن كەلە12ی شوبات تا 14ی ئازاری 1921 گرێدرا بەڵام كۆنگرەی ناوبراو سەركەوتوو نەبوو لە گەیشتن بە ڕێككەوتنێك چونكە دەوڵەتە ئیمپریالیەكان تا ئەوكاتەش سوربوون لەسەر سیاسەتی پێشووی خۆیان بەرامبەر بەتوركیا. جارێكی تر هاوپەیمانان هەوڵیاندا بەهێزی چەك كێشەی توركیا چارەسەر بكەن بۆیە سوپای یۆنانی لە23ی ئازاری 1921دا جارێكی تر هێرشیان كردە سەر هێزەكانی توركیا، بەڕوی بەرەی بۆرسە – ئوشاك، ئامانجی سەرەكی هێرشەكە شاری ئاسكی شەهر بوو كە تیایدا هێڵی ئاسنی بەغداد لەگەڵ ئەنكەرە بەیەكدەگەن بەڵام پێكدادان دوای سێ‌ ڕۆژ بەردەوام بوون لە نزیك گوندی ئینۆنۆ كۆتای هات بەسەركەوتنی سوپای توركیا، بەجۆرێك دوای ئەو شكستە گەورەیە هێزی ێۆنانیەكان گەڕانەوە شوێنی پێشووی خۆیان لە بۆرسە، هەروەها هێزی یۆنانیەكان سەركەوتنی ستراتیژییان بەدەست نەدەهێنا بەئاڕاستەی قۆنیە سەرەڕای داگیركردنی ئەفیون قەرە حەسار.

لەماوەی 23ی ئاب تا 13ی ئەیلولی 1921 یەكێك لەتوندترین پێكدادانەكان لەمێژووی توركیا ڕویدا ئەویش جەنگی سەقاریایە كەهێزی كەمالی تیایدا سەركەوتن، دژەهێرشێكیان دەستپێكرد لە 13ی ئەیلول یۆنانیەكانیان ڕاونا بۆ كەنارەكانی ڕۆژهەڵاتی ڕوباری سەقاریە. لێرەدا مستەفا كەمال نازناوی غازی پێدرا.

هەروەها نیشتیمانیە توركەكان لەگەل فەڕنسا ڕێكەوتن لە20ی تشرینی یەكەمی 1921دا كە ڕێككەوتنەكە لە 13 ماددە پێكهاتبوو، كەتیایدا فەڕەنسا وازیهێنا لەناوچەی (دیاربەكر‌و ماردین) لەگەڵ نیوەی درێژكراوەی نێوان سنوری ئێستاو چیای تەرتووس كە ویلایەتی ئەدەنە دەگرێتەوە لەگەڵ مەرسین‌و گرسوس، واتە فەڕەنسا وازیهێنا لەناوچەیەكی 10-18 كم دووجا، لەبەرامبەر ئەمەدا ئەسكەندەرونە درا بە سوریا. لەئەنجامی ئەوەشدا فەڕەنسیەكان بڕێكی زۆر چەك‌و ئازوخەیاندا بەتوركیا، و هاوكاری نیشتیمانیە توركەكانیان كرد بۆ بەردەوامبوونیان لە خەبات دژی یۆنانیەكان.

هەروەها ئیتالیەكان پاشەكشەیان كرد لەوناوچانەی كە داگیربانكردبوو لە باشوری ئەنادۆڵ، وەبڕێك چەكیان بۆنیشتیمانیە توركەكان بەجێهێشت كەبووە هۆی بەهێزبوونیان‌و بڕیاریاندا ڕزگاركردنی ئەنادۆڵ‌و زەویە ئەوروپیەكانی توركیا تەواو بكەن.

لە6ی ئەیلولی 1922دا دوای شەڕێكی قورس هێزی كەمالیەكان بۆرسەیان ڕزگاركردو هێزی یۆنانیەكانیان تێكشكاندو 13هەزاریان لێ بەدیلگرتن لەگەڵ بڕێكی زۆر لە چەك‌و تەقەمەنی لەنێوان دیلەكاندا 500 ئەفسەر‌و جەنەڕاڵی تێدابوو، بەوشێوەیە یۆنانیەكان شوێنەكانی خۆیان یەك لەدوای یەك چۆڵ دەكرد. لە9ی ئەیلولدا لەئەزمیر كشانەوەو توركەكان بەبێ‌ تەقە چونە ناوییەوەو ئاگربەستیان كرد لەسەر داوای هاوپەیمانان لە11ی تشرینی یەكەمدا . لە15ی تشرینی یەكەمی 1922 كردەوەی سەربازی نێوان توركیا‌ویۆنان ڕاگیرا‌و هێزەكانی یۆنان لە توراقیای ڕۆژهەڵات كشانەوە لەماوەی یەك مانگدا، دامەزراوەكانی توركیا لەم ناوچەیە دامەزرا.

پاش ئەوە لەدانیشتنێكی ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورەی توركیادا لە یەكی تشرینی دووەمی 1922دا یاسایەكیان دەركرد بەجیاكردنەوەی دەسەڵات لەخیلافەت هەڵوەشاندنەوەی سەڵتەنەت‌و گواستنەوەی هەموو دەسەڵاتەكانی وڵات بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورەی توكیا هەروەك هەستان بەدانانی خەلیفەبەكی نوێ لە بناماڵەی عوسمانی.

كۆنگرەی لۆزان‌و سەركەوتنی بزوتنەوەی كەمالی:

كۆنگرەی لۆزان گرێدرا كە بەقۆناغی كۆتای جەنگی سەربەخۆیی توركیا دادەنرێ‌ لە لۆزان لە 20ی تشرینی دووەمی 1922 لەگەڵ وەستانیدا بەردەوام بوو تا24ی تەموزی 1923 بەبەشداری هەریەكە لە بەریتانیاو فەڕەنساو ئیتالیاو یابان‌و ڕۆمانیا‌و یوگسلافیا‌و یۆنان لەلایەك‌و توركیا لە لایەكی تر، نوێنەری ویلایەتەیەگرتووەكانیش بەسیفەتی چاودێری بەشدارییان كرد.

لە پەیمانی لۆزاندا (كرزون) چوار مەرجی دانا بۆداننان بە سەربەخۆی توركیادا كە ئەمانەبوون:

1. هەڵوەشاندوەی خیلافەتی ئیسلامی.

2. دەركردنی خەلیفەی عوسمانی بۆدەرەوەی وڵات.

3. ڕگەیاندنی عەلمانیەتی وڵات .

4. دەستگرتن بەسەر موڵكو سامانی بنەماڵەی عوسمانیدا.

هێزی هاوپەیمانان هەستان بەچۆڵكردنی ناوچەی گەروەكان‌و ئەستەمبوڵً، توركیاش دەستبەرداری هەموو جۆرە مافێكی خۆی بوو لەعێراق‌وسوریا‌وفەلەستین‌و ئەردەن‌و میسر‌و نیمچەدورگەی عەرەبی‌و لیبیا‌و قوبرس‌و دورگەی ئەلدودیكانیز.

لە یەكی تشرینی دووەمی 1922دا دوای ئەوەی لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانیەوە ڕەتكرایەوە، پاشان بە هەڕەشە‌و لەژێر فشاری مستەفا كەمالدا دەسەڵاتی سوڵتانیان هەڵوەشاندەوە‌و لە خەلافەت جیایان كردەوە.

لە29ی تشرینی یەكەمی 1923دا ئەنجومەن دانیشتنێكی مێژوویی بەست‌و تیایدا كۆماری توركیا ڕاگەیەنرا، لەئێوارەی هەمان ڕۆژدا مستەفا كەمال هاوڕێكەی خۆی عیسمەت ئینۆنۆی ڕاسپارد بۆ دامەزراندنی یەكەمین وەزارەت لە سەردەمی كۆماریدا.

لە3ی ئازاری 1924 خیلافەت‌و وەزارەتی ئەوقافی هەڵوەشاندەوەو خەلیفەو ئەندامانی بنەماڵەی عوسمانی دورخستەوە بۆدەرەوەی وڵات‌و بێبەشی كردن لەڕەگەزنامەی توركی هەروەك دەستیگرت بەسەر موڵك‌و ماڵەكانیدا. لە20ی نیسانی 1924دا ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورە بڕیاری لەسەر دەستوری نوێدا كە لە ماددەی7دا دەسەڵاتی فراوان دەبەخشێتە سەرۆك كۆمار، ئەو سەرۆكی دەوڵەتە‌و سەركردەی گشتی هێزە چەكدارەكانیشە.

بەمەش كۆتایی بە خیلافەتی عوسمانی هات‌و دەوڵەتی كۆماری توركیا دامەزرا لە چوارچێوەی سیستەم‌و دەستورێكی عەلمانی نەتەوەیدا، كاریدەكرد لەسەر بە نەتەوە كردنی دەوڵەت‌و تەنها دانی بە بونی نەتەوەی توركدا دەنا، ئەمەش لەژێر فشاردا بەسەر گۆمەڵگەی توركیادا سەپێنرا.

ئەنجام

لە كۆتایی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتینە ئەم ئەنجامانە كە دەتوانین لەم چەند خاڵدا بیانخەینە ڕوو:

1. لەسەرو بەندی جەنگی یەكەمی جیهانیدا دەسەڵاتی سیاسی لە دەوڵەتی عوسمانیدا بەدەست ئیتیحادییەكانەوە بوو، كە پەیوەندییەكی پتەویان لەگەڵ ئەڵمانەكاندا هەبوو، بۆیە بڕیاریاندا لە پاڵ وڵاتانی ناوەندا‌و دژ بە هاوپەیمانان بچنە جەنگەوە، وێڕای نا ڕەزامەندی ڕای گشتی عوسمانی.

2. بزوتنەوەی كەمالی دەرئەنجامی ئەو بارودۆخە بوو كە بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا هات، لە سەپاندنی چەند مەرج‌و پەیماننامەیەك، بەهۆی شكستی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا، ئەمەش لەتوانی گەلی توركیادا نەبوو قبوڵی بكات بە تایبەتی هاتنی یۆنانەكان، كە بووە هۆی وروژاندنی لە ڕادەبەدەری گەلی توركیا.

3. مستەفا كەمال كەسایەتیەكی بە توانا‌و كاریزمای توركیا بوو توانی هەلومەرجی نێو دەوڵەتی بە قازانجی بزوتنەوەكەی بقۆزێتەوە‌و سود لە پەیوەندییەكانی لە گەڵ سۆڤێت‌و ململانێی نێوان هاوپەیمانان وەربگرێت بۆ سەرخستنی بزوتنەوەكەی.

4. مستەفا كەمال توانی سود لە توانای بەشێكی بەرچاوی كوردەكان‌و پێگەی گرنگ‌و دەوڵەمەندی ناوچە كوردەكان وەربگرێت‌و كوردەكان بە بەڵێنی پێدانی مافە نەتەوایەتیەكانیان بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، بێگومان ئەمەش سیاسەتێكی تاكتیكی بوو بەرامبەر بەكوردەكان بە كاریهێنا نەك سیاسەتێكی ستراتیژی.

5. بزوتنەوەی كەمالی چەندین ڕوداوی گرنگ‌و جەنگی یەكلاكەرەوەی بەخۆوە بینی، كە توانی لەجەنگەكاندا سەركەوتن بە دەست بهێنێت‌و یەك لە دوای یەك لەگەڵ وڵاتانی هاوپەیماندا رێكەوتننامە ببەستێت، دواتر لە كۆنگرەی لۆزاندا دان بە سەربەخۆیدا نرا.

سەرچاوەكان

سەرچاوە كوردیەكان:

1. د.ابراهیم خلیل احمد‌و ئەوانی تر: توركیای هاوچەرخ، وەركێڕانی، سامان مصگفی، چاپی یەكەم، چاپخانەی لاوكۆ، سلێمانی،2008.

2. ئێریك جەی. زوچەر:مێژووی هاوچەرخی توركیا، وەرگێڕانی، د. یاسین سەردەشتی، بێ‌ ژمارەی چاپ، چاپخانەی سیما، سلێمانی، 2009.

3. حەمید بۆز ئەرسەلان: وەرگێڕانی، نەجاتی عەبدوڵڵا، مێژووی توركیای هاوچەرخ، چاپی یەكەم، دەزگای ئاراس، 2009.

4. كامەران ئەحمەد محەمەد ئەمین: كوردستان لەنێوان ململانێی نێو دەوڵەتی‌و ناوچەییدا 1890-1932، بێ‌ ژمارەی چاپ، دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم، سلێَمانی، 2000.

5. مەحەمەد ڕەسول هاوار: كوردوباكوری كوردستان، بەرگی دووەم، چاپی دووەم،بەرَێوەبەرایەتی چاپ‌و بڵاوكردنەوەی سلێمانی،2006.

سەرچاوە عەرەبیەكان:

6. د.ابراهیم خلیل احمدو د.خلیل علی مراد: ایران و تركیا دراسە فی التاریخ الحدیث والمعاصر، بدون رقم الطبعة، دار الكتب، الموصل، 1992.

7. الامیر شكیب ارسلان: تاریخ الدولە العثمانیة، جمع أصوله وحققه وعلق علیه: حسن السماحی السویدان، الگبعە الاولی، دار ابن كپیر ودار التربیە، دمشق –بیروت، 2001.

8. د. حامد محمود عیسی: القچیە الكردیە فی تركیا، الطبعە الاولی، مكتبە مدبولی، القاهرە، 2002.

9. عبدالرزاق الحسنی: تاریخ العراق السیاسی الحدیث، الجزء الاول، الطبعە السابعە، دار الشۆن الثقافیة العامة، بغداد، 1989.

10. عبدالوهاب عباس القیسی و اخرون: تاریخ العالم الحدیپ 1914-1945، الطبعە الاولی، وزارە التعلیم العالی والبحث العلمی، 1983.

11. د.علی حسون: تأریخ الدولە العثمانیة، الطبعە الرابعە، المكتب الاسلامی,بیروت –دمشق-عمان، 2002.

12. قادر سلیم شمو:موقف الكورد من حرب الاستقلال التركیە 1919-1922، الطبعە الاولی، مطبعە خانی، دهوك، 2008.

13. د.محمد علی القوزی: دراسات فی تأریخ العرب المعاصر، دار النهضة العربیە، بیروت-لبنان، الطبعە اڵاولی1999.

14. محمود شاكر: الخلفا‌ء العثمانیون، الطبع الاولی، المكتب الاسلامی، بیروت، 2003.

15. مجموعە من الباحثین السوفیت: تاریخ تركیا المعاصر، ترجمە د.هاشم صالح التكریتی، مۆسسە حمدی، بدون رقم الطبعە، السلیمانیە، 2007.

16. د.ولید رضوان: موقف التیار الاسلامی والتیار العلمانی فی تركیا من القضیة الكردیة، الطبعە الاولی، دار النهج، حلب-سوریا، 2008.

گۆڤارەكان:

17. گۆڤاری كۆچ، بێ‌ شوێنی چاپ، ژمارە7-8، 2008.

18. گۆڤاری مێژوو،ژمارە8، هەولێر،2008.