ژیانی ئابوری ساسانیەكان

ژیانی ئابوری ساسانیەكان
ئامادەكردن و نووسینی : محمد علی فتح الله

1- كشتوكاڵ ( الزراعة ) :
كشتوكاڵ كۆڵەگەی ژیانی ئابوری و بنەمای سەرەكی بوو لە وڵاتی ئێران لە سەردەمی ساسانی دا ، كاری كشتوكاڵ كردن كارێكی گەورە بوو لە لایەن ئێرانیەكان كە كتێبە پیرۆزەكان زۆر بە پیرۆزیان داناوە ، لەوەوە دەزانین كە ناوەندی یاسایی بۆ كشتوكاڵ بە شێوەیەكی ورد ڕێكخرایە ، بەشێكی زۆر لە ئاڤێستا كۆمەڵێك یاسای تەواو لەو بابەتە لە خۆی دەگرێت و هەرچی ئاودێریشە كە كۆڵەگەی كشتوكاڵە لە دەوڵەت كە بە ڕێكخستنێكی تێر و تەسەل ڕێكخراوە كە لێرەدا ڕێسای تایبەت هەیە بە جۆرەكانی نۆكەندە جیاوازەكان و ڕێگاكانی بەنداو و لەبەر چاوگرتنی جۆگە و پاككردنەوە و مەرجەكانی بەكارهێنانی ، هەروەها چەند بنكەیەكی دیاری كراویان هەبوو كە مەڕ و ماڵاتەكان لێیان دەخوارد و چاودێری دەكران لەو شوێنە ، هەروەها دیاردەی ئاگاداركردنەوەی پێویست دەگیرایە بەر بە ئاراستەكردنی مەڕ و ماڵاتەكان بەرەو سەگەكانی شوان چونكە سەگ هەروەك دەزانین پایەیەكی گەورەی هەبووە لە لایەن زەردەشتیەكان .
زەوییە كشتوكاڵیەكان دابەش كرابوون بەشێكی پشك و پاداشتی لە نێوان زۆرینەی زۆری گەل و لە نێوان چینی بەرز دابوو ، ئەوەبوو زەوییە كشتوكاڵیەكان دابەش كرابوون لە نێوان مەلیك ( پاشا ) و تاكەكانی چینی ئورستوكراتی ، لە تاكەكانی هەر حەوت بنەماڵە سەرەكیەكە و خانەدانەكان ، و كشتوكاڵ كاران بە زەویەكان بەسترابوونەوە لەمیانەی بەندایەتیەكی ڕەها بۆ خاوەن موڵك یان بەندایەتیەكی سووك بەستراو بە زەویەكە ، و ئەم جۆرەش ئەوەیە كە دەناسرێت بە ناوی دەرەبەگایەتی ، دەوڵەت باجی زەوییانە ( خەراج )ی وەردەگرت بە نێوەندی كۆمەڵێك لە فەرمانبەرانی دارایی ئەوانەی كەپەیوەست بوون بە وەزیری دارایی یان گەورەی وەزیران .
ئاماژەی زۆر هەیە لە نێو سەرچاوەكاندا كە ئاماژە بۆ گەندەڵی ئەو باج گرانە و توندوتیژییان دەكەن كە ئەمەش بوو بە بارگرانی بەسەر شانی چینە هەژارەكان لە جوتیاران .
دەتوانین ئەوە دەربخەین كە ئەو باجانەی زەوی كە ( كیسرا ئەنوشیروان ) داینا بووی وەردەگیرا بۆ بەرژەوەندی گەنجینە و بەشی خاوەن زەویەكەشی دەخستە سەر وا دیارە جوتیارەكان ڕووبەڕووی توند وتیژییەكی زۆر دەبوونەوە بە تایبەتی كاتێك دەستیان درێژ كردبا بۆ بەروبومی زەویەكە یان بەر لەدانی باجی موڵكەكەیان و بەشی گەورەی زەویەكە بەڵام ئەو حاڵەتە كەم بۆوە دوای ئەوەی ( كیسرا ) باجەكانی گۆڕی بۆپارە نەك لە جۆری شتومەكەكە .
لە هەندێ كاتی جیاوازدا دەوڵەت پەنای دەبردە بەر لێخۆشبوون لە باجەكان بە تایبەتی لە هەرێمە كشتوكاڵیە باشەكانی وەك عێراق ئەوەبوو كە هەندێ لە پاشاكان لە پێناو ڕازی بوونی خەڵك و نزیك بوونەوە لێیان و بۆ بنبڕكردنی گیانی هەڵگەڕانەوە لە ناخیاندا پشتیان دەبەست بە لێخۆشبوون لە كشتوكاڵكاران لە سەرەوەی كە دەمێنێتەوە لە لایاندا ئەو باجە كەڵەكەبووانە ، و دەگێڕنەوە كە گەیشتۆتە ( 70 ) حەفتا ملیۆن درهەم لەسەردەمی ( بەهرامی پێنجەم ) ، و جوتیاران پابەند نەدەبوون بە پێدانی باجەكانی زەوی و بەڵكو ئەم باجانە باجی كەسی بوون و داراییەكان كۆدەكرانەوە لەكاتی نەهامەتی وەك بوونی كورتی لە دارایی گەنجینە لەگەڵ دەست پێ كردنی جەنگی فراوان و هەروەها كارەكانی بێگاری ( سخرە ) .
كارەكانی كشتوكاڵ لە هەموو لایەكی دەوڵەتی ساسانی پشتی دەبەست بە ڕێگا سەرەتاییەكان لە كێڵان و لە تۆوكردن و لە ڕەنینەوەی بەروبووم ، بەڵام پاشان لە زەویەكانی پاشایەتی هەندێ پێشكەوتن بە دەست هات كە ئەمەش بەڵگە لەسەر گرینگی دانی پاشایانی ساسانی بۆ كاروباری كشتوكاڵ و چاككردنی زەویەكان و دروست كردنی بەنداوەكان و ئەم پەرەسەندنەش هەموو زەویەكانی پاشای گرتەوە .
هەروەها دیلەكان بە تایبەتی دیلی گەلانی شارستان بەكاردەهێنران لەو كارانە هەروەكو ( شاپور ) ئەم كارەی كرد لەگەڵ بەندكراوانی ڕۆم ئەوەبوو كاری بنیاتنانی بەنداوی ئیمپراتۆری پێی سپاردن لە نێوان ( سوس و شوشتر ) .
ئەو بەروبوومە سەرەكیانەی كە لە سیستەمی باجەكانی ( كیسرا ئەنوشیروان ) دا دەناسران ئەوەبوو كە دانەوێڵە بەروبوومی سەرەكی بوو لە كشتوكاڵ وەك گەنم و جۆ و برنج ، و لە دار ودرەختیش دا دارخورما و زەیتون و میوەجاتی تر و هەروەها وێنجە ( سێپەڕە ) ، و ئێران بەناوبانگ بوو بە هەندێ ناوچەی شوانكاری كە ژمارەیەكی زۆر مەڕوماڵات تیایدا بەخێودەكرا ئەمەش بۆ سوود وەرگرتن لە گۆشتەكەی وەكو مەڕ و بزن و هەروەها مانگاكان و دەتوانین وێنەی داهاتەكانی مەڕ و ماڵات لە ئێراندا ببینین لە دیمەنی ڕاوكردنی پاشایەتی كە چەند كارێكی هونەرییان جێهێشتووە بۆمان وەكو جۆرەكانی مامزەكان و بەرانە كێویەكان و مانگا وەحشیەكان و بەراز و هەندێ گیانلەبەری دڕندە وەكو شێر و ورچ و كەمتیار لە ناوچەكانی ئێران .
2- پیشەسازی ( الصناعة ) :
پیشەسازی لە ئێراندا وەكو كشتوكاڵ و بازرگانی بەناوبانگ نەبوو ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئێران هەر لە كۆنەوە بە پیشەسازی بەرماڵ دروستكردن بەناوبانگ بوو تا كاتی ئێستاش تاكە وڵاتی سەرەكی یە لە دروستكردنی بەرماڵی دەستكردی باش لە دونیادا و هەروەها جۆرەكانی بەرماڵی زۆر كە چنین كراون بە حەریر و نەخشێنراو بە دورمان لە زێڕ و زیو، هەروەها ئێران بەناوبانگ بووە بە كوتاڵی سوف و حەریر، پاشاكانی ساسانی هانی ئەنجامدانی پیشەسازی رستنی حەریریان دەدا لە وڵاتەكەیان بۆ سوود وەرگرتن لە بازرگانی حەریر و پیشەسازییەكەی، و مەڵبەندەكانی رستنی حەریر بەناوبانگ بوو لە ( سوسە و جندسابور و شوشتر ) بە بەرهەمەكانی، وا دیارە سوودیان لە بەندكراوانی رۆم دەبینی، ئێرانیەكان لە پیشەسازی حەریر لەو مامەڵە بازرگانیانەی نێوان ئێران و دراوسێكانی دا ناوبانگی كلی ئێرانی دەناسین كە داخوازی ئافرەتانی زۆری صینی بووە، هەروەها لە ژیانی ئاسودەیی و رابواردن لە كۆشكەكانی پاشایان و میرانی ساسانی دەردەكەوێت پیشەسازی كاسە زیویەكان یان وێنەی گیانلەبەرەكان و باڵندەكان و شێوازی بیناكان كە ئێستاش ژمارەیەك لەو كاسە زیوانە كە دابەشبوونە لە مۆزەخانە جیهانیەكان كە گەواهیدەرن لەسەر توانا بەرزەكانی ئێرانی كۆن .
هەروەها داگیرگەیان دروست كردووە هەروەها جۆرەكانی نوێ لە پیشەسازی ئاوریشمیان هێناوەتە وڵاتەكەی .
3-بازرگانی ( التجارة ) :
ئێران بە هۆی ئەو شوێنگە جوگرافیەی كە هەیبووە رۆڵێكی گەورەی گێڕاوە لە بازرگانی جیهانی ئەو سەردەمەدا، كە بڵاوبوونەوە و دابەشبوونی پارەی زیو و مس لە ناوچە بەرفراوانەكان زۆر بووە كە ئەمەش بەڵگەیەكە لەسەر گەشەی ئەم لایەنە، و بازرگانی ووشكانی بە گرتنەبەری رێگاكانی كاروانە بازرگانیە كۆنەكاندا ئەنجام دەدرا لە بەناوبانگترین ئەو رێگایانە بوو كە پایتەختی ساسانی (مەدائن)ی پێوە پەیوەست بوو بە ناوخۆی ئێران كە دوای ئەوەی تێدەپەڕی بە بكرمنشاە و همدان (اكبتانا القدیمە المیدیە) و لە همدان ئەو رێگایە سەرەكی یە دەبووە چەند لقێك كە یەكێكیان بەرەو باشور دەڕۆیشت كە بە ئەهواز تێدەپەڕی (وڵاتی عیلامی كۆن) پاشان دەگات بە هەرێمی فارس و لە باشوردا بەلای كەنارەكانی كەنداوی فاس كۆتایی دێت كە دەكاتە بەندەر عەباسی ئێستا، رێگایەكی تر تێدەپەڕێ بە همدان بەرەو باكوری رۆژهەڵات دەچێ و بە تەهران دا دەڕوات و بەرامبەر دەبێت لە رۆیشتنی هاوتەریب لەگەڵ كەنارەكانی دەریای قەزوین لەمیانەی دۆڵی كابل دەپەڕێتەوە بۆ خوراسان بەردەوام دەبێت تا صین و لە رێگای توركستان حەوزی گارم، سەبارەت بە رێگاكانی گواستنەوەی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی بیزەنتی شاری (نصیبین) مەركەزەكی گرنگ بووە بۆی و لە نێو مەرجەكانی ئەو رێكەوتننامەی ئیمپراتۆری رۆمانی (دیو كلستین) پێشكەشی كرد لە ساڵی 298ز بە پاشای ساسانی (نرسی) كە دەبێت (نصیبین) بە تەنها خاڵی پەیوەندی نێوان هەردوو دەوڵەت بێت، بەڵام (نرسی) ئەم بەندی پەیماننامەیە رەت كردەوە .
لە شاری (باتنە) كە دەكەوێتە كەناری رۆژهەڵاتی رووباری فورات بازاڕێكی گەورە هەیە كە شتومەكی بۆ دەهات لە هند و صین، و بازرگانی دەریایش بایەخێكی گرینگی هەبووە كە كەنداوی فارس ببووە رێگایەكی ئاوی چالاك هەر لە سەردەمە كۆنەكانەوە كە دەگەیشت لە نێوان (مەدائین) و لە نێوان بەشەكانی باشوری رۆژهەڵاتی جەزیرەی عەرەبی، هەروەها كەل وپەل و بازرگانی لە هیند و لە رۆژهەڵاتی دوور رێگاكانی هەر لە ماوەكانی پێشوودا ناسرابوون بە تێپەڕبوون لە زەریای هندی بۆ دەریای عەرەبی و لەوێشەوە بۆ كەنداوی فارسی و لەوێشەوە دەپەڕیەوە بۆ دیجلە و فورات و مەدائینی پایتەخت .
هەروەها كەشتیگەلی ساسانی لە زۆر كاتدا كێبڕكێی كەشتیگەلی رۆمانی و حەبەشی كردووە، هەروەها لە هەمان كاتدا كاروانە بازرگانیەكانی عەرەبی گەشەسەندووە لەو ماوە مێژووییانەی كە ساسانیەكان حوكمیان كردووە لەبەر ئەوە كاربەدەستانی ساسانی توانایەكی زۆریان بە خەرج داوە بۆ زاڵ بوون بەسەر ئەو ناوچانە لەمیانەی هەڵمەتە سەربازییەكانیان بەسەر ئەو شارانە و كاروانە بازرگانیەكانی تەدمور و الحچر و نصیبین لەنێو گرێبەستە بازرگانیەكاندا هەبوونە ئەمەش بەهۆی ئەوەی لایەنگیری ئەو دوو دەوڵەتە بوونە كە (ساسانی و بیزەنتی) بوون و سەیتەرە كردنی فارس بەسەر یەمەن جگە لە هۆكاری دینی و سەربازی بە روونی ئارەزووی فارسەكان روون دەكاتەوە بە زاڵبوونی فارسەكان بەسەر رێگاكانی دەریایی .
ئەوەی بەڵگە بێ لەسەر پەرەسەندنی بازرگانی و كارەكانی بە تایبەتی كارە خەرجیەكان دەركەوتنی ئەو مامەڵە بازرگانیە بوو كە پێی دەوترێت حەواڵە (كمپیالات) لەو ماوەیەدا جا دامەزراوەكانی دارایی جوولەكە رۆڵیان گێڕا لە بابل لە مامەڵە خەرجیەكان .
هەروەها بۆ گواستنەوەی پێداویستیە بازرگانیەكان بایەخێكی گرنگیان داوە بە سیستەمی پۆستە و نامەبەری و رێگاكانی گواستنەوەی خێرا لە نێوان حكومەتی ناوەندی و هەرێمە كارگێڕیەكان .
4-دارایی ( المالية ) :
ئەو فەرمانبەرەی كە سەرپەرشتی بەڕێوەبردنی دارایی گشتی دەوڵەتی ساسانی دەكرد پێی دەوترا ( فاستر بوشانلار ) و مانایەكەشی سەرۆكی كشتوكاڵكارانە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر بایەخی كشتوكاڵ لە باجەكانی دەوڵەت هەرچی كاری ژمێریاری دەوڵەوت بوو ( ایران اماركار ) كە یارمەتی وەزیری یەكەمی دەدا لە كاروبارە ژمێریارییەكان و بۆ دەربار فەرمانبەرێك سەرپەرشتی ژمێریاری دەكرد كە تایبەت بوو پێی دەوترا ( در امركار ) هەروەها هەر هەرێمێك كارمەندێكی تایبەتی تێدا بوو پێی دەوترا ( فاسیور غار اماركار )..
كشتوكاڵ كەرستەی سەرەكی بوو بۆ وەرگرتنی باجەكان لێی لە سەردەمی ساسانی دا ئەمەش جیاواز بوو بە جیاوازی جۆری زەویەكان و ساسانیەكان میراتگری پێش خۆیان بوون لە سیستەمە جیاوازییەكانی موڵكداری زەویەكان لەوانە زەویەكانی پاشا ئەوانیش ئەو زەویانە بوون كە پاشاكان خاوەندارێتیان دەكرد بەسیفەتی كەسێتی بەروبووم و دەستهاتووەكانیان وەردەگرت و گومانی تێدا نیە ئەوان هەندێك لەو زەویانەیان بە میرات وەرگرتبوو لە پاشاكان و میرانی پێش خۆیانیان لێیان كڕی بوون یانیش بە دیاری پێیان درابوو، ورد ودرشتی ئەو زەویانە نازانرێت یان ڕووبەرەكەیان، یان شوێنەكەیان، یان ئەوەی لێی چاندراوە، بەڵام بۆچونێك كە زیاتر لە ڕاستی نزیك بێت كە لە باشترین زەویە كشتوكاڵیەكان بووە، و كەمترین باجەكانی تێدا دەدرا لە خەڵكانی تر هەروەها جوتیارانی كۆیلە لەو زەویانە كاریان دەكرد یان ئازادەكان كە فەرمانبەرە تایبەتەكانی سەربە دەربار سەرپەرشتیان دەكردن .
هەروەها هەندێ دەربەگی گەورەتر هەبوونە كە ئەشڕاف و خانەدانەكان موڵك داری بوونە كە زەویەكی زۆر بەرفراوان بووە كە لە پێشینەی خۆیان بۆیان ماوەتەوە یان لە ژیانی خۆیاندا وەریان گرتووە لە سەرتاسەری دەوڵەتی ساسانی، بەڵام زۆرینەی رەها لە زەویەكان موڵكی دەوڵەت بوو ئەمەش لە ژێر پەردەی بۆچونی كۆندا كە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەریەكان كە گوایە زەویە كشتەكاڵیەكان موڵكی خواوەندن بەڵام پاشاكان وەكو وەكیل هەڵدەستن بە بەڕێوەبردن و سەرپەرشتیكردنی .
زەویەكانی دەوڵەت دوو جۆر بوونە، جۆرێكیان دەوڵەت بەڕێوەی دەبرد و سەرپەرشتی دەكرد بەشێوەیەكی راستەوخۆ وەكو زەویەكانی پاشكۆ بە وێستگەكانی پۆستە یان ئەو زەوییانەی كە تەرخان دەكران بۆ عەمباركردن و بۆ خەرج كردنی ئاوی لافاوەكان و رووبارەكان هەروەها لەوەڕو یان كەنارەكانی رووبارەكان، هەرچی جۆری دووەمە ئەوەیە كە لە چنگی جوتیاران و كشتوكاڵكارانی ئازادی خواز بووە كە خۆیان هەڵیان دەسوڕاند و دەیان كێڵا و ئەمەش زۆرینەی رەها بوو لە رووبەرەكانی زەویە كشتوكاڵیەكان .
5-پارە ( العملة ) :

ساسانیەكان سیستەمی یەك پارەییان گرتەبەر جا پارەكەیان درهەمی زیو بووە، و سووربوون لەسەر وردبینی كردن لە سكە و پاكی كانزاییەكەی و پارێزگارییان كردووە لە كێش و عەیار، پێوانەی پارەكە بە درێژایی ماوەی فەرمانڕەوایەتیان تەنها مەگەر لە هەندێ ماوەی كەم دا نەبێت كە بە تایبەتی لە كاتی روودانی ئاشوبە سیاسیەكان، و گومانی تێدا نیە پشت بەستنیان بە پارەی زیو دەگەڕێتەوە بۆ بوون و فەراهەم بوونی ئەو كانزایە لە ئیمپراتۆریەتەكەیان و پارەی زێڕیان لێ نەدایە لەبەر كەمی ئەو كانزایە لە وڵاتەكەیان، درهەمی ساسانی لە زیوی پاڵفتە بوو كێشەكەی بە مسقاڵ و عەیار دەگەیشتە تێكڕا لە 98% لە زیوی پاڵفتە بە درێژایی ماوەی فەرمانڕەوایەتیان تەنها لە چەند كاتێك دا نەبێت كە شۆرش و ئاژاوەی سیاسی هەبووە .
هەرچی نەخشی پارەكەیە ساسانیەكان كاریگەر بوونە بە بارپیه كان لە رووی پارەكەیدا وێنەی پاشای ساسانی و ناوەكەی هەبووە و هەندێ گوزارشتی بە مەزن كردنی و هەندێ جاریش نەخش و نیگار هەبووە وەكو مانگ و ئەستێرە هەرچی لە پشتی پارەكەیە لە سەردەمە دواییەكاندا وێنەی پەرستگای ئاگری لەسەر دەكێشرا كە دوو سەركار پارێزگاریان لێ دەكات لەگەڵ مێژووی پارەكە و شوێنەكەی لەسەر دەكێشرا، و هەر پاشایەك وێنەیەكی تایبەتی لەسەر پارەكەی لێ دەدا بە درێژایی ماوەی فەرمانڕەوایی ئەو پاشایە، پارە لێدان تەنها بۆ پایتەخت نەبوو بەڵكو لە سەرجەم مەڵبەند و ناوەندە كارگێڕی و ئابوریە گشتییەكاندا هەبوو، و بە كورتی ناوی شوێنی سكەكە لەسەر پارەكە دەنووسرا و شوێنەكانی پارە لێدان زۆر بوو، لە سەردەمی ئەنوشیروان سەد شوێن هەبوو .
سەرچاوە و ژێدەرەكان
1- ارثر كرستنسن، ايران في عهد الساسانيين، ترجمة: يحي الخشاب، بيروت، 1982.
2- طه باقر، تاريخ ايران القديم، مطبعة جامعة بغداد، 1979.
3- عبدالمنعم رشاد محمد، محاضرات في التاريخ الساساني، جامعة الموصل، كلية الاداب.
4- قحطان عبدالستار الحديثي و صلاح عبدالهادي الحيدري، دراسات في التاريخ الساساني و و البيزنطي، جامعة البصرة، 1986.
5- كلثومة جميل عبدالواحد، كردستان في العهد الساسانيين 224-630م، دراسة عن الحياة الدينية و الإجتماعية و الإقتصادية، ط1، اربيل، 2007.