سه‌رده‌می زانایانی به‌ر له‌ سۆكرات

فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی بۆ یه‌كه‌مجار وه‌ك و چه‌مكێك له‌لایه‌ن زانایانی سروشته‌وه‌ سه‌ری هه‌ڵداوه‌ كه‌ ژماره‌یان دوازده‌ زانا بوه‌و له‌ ماوه‌ی مێژووی 600پ ز تا 450 پ ز ژیاون و به‌م شێوه‌یه‌ی لای خواره‌وه‌ پۆلین كراون رێبازی ئه‌یۆنی ، رێبازی ڤیتاگۆرِیه‌ ، رێبازی ئیلیا ، تالیس (624 پ ز ) ناودارترینی فه‌یله‌سوفه‌كانی سه‌ر به‌رێبازی ئه‌یۆنیه‌و یه‌كێكه‌ له‌و حه‌وت
فه‌یله‌سوفانه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا هه‌ڵكه‌وتن مێژووناسان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كۆكن كه‌ سه‌رده‌می ئه‌یۆنیه‌كان و به‌تایبه‌ت چه‌رخی تالیس به‌سه‌رده‌می له‌دایكبوونی فه‌لسه‌فه‌ وه‌ك یه‌كه‌م چه‌كه‌ره‌ی زانست ناوزه‌د بكه‌ن و به‌یه‌كه‌م پێگه‌ی نه‌شونمای فه‌لسه‌فه‌ی ده‌زانن .
فه‌لسه‌فه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا واتا كاركردن له‌سه‌ر چاكسازی سیستم و ئه‌خلاق ، وه‌ك هه‌ندێك برِیارى كورت و به‌بێزیان ده‌دا ، فه‌یله‌سوفانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش هه‌ریه‌ك له‌ ئانكسیانده‌ر (610-547 پ ز) ئانكسیمانس (588-524 پ ز) هیراكلێتس (540-475 پ ز) ڤیتاگۆر (572- 497 پ ز ) هتد .
گرنگیدان و تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م زانایانه‌ به‌ند بوه‌ به‌ره‌گه‌زه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانه‌وه‌ وه‌ك (ئاو ، با، خاك، ئاگر و ئه‌زه‌لیته‌وه‌) هیچ مه‌به‌ستێكی پرِ به‌ئامانجی ئه‌م زانایانه‌مان پێ نه‌گه‌یشتووه‌ به‌ڵكو به‌ته‌نها هه‌ندێك ورده‌كاریان بۆ مه‌به‌ستی زانستی پۆلێن كردوه‌ .
بزوتنه‌وه‌ی سۆفستاییه‌كان
ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌لاله‌ت و هێمای نادیار دامه‌زرا كه‌ كاری بۆ چه‌واشه‌كردن و به‌درۆخستنه‌وه‌ی راستیه‌كان ده‌كردو ناودارترینیان (بروتاگورا)بوو كه‌ ساڵی 450 پ ز له‌ ئه‌سینا ده‌ركه‌وت و كتێبێكی به‌ناوی (راستیه‌كان) نوسی و له‌ئاكامدا به‌ ناتاپه‌رست (ملحد) تاوانبار كراو شه‌پۆلێكی گه‌وره‌ی ناره‌زایی به‌رانبه‌ر وه‌ستان و درایه‌ دادگاو بریاری له‌خاچدانیشی ده‌رچوو ، به‌لاَم هه‌ڵهات و له‌كه‌ناری زه‌ریادا به‌مردوویی (خنكاوی) دۆزرایه‌وه‌ ، له‌وته‌كانی پرۆتاگورا (زانست رێژه‌ییه‌و ره‌هانیه‌ ، هه‌موو كێشه‌یه‌ك دوولایه‌نی هه‌یه‌ كه‌ هه‌میشه‌ دژ به‌یه‌كترن ، شتێ نیه‌ له‌وی تر راستتربێت، به‌لاَم له‌ روانگه‌ی تاكه‌وه‌ ره‌نگه‌ باشتربێت .
هه‌ندێك له‌میژوونوسان وای بۆده‌چن كه‌ سۆفستاییه‌كان دووچاری شێواندن و ناوزرِاندن هاتوون ، چونكه‌ هه‌رچیه‌كیان له‌باره‌وه‌ بزانین له‌رێگه‌ی ئه‌فلاَتۆنه‌وه‌ بووه‌، ئه‌فلاَتۆنیش دوژمنی سه‌رسه‌ختی سۆفستاییه‌كان بوه‌ .
سه‌رده‌می سوكرات و ئه‌فلاَتۆن و ئارِستۆ
سۆكرات (469-399 پ ز ) به‌په‌یره‌وێكی نوێی فه‌لسه‌فی گه‌شه‌ی به‌فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی كرد ، هاوكات رێگه‌خۆشكه‌رێك بوو بۆ ئه‌فلاَتۆن كه‌ فه‌لسه‌فه‌ پێشبخات و دواجار له‌سه‌رده‌ستی ئارستۆ گه‌یشته‌ ترۆپك، به‌بۆچوونی سۆكرات مرۆڤ عه‌قڵ و گیانه‌ كه‌ پێكه‌وه‌ كار ده‌كه‌نه‌ سه‌ر هه‌ست و به‌رێوه‌ی ده‌به‌ن ، یاساش هه‌میشه‌ راسته‌ ، چونكه‌ عه‌قڵ سه‌رچاوه‌یه‌تی و له‌گه‌ڵ سروشتدا ده‌بێت هاوتابێت ، به‌لاَم هه‌ندێك یاسای خوایی هه‌ن نانوسرێن چونكه‌ له‌ ئه‌زه‌له‌وه‌ له‌مرۆڤدا هه‌ن ، هه‌ر كه‌سێك رێز له‌یاسا بگرێت رێزی له‌ عه‌قڵ و سستمی په‌روه‌ردگار گرتوه‌ ، مرۆڤ هه‌میشه‌ چاكه‌خواز بوه‌و شه‌رِخوازی ره‌تده‌كاته‌وه‌ ، هه‌میشه‌ زانست چاكه‌خوازیه‌و نه‌زانی شه‌رِخوازیه‌ ، به‌لاَم ئایین شكۆمه‌ندی مرۆڤه‌ به‌رانبه‌ر به‌دادپه‌روه‌ری خوایی و نه‌مری سیمایه‌كی به‌ندی مرۆڤه‌ ، ده‌روون له‌جه‌سته‌ جودایه‌و كه‌ مرۆڤ ده‌مرێت جه‌سته‌ بۆگه‌ن ده‌كات ، به‌لاَم ده‌روون به‌ره‌و ئازادبوون ده‌كشێت و ده‌چێته‌وه‌ سه‌ر سروشته‌ راسته‌قینه‌كه‌ی خۆی .
سۆكرات به‌م فه‌لسه‌فه‌یه‌ گه‌وره‌ترین وه‌رچه‌رخانی له‌ژیانی گۆمه‌ڵگه‌دا كرد و زه‌مینه‌ی بیركردنه‌وه‌ی له‌لای خه‌ڵكی ئه‌سینادا به‌رفراوانتر كرده‌وه‌ تا گه‌یشته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی پلانیان بۆ دارِشت و تاوانی دژه‌ ئاینیان دایه‌ پاڵ و به‌تێكده‌ری عه‌قڵی گه‌نجانیان له‌قه‌ڵه‌مدا . ساڵی (399 پ ز ) فه‌رمانی ژه‌هرخواردكردنی بۆ ده‌رچوو ، هه‌ندێك له‌ لایه‌نگرانی به‌رتیلیان بۆ ئازادكردنی دا ، به‌لاَم مردنه‌كه‌ی به‌لاوه‌ شكۆمه‌ندانه‌تربوو له‌ژیانێك كه‌ له‌رێگای (به‌رتیل)ه‌وه‌ بێت چونكه‌ خۆی یه‌كه‌مین دژایه‌تیكه‌ری به‌رتیل بووه‌ .
سه‌رده‌می هێلنستی :
هێلنستی زاراوه‌یه‌كی مێژووییه‌ بۆ سه‌رده‌می دوای مردنی ئه‌سكه‌نده‌ری ماكدۆنی (323 پ ز ) و ده‌سه‌لاَتداری پاشایه‌تی گریكی دانراوه‌ ، سه‌رده‌می پاشایه‌تی گریكیش تا داگیركردنی رۆمانیه‌كان و روخاندنی دوا مه‌مله‌كه‌تی بووه‌ له‌میسردا له‌سه‌رده‌می (كیلۆپاترا 30 پ ز ) دا ئه‌مه‌ش سه‌رده‌می به‌ر له‌ تێكه‌ڵبوونه‌ به‌ شارستانیه‌تی رۆژهه‌لاَت و هیچ یه‌ك له‌فه‌یله‌سوفه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ به‌ره‌گه‌ز نه‌ ئه‌سینی و نه‌ گریكی نه‌بوون وه‌ك زینۆن (336-264 پ ز) قوبرِسی بووه‌ ، هه‌رچی ئه‌بیكۆرِه‌ (351- 270 پ ز) له‌ ئاسیای بچووكه‌وه‌ هاتووه‌ ، ڤیلۆن (30پ ز – 50 ز) ئه‌سكه‌نده‌ری به‌ ره‌چه‌ڵه‌ك ئیتالی بووه‌ .
تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ له‌وه‌دابوو كه‌ (زانست ، ئایین ،فه‌لسه‌فه‌) لێك جیابوونه‌وه‌و گه‌وره‌ترین رێبازی فه‌لسه‌فی سه‌رده‌مه‌كه‌ش رێبازی ئه‌بیكۆرِی بووه‌ .
رێبازی ئه‌بیكۆرِی
ئه‌بیكۆر دانه‌ری ئه‌م رێبازه‌ بووه‌ ، لایه‌نی ئه‌خلاقی له‌هه‌موو مه‌سه‌له‌ زانستیه‌كانی تر به‌گرنگتر زانیوه‌ ، فه‌لسه‌فه‌ له‌لای ئه‌بیكۆردا له‌خزمه‌تی به‌خته‌وه‌ری و كامه‌رانی و خۆشیه‌كانی ژیاندابووه‌ وته‌وه‌ری فه‌له‌سه‌فه‌كه‌ش له‌سه‌ر رێبازى(له‌زه‌ت) بووه‌ .
رێبازی ره‌واقی
دانه‌ری ئه‌م رێبازه‌ زه‌ینوونی كێتومی بوه‌ كه‌ كورِى بازرگانێكی پله‌دارو ناوداری قوبرِس بوه‌و نایابترین كتێبی به‌نرخی گران كرِیوه‌ و بۆ زه‌ینوونی بردۆته‌وه‌ ، تا له‌ته‌مه‌نی 22 ساڵیدا هێناویه‌ته‌ ئه‌سیناو له‌نزیكه‌وه‌ فه‌یله‌سوفه‌كانی ئاشناكردوه‌ ، ئه‌م رێبازه‌ له‌سه‌ر ته‌وه‌ری (برایه‌تی) مرۆڤه‌كان كاری كردووه‌و هه‌موو جیهانی به‌موڵكی خوا داناوه‌و سه‌رهه‌ڵدانی فه‌له‌سه‌فه‌كه‌ش په‌رچه‌كردارێك بوه‌ دژ به‌ژیانی پرِ له‌ خۆشی و بێ هوده‌یی پاشایانی سه‌رده‌مه‌كه‌ .
رێبازی ئه‌سكه‌نده‌ری
له‌رێگه‌ی كردنه‌وه‌ی مه‌ڵبه‌ندی تایبه‌ت بۆ هه‌ریه‌ك له‌فه‌یله‌سوفان و پیاوه‌ ئاینیه‌كانی فه‌له‌و جوله‌كه‌كان كه‌ به‌هۆی دژایه‌تیكردنیانه‌وه‌ له‌هه‌موو جیهانه‌وه‌ روویان له‌و شاره‌ ده‌كرد، لێكۆڵینه‌وه‌و زانسته‌ سروشتی و فه‌لسه‌فیه‌كان له‌شاری ئه‌سیناوه‌ به‌ره‌و ئه‌سكه‌نده‌ریه‌ گواسترایه‌وه‌و بوو به‌شارێكی گرنگ و پرِ بایه‌خی شارستانی، تا شاره‌كه‌ پرِبوو له‌چه‌ندین مه‌ڵبه‌ندی ئاینی ، فیكری ، فه‌لسه‌فی ، زانستی و چه‌ندین ره‌وتی جودا جودای له‌خۆ گرت و بوو به‌ پایته‌ختی زانست و هاوكات كاریگه‌ری كولتوری نه‌ته‌وه‌كانی رۆژهه‌لاَت و شارستانیه‌ته‌ جۆراو جۆره‌كان شاره‌كه‌یان به‌ئاكارێكی تردا بردو گه‌یشته‌ ئه‌و پله‌یه‌ی كه‌ رێژه‌یه‌كی زۆر له‌زانایان و بیرمه‌ندان و فه‌یله‌سوفان به‌رهه‌م بهێنێت وه‌ك هه‌ریه‌ك له‌ (ئاكلیدیۆس) گه‌وره‌ترین زانای بیركاری له‌مێژوودا .
(ئاراتۆ ستانیس) ئه‌میندارو سه‌رپه‌رشتیاری مه‌زنترین و به‌رفراوانترین كتێبخانه‌ (كتێبخانه‌ی ئه‌سكه‌نده‌ریه‌) له‌مێژوودا ، (ئه‌پۆلونیس و ئه‌رخمیدس)ی هه‌ردوو زانای مادی (فیزیكی سه‌ره‌تایی) له‌شاری ئه‌سكه‌نده‌ریه‌دا، هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌شدا سه‌رله‌نوێوه‌ ئه‌فلاَتۆنیه‌ت به‌ناوی (ئه‌فلاَتۆنیه‌تی هاوچه‌رخ) ه‌وه‌ سه‌ری هه‌ڵداو ئه‌مجاره‌یان تێكه‌ڵ به‌ره‌گه‌زه‌ فه‌لسه‌فیه‌كانی رۆژهه‌لاَتی وه‌ك شارستانی فارسی بابلی و میسری كۆن و هینلستی و ئاینی جوله‌كه‌و فه‌له‌ بوو ئه‌م قوتابخانه‌ نوێیه‌ش له‌لایه‌ن (ئه‌مۆنیۆی ساكاس)ه‌وه‌ دامه‌زرا كه‌ مامۆستای ئه‌فڵوتین (204- 270 ز) بووه‌ .
ئه‌فلۆتین له‌شاری میسر له‌دایكبووه‌و هاوشانی گۆرِدینی سێیه‌م پاشای میسر له‌هه‌ڵمه‌تێكدا دژی پارسه‌كان گه‌یشتۆته‌ ولاَتی نێوان دووزێ ، به‌لاَم له‌گه‌ڵ مردنی ئیمپراتۆرو نسكۆی سوپاكه‌ له‌به‌رده‌م پارسه‌كاندا ئه‌فلۆتین خۆی گه‌یاندۆته‌ رۆماو تا دوا ساته‌كانی ژیانی هه‌ر له‌وێ گیرساوه‌ته‌وه‌ .