Home / مێژووى جیهان / جەنگ و ململانێ ناوخۆییەكانی ئەمریكا لەسەدەی نۆزدەدا

جەنگ و ململانێ ناوخۆییەكانی ئەمریكا لەسەدەی نۆزدەدا

جەنگ و ململانێ ناوخۆییەكانی ئەمریكا لەسەدەی نۆزدەدا

نووسینی: محمود شاكر

وەرگێڕانی مووسا محمد عبدالرحمان

جەنگی ناوخۆ :

هەر لەساڵی 1830 ز. یەوە كێشەو گرفتەكانی كۆیلایەتی لەنێوان بانگخوازانی نەهشتنی و هاوكێشەكانیاندا تا دەهات چڕترو ئاڵۆزتر دەبوو، ئەو مشتومڕو ناكۆكییە ماوەی (30) سی ساڵا بەردەوام بوو، دەمێك بوو خاوەن بیرو بۆ چوونە ئەزمووندارو كاریگەرەكان وتبوویان كە ئەم ناكۆكییە لەئاكامدا دەبێت بەمەترسی بۆ سەر ئەو یەكێتیە، پاش لكاندنی تەكساس بە ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە ناكۆكییەكە گەیشتە لوتكە، چونكە تەكساس سیستمی كۆیلایەتی وەرگرتبوو، كە چی كالیفورنیا و نیو مەكسیكو و یوتا بەو جۆرە نەبوون، بۆیە كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكان پێداچوونەوەو ڕێكخستنەوەیان ئەنجامدا بۆ لكاندنی ئەو ناوچانە، یەكێك لە نوێنەرەكان وەك پارێزگاری و بەتەنگەوە هاتن یاسای قەدەغەكردنی كۆیلایەتی بەشێوەیەكی ئیجباری لەهەموو ویلایەت و هەرێمێكدا ی خستە پاڵا پرۆژە یاسای یەكخستن و لكاندنی ویلایەتەكان. مەكسیك دەستی یە سەرداگرتبوو وە باشورییەكان هەڕەشەی دەستكشانەوەیان كرد لە یەكێتیەكە ئەگەر ویست و داوای باكورییەكان جێبەجێبكرێت سەبارەت بەقەدەغەكردنی بڵاوبوونەوەی كۆیلایەتی لە هەرێمە نوێیەكاندا، بەڵام هەردوو لا لەساڵی 1850 ز دا گەیشتن بەرێكەوتنێكی كاتی، كە بەرێكخستنی (میسوری) ناوبرا، بەپێی ئەو رێكەوتننامە كالیفورنیا وەك ویلایەتێكی ئازاد

امريكا

دێتە پاڵا یەكێتییە كەوەو، نیو مەكسیكۆ و یوتایش وەك دوو هەرێم كە یاسای قەدەغەكردن یان ڕێگەپێدانی كۆیلایەتی تێدا نەبێت دێنە پاڵا یەكێتییەكەوە، وە ئامادەكردنی دەستەیەكی بەهێزو بەتوانا لەسەر گەڕانەوەی بەندە هەڵهاتووەكان بۆ لای خاوەنەكانیان. لەساڵی 1854 ز دا یەكێك لەئەندامانی ئەنجومەنی پیران پرۆژەیاسایەكی پێشكەشكرد كە ڕق و كینەی پشتیوانانی خاكە ئازادەكانی هەژاند، لەو پرۆژەیاسایەدا ئازادی تەسەڕوف و دەستێوەردانی تەواوی بەخشیبوو بە یوتاو نیوقلسیكو دەربارەی كێشەی كۆیلایەتی. ئەم یاسایە هەردوو ویلایەتی كنساس و نبراسكا دایاننابوو ئەو دوو ویلایەتە ڕێگەیان دابوو بە هاوڵاتیەكانیان بەندەكان قایل بكەن و، مافی چوونە پاڵی ئەو یەكێتییە لەڕیزی ویلایەتەئازادەكان یان كۆیلایەتییەكانیان دابووە دەستی دانیشتوان، ئەنجومەنی پیران ڕەزامەند بوون بەو یاسایە، بە پێی ئەو یاسایە كۆتایی بە حیزبی ئازادیخوازان هات و، لە جێگەی ئەو حیزبێكی نوێی بەهێز سەری هەڵدا ئەویش حیزبی كۆماریی بوو، وەك نمونەیەكی باڵا گەنج و لاوێكی خاوەن فیكرو هیمەت و پیاوانی كار لە ڕۆژهەڵات و، جووتیارێكی زۆر لە ڕۆژئاوا، هاتنە ڕیزی ئەم حیزبەوە، یەكەم داوای قەدەغەكردنی كۆیلایەتی بوو لەتەواوی هەرێم و ناوچەكان، (ئبراهام لنكن) ی پارێزەر لە ڕیزەكانی ئەو حیزبەدا سەری هەڵدا، ئەو پارێزەرە پێی وا بوو پێویستە یاسای نەتەوەیی پەرژینێكی هەبێت پارێزگاری بكات لەو بنەمایەی كە لەژێر داڵدەی كۆماریدا سەربەستكراوە ، ئەو پارێزەرە لەسەرەتادا پێی وابوو پێویستە یاسایەك دابنرێت سیستمی بەندایەتی ببەسێتەوە، پاشان لەئاكامدا هەڵبوەشێنێتەوە.

هەڵچون بەرەو جەنگ :

ساڵا لەدوای ساڵا گەل لە جەنگ نزیكتر دەبوونەوە, لەساڵی 1856 زدا ناكۆكی و ململانێكە لە ئەنجومەنی پیراندا ئاڵۆزترو چڕتر دەبوویەوە، لەسەرەتاكانی ساڵی 1857ز.دا دادگای باڵا بڕیارێكی دەركرد تێدا هاتبوو كە كۆنگرێس دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی كۆیلایەتی نییە لە هەرێمەكاندا, بەڕێوەبەرانی خاكە ئازادەكان ڕۆژنامەكانیان هێرشێكی توندوتیژیان كردە سەر دادگای باڵا لەسەر ئەو بڕیارە، لەساڵی 1858 ز دا چەند تۆمارێك جێگیر بوو لەنێوان لنكن و دوكلاسی هاوكێشەی لە نەوی بۆ دەستخستنی كورسیەك لەئەنجومەنی پیران، لەساڵی 1859 ز.دا دەستەیەكی كەم دایان بەسەر فرجینا بۆ ئازادكردنی بەندەكانی ئەو شوێنەو پڕچەك و سیلاحیانكردن، ئەمەش ئیعدامكردنی سەرۆكی ئەو دەستەیەو شەش لە پشتیوانەكانی لێكەوتەوە.

هۆكاری بنەڕەتی ئەو ڕووداو و كێشانە ئەو جیاوازییە جەوهەرییە ئابووری و كۆمەڵایەتی سیاسیانە بوو كە لەنێوان باكورو باشوردا هەبوو. چونكە باشور زیاتر لە دەشتەكی و گوندنشین دەچوو، هیچ شارێكی گەورەی تێدا نەبوو بێجگە نیواورلینز، لەكاتێكدا كەبەشەكانی باكور پڕ بوو لە بنەكەی پیشەسازی سەركەوتوو، باكور ئاسن و چنراو و پێڵاو و كاتژمێرو ئامێرە كشتووكاڵییەكان و هەزاران بەرهەمی تر لەبوارە جیاوازەكانی بەرهەم ئەهێنا. هەستا بە دروستكردنی كەشتی و هارینی (غلال) لە ڕێگایەكی پڕپیت و دەوڵەمەندەوە بەرەو پێش دەچوو، كۆچی ئەوروپییەكان ڕوو لەزیادبوون بوو، زۆربەشیان بەرەو باكور كۆچیان دەكرد، هێڵی ئاسنین لە باكور پێشكەوتووتر بوو تا باشور، هەروەها لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە هەر لە پێشتر بوو، جا سەرەڕای بڵاوكردنەوەو بەبادانی سەروەت و سامانێكی زۆری بێكەڵك لەپاڵا بوونی ئەو هەژارو ڕەش و ڕوتانە، هێشتا لە دیموكراتیتر بوو لەباشور، چونكە بەشێك لەخاوەن كۆیلەكان گەیشتبوونە لوتكەی دەسەڵات و سەروەت و سامان.

هەڵبژاردنی (لنكۆڵن) و لێك ترازان :

بێگومان ئەو سەركەوتنەی كە كۆمارییەكان لەساڵی 1860 ز دا بەدەستیان هێناو بەخێرایی باشوری جیاكردەوە، تەنها لەئاكامی لەت بوونی ڕیزەكانی حیزبی دیموكراتی بوو، بەڵام حیزبی كۆماری بەبێ هاویشتبووە نێو جەنگ، چونكە ئەو تەواوكەری ئەو بەشە بوو، ئبراهام لنكن كە ناودارترین و ناسراوترین كەسایەتی پیاوانی ڕۆژئاوای ناوەڕاست بوو، كاندیدكرا بۆ سەرۆكایەتی كۆماری، لەساڵی 1860 ی زدا لەهەڵبژاردندا سەركەوتوو بوو لەوێدا هەندێ هۆكاری جیاجیا لەئارادا بوون كە باشوری خوارو ئامادەو سازبكات بۆ ڕاپەڕین، وە ئەو كاتەی چوو بووە ناوەڕۆك و بنج و بنەوانی باكورو وە ئەو تاڵیەی كە تێكشكانی هەڵبژاردن لە دەرونەكاندا جێی هێشتبوون و پاشان ئەو حوكمەی كە خەیاڵا و بیروهۆشی گیرۆدەی داهاتوویەكی باشتر لە ئێستای بوو كە ئاڵایەكی شەكاوەی تایبەت بە خۆی بەسەر ناوچەكەیەوە دەربكەوێت، لەسەروی هەموو ئەمانەشەوە مەترسی سەربارودۆخی و شێوازە شارستانییەكانی وایكردبوو كە حكومەتێك بڕیاردەری بێت كە مەزهەبێك دەسەڵاتی گرتبێت و زاڵبوبێت بەسەر بیروهۆشی پیاوەكانیدا كە بەندایەتی هەڵبوەشێنێتەوە و پوچەڵی بكاتەوە.لە 20ی كانونی یەكەمی ساڵی 1860 ز دا كاتێك ڕاگەیەنرا كە باكور كەسێكی هەڵبژاردووە بۆ پلەی سەرۆكایەتی كە مەبەست و ڕاوبۆ چوونەكانی پێچەوانەو بەرەنگاری كۆیلایەتی یە، كارولاینای باشور دەستیكرد بە دامەزراندنی بزوتنەوەیەكی سەركێش و یاخی، (مسیسبی) یش شوێنی كەوت و وتی بەڕاستی خەڵكی باكور هەڵوێستێكی شۆڕشگێڕی و نەیارییان وەرگرتووە بەرامبەر ویلایەتەكانی باشور، بەڵام توند ڕەوەكانی باشور پێیان وا بوو كە جیابوونەوەی یەك ویلایەتیش كارێكی بەحاڵا و نەگونجاوە، وە باكوریش بەشێوەیەكی زۆر خێراو گورج وگۆڵا بەرەو بەهێزی وتۆكمەیی ملی ڕێگای گرتبوو، كە بە هیچ جۆرێك بەراورد ناكرێت لەگەڵا رۆیشتنی باشوردا، جا ئەگەر ئەو نەتەوەیە هەرەس بهێنێت هەوڵا ئەدات بۆ ڕاستكردنەوەو پشتگیری كردنی سەربەخۆیی باشور، چونكە ئەوە دەرفەتێكی كە دووبارە نابێتەوە، بەڵام ئەگەر لەباشور دەوڵەتێكی هاوپەیمان دابمەزرێت و لەنێو دەوڵەتانی جیهاندا نانی دەكەوێتە ڕۆن و ناوەندو پێگەیەكی قایم و بتەو بۆ خۆی دا دەكوتێت و ئەیشتوانێت ڕووبەری خاكەكەی بە خێرایی لەڕووی باشورەوە بە دەوری دەریای كاریبیدا فراوان بكات. لەسەرەتاكانی شوباتی ساڵی 1861 ز نوێنەرانی حەوت ویلایەتە جیاكە لە كۆنگرەیەكدا كەسازیانكرد بوو لەویلایەتی ئەباما كۆبوونەوەو (ویلایەتە هاوپەیمانیەكانی ئەمریكا) یان پێكهێنا, (جفرسن دیفیو) یان بەشێوەیەكی كاتی كرد بەسەرۆكی، پاشان زۆری نەخایاند چوار ویلایەتی تری باشوری سەرو گەیشتن بەم كاروانە لە 12ی نیسانی 1861 ز كاتێك بەرگریكارانی باشور هەڵیان كوتایە سەر فوت سمتر لە بەندەری جار سلتنی سەربە كارولاینای باشور، ئیتر جەنگی ناوخۆ دەستی پێكرد.

جەنگی 1861 – 1865 ز :

پێكدادانی ناكۆكی و ململانێ لە فورت سمتر دەستبەجێ ناوچەكانی باكوری یەكخستەوە, هەروەك چۆن ناوچەكانی باشوریشی یەكخستەوە شەپۆلێكی هەڵچون و تووڕیی دای بەسەر فەرجینا لەیەكێتیەكەدا خستی و گەیاندنی بە سیستمی (تحافی – كونفدرالی)، بەمەش ئەو پارچە دێرینەی باشور گەیشت بە رجموندی پایتەختی، هەروەك چۆن باشترین سەركردایە بۆ دانا كە (روبرت لی) بوو، وە بۆماوەیەكی كاتیش ناكۆكییە حیزبیەكانی ڕەواندەوە لەنێوان باكورو باشوردا.

جا هەر لایەنێكیان و تایبەتمەندی خۆی هەبوو، بۆ وێنە باكور بەهێز لە ڕووی ژمارەی دانیشتوان و سەرچاوە بەرهەم هێنەرەكانی پیشەسازی و سەروەت و سامان وە تایبەتمەندی خۆی وەرگرتبوو، چونكە لەسەرژمێرییەكدا كە لەساڵی 1860 ز دا كرا بوو ڕوون بوویەوە كە ژمارەی دانیشتوانی ئەو 23 ویلایەتەی كە هەموویان لەژێر بەیداخی ئاڵای یەكێتیدا بوون دەگەیشتە 22 ملیون، لەبەرامبەر 11 ویلایەت دانیشتوانەكەی پتر لە 9 ملیون كەسی بوو ئینجا ڕێژەی باشورییەكان پتر لە سێ ملیون و نیو ڕەش پێستی تێدا بوو، بێگومان باكور لە ڕووی پیشەسازیەوە لەئاستی باڵایدا بوو، بەجۆرێك كەتەنها بەرهەمە پیشەسازییەكانی نیویورك لەساڵی 1860 ز دا دوو هێندەی بەرهەمەكانی ویلایەتە هاوپەیمانەكان زیاتر دەبوو، هەروەها بەرهەمهێنراوەكانی بنسلفانیام نزیكەی بەرهەمەكانی ئەو ویلایەتانە دەبوو هەریەكێك لەویلایەتەكانی باكور لەماوەی سێ ساڵی كۆتایی جەنگ توانی كە ئەوەندە ئامێری جەنگی بەرهەم بهێنێت كە پێداویستیەكانی دابین بكات، لەكاتێكدا باشور پشتی بە دەوڵەتە بێگانەكان دەبەست بۆ هاوكاریكردنی بە تۆپ‌و دەرمان‌و ئامێرەكانی نەشتەرگەری، بەڕێژەیەكی زۆر پشتی بە خواردنە هاوردەكان دەبەست، موڵكی باكور لە ڕووی كەشتیەوە زۆر زاڵبوو، بە جۆرێك دەسەڵاتی گرت بەسەر تەواوی زەریاكەدا.

هەروەها باشوریش هەندێ تایبەتمەندی خۆی هەبوو وەك گیانی سەربازی پیاوەكانی و بەئاسانی دەستگرتنی بەسەر زۆرێك قەڵاو گەنجینەی چەك و تەقەمەنیدا و توانای باڵاو بەهێزی لەرێكخستنی كشتووكاڵیدا زۆرێك باوەڕیان وایە كە باشورییەكان تایبەتمەندیەكی تری گەورەیان هەیە، ئەویش ئەوەیە كە موڵك و خاكەكانیان بە سەرچاوەی سەرەكی بەرهەم هێنانی لۆكە دادەنرا لە جیهاندا, بەریتانیا و كارگە پیشەسازییەكانی پێویستی تەواویان هەبوو بەو لۆكەیە، ئەمەش كارێكی خۆرسكی گەنجاو و لەبار بوو بۆ دەستێوەردانی لە بەرژەوەندی باشووریەكان، بەڵام دەركەوت كە پێویستی بەریتانیا بە گەنمی باكور هیچی كەمتر نییە لە پێویستی بە لۆكەی باشور لە ڕاستیدا هیواو داهاتووی باشور بەسترا بوو دەستگرتنی بەسەر ڕووبەرێكی فراوان و جەماوەرێكی زۆری جەنگاوەر… كە ئەمەش كارێكی نەگونجاو بوو لەگەڵا هێزو توانای ئەودا، بەكورتی بە ئاشكرا دیار بوو كە باكور باڵاتر بوو بە تواناترە لە باشور.

جا كاتێك كە هێزی باشور بەتەواوی شەكەت بوو و پووكایەوە وە پاش پتر لە چوار ساڵا خواردنی ماڵاو سامان و ژیان و گیان بەبەردەوامی، جەنگ كۆتایی پێهات، ئامارەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە ژمارەی ئەوانەی كە لەمەیدانی جە نگدا ئامادەبوون بەرامبەر باكور نزیكەی دوو ملیون كەس بوون، كە چی كاتێك ئاخر قازیفەی جەنگ تەقی نزیكەی یەك ملیونیان مابوویەوە، وەك چۆن ژمارەی ئەوانەی بەزۆر گیرابوون بۆ سەربازی لە دانیشتوانی باشور نزیكەی یەك ملیون و حەوسەد هەزار كەس بوون هەروەها زیانە گیانیەكانی یەكێتی 360,000 كەس بوو، لە كاتێكدا كەزیانی گیانی هاوپەیمانییەكان نزیكەی 258,000 كەس بوو، كاولكاری و وێرانەیەكی سەرسوڕهێنەر لەخاكی باشوردا ڕوویدا و تەواوی ڕووبەری وڵاتیشی گرتەوە، بارودۆخی ئابووری لەناوچەكانی باشوردا بەتەواوی داڕووما بوو، لەنێوان سەركردەكانی باكوردا (یولسس كرانت) سەركردەی گشتی. كەسێكی زۆر بەناوبانگ و لێهاتوو بوو، بۆیە ساڵی 1869-1877 هەڵبژێردرا بە سەرۆك كۆمار.

ئازادكردنی بەندەكان :

لەتەمووزی ساڵی 1862 ز دا (لنكن) پرۆژەی ڕاگەیاندنی ئازادكردنی خوێندەوە بەسەر ئەندامانی وەزارەتەكەیدا، ئەو دەمێك بوو ئەو پرۆژەیەی ئامادەكرد بوو بەڵام ڕاگەیاندنەكەی دواخستبوو بۆ كاتێكی گونجاو، كاتێك دەبینێت كە هێزە یەكگرتووەكان پشتیوانی لێدەكەن و هاریكاری دەكەن، لە ئەیلولی هەمان ساڵدا بڕیارەكەی ڕاگەیاند بە هەموو جیهاندا وە ڕایگەیاند كە ئەگەر ئەو ویلایەتانەی كە بەردەوام دژایەتی و بەرهەڵستكاری یەكێتیەكە دەكەن، لایەنگیری و وەلای خۆیان نەگێڕنەوە و دەست هەڵنەگرن لەبەرهەڵستكاری ئەوا بێ گومان لە سەرەتای كانونی دووەمی ساڵی 1863 ز دا، گورزەیەكی سەختیان بەردەكەوێت بۆ مەسەلەی كۆیلایەتی. لەهاتنی ساڵی داهاتوودا بەڵێنەكەی جێبەجێكرد، لنكن لە لێدوانێكدا ڕاشكاوانە ڕایگەیاند كە تەواوی ئەو كۆیلانەی كە لەو ناوچانەدا هەیە كە دژایەتی و بەرهەڵستی یەكێتییەكە دەكەن لە ئێستاوە و بۆ هەمیشە ئازادن, دەستوری ئەمریكی بۆ ئەومەبەستە بۆ جاری سیانزەیەم هەمواركرایەوە.

دەستێوەردانی بەریتانیا :

باشورییەكان هەوڵی ئەوەیان ئەدا كە دان پیانانی فەرەنساو بەریتانیا دەستەبەربكەن، ناپلیونی سێیەمیش حەزی بەو كارەدەكرد بەڵام دەترسا لەوەی كە بە تاكڕەوی ئەو كارە بكات، چونكە بەریتانیا لایەنگیرو مایل بوون بەلای باشورییەكاندا, بەڵام دەیشترسا لەوەی كە ئیعترافكردنی بەو یەكێتی یە كونفدرالیەی باشور سەربكێشێت بۆ هەڵگیرسانی جەنگ لەگەڵا باكور. لە بەریتانیا دا ڕای گشتی پێچەوانەی ئەم كارە بوو، باشورییەكان ڕێنومایی دروستكردنی دوو جۆر كەشتی جەنگیانكرد لە بەریتانیا ئەو دوو جۆرەش (ئەباماو كساندرا) بوون، هەروەها دوو جۆری تریش بۆ تێكشكانی كەشتی گەلی دووژمن، بەریتانیا ڕەزامەندی خۆی دەربڕی و مافی جەنگاوەریی بەخشی بە باشورییەكان دوابەدوای جەنگی كتسبربك ڕاستەوخۆ كەشتیە جەنگیەكانی (ئەباما) تەسلیم كران و سەرجەم كەشتیەكانی تر هەڵاتن و چیدی هیچ سودێكی یان نەبوو بۆ باشورییەكان .

ئەم مەسەلەیە بوو بەجێگای ناكۆكی و مشتومڕی نێوان حكومەتەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان لەسەردەمی جونسن كرانت و بەریتانیاش لەسەردەمی كلادستون دا بەریتانیا ڕازی بوو بەوەی كە قەزییەكە بخاتە بەردەم دادگا، لەساڵی 1872 ز دا هەردوو دادگاكە بڕیاریان دەركرد بە ئیدانەی بەریتانیا و دانی بڕی 15,500,000 دۆلاری ئاڵتونی وەك قەرەبوو.

About كه‌یفی عمر

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …