میس بێڵ كێیە و ڕۆڵی چی بووە لە دروستكردنی عیراقدا؟

بەشی یەکەم

خاتوو گێرتروود مارگرێت لوسیان بێڵ (14 یتەمووزی 1868 ـ  12 یتەمووزی 1926)، خانمێكی ئینگلیز بووە و نووسەر، گەریدە، سیاسەتمەدار، رۆژهەڵاتناس، شوێنەوارناس و سەر بە دەزگای هەواڵگریی بەریتانیا بووە و كاریگەرییەكی هێجگار زۆری لە داڕشتنی نەخش و سیاسەتی ئیمپراتۆرێتی بەریتانیادا بە هۆی ئەو زانیاری و شارەزاییەوە كە لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەستیهێنابوو لە میانەی گەشت و گەڕانێكی چڕ و پەیوەندیی بەرفراوانی لە وڵاتانی میسۆپۆتامیا و شام (سوریای گەورە) و ئاسیای بچووك (توركیای ئەمرۆ) و نیمچە دوورگەی عەرەبداو بە زۆری بەوە ناسراوە كە لە گەڵ تۆماس ئێدوارد لۆرەنس (ناسراو بە لۆرەنسی عەرەب) ی هاوڕەگەزو هاوپیشەیدا یارمەتیدەری دروستكردن و دامەزراندنی مەملەكەتی هاشمی بوون لەو دوو وڵاتەی رۆژگاری ئەمڕۆ بە عیراق و ئوردن ناسراون. ئەم خانمە بەریتانییە، كە زیاتر بە میس بێڵ و پاشان لە بەغدا بە خاتوون ناوبانگی دەركرد لەسەروەختی داگیركردنی ئەم وڵاتەی ئێستا عیراقە و پێشتر سێ ویلایەتی ئیمپراتۆرێتی عوسمانلی بوو، لە ئاخر و ئۆخری جەنگی جیهانیی یەكەمدا لە لایەن بەریتانیاوە، لە سۆنگەی ئەو رۆڵەسەرەكییەوە كە گێڕای لە دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی عیراقدا و بە سوود وەرگرتن لەو ئەزموونە جیاكار و دەوڵەمەندەی كە لە میانەی گەڕان و پەیوەندییەكانیدا دروستیكردبوون لە گەڵ دەمڕاست و سەرۆك هۆزەكانی ناوچە جۆراوجۆرەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بە تایبەتیی عەرەبەكان. ئەم خانمە لە ماوەی ژیانیدا زۆر بەرز دەنرخێنرا و متمانەی پێدەكرا لە لایەن كاربەدەستە باڵاكانی بەریتانیاوە و دەسەڵاتێكی زۆر بەرفراوانیان پێدابوو وەك ژنێك لەو سەردەمەدا و بەوە وەسف دەكرا كە «یەكێكە لەو كەمە نوێنەرانەی حكوومەتی خاوەن شكۆی بەریتانیا كە لە لایەن عەرەبەكانەوە بە سۆز و خۆشەویستیی یادی دەكرێتەوە».

بێڵ لە 14 ی تەموزی 1868 لە ناوچەی دورهامی هەرێمی ئینگلاند لە بەریتانیا لەدایكبووە و لە خێزانێكی دەوڵەمەندا گەورە بووە، كەوا كاریگەریی بەرچاوی هەبووە لە كۆمەڵـگەی ئینگلیزدا و هەر ئەم خوشگوزەرانییەش دواتر دەرفەتی گەشت و گەڕانی وڵاتانی بۆ دەستەبەر كردووە. باپیری یەكێك بووە لەسەرمایەدارە گەورەكانی وڵات و خاوەن كارگەی پیشەسازیی ئاسن بووە و لە هەمان كاتیشدا ئەندامێكی لیبراڵی پەرلەمان بووە و رۆڵی لە داڕشتنی سیاسەتی بەریتانیادا كاری كردووەتە سەرگێرتروودی كوڕەزای لە تەمەنی گەنجیدا كە بایەخ بە مەسەلە نێودەوڵەتییەكان بدات و پاشانیش مەراقی تیكەڵبوون بە سیاسەتی نێودەوڵەتی بكەوێتە سەر. سێرهیو بێڵی باوكی ماوەی چەندین ساڵ سەرۆك و كاربەدەستی گەورەی شار و ناوچەكەی خۆیان بووە و رۆڵی سیاسی و ئیداریی كاریگەر و بەرچاوی بووە. لە تەمەنی چوار ساڵیدا دایكی بە سەر لەدایكبوونی مۆریسی برایەوە دەمرێت. لە تەمەنی حەوت ساڵیدا باوكی ژنی دووەم دەهێنێت و ئەم خانمە باوەژنەی كە ناوی فلۆرەنس بێڵ دەبێت و وەك ژنێكی نەریتی و موحافزەكاری سەردەمی ڤیكتۆریی كۆمەڵـگەی ئینگلیزی رۆڵێكی كاریگەر لە پەروەردەی ئەم دوو منداڵەدا دەبینێ و جیایان ناكاتەوە لەو سێ منداڵەی كە لە ژیانی هاوسەریدا لە باوكی گێرتروود دەیبێت. فلۆرەنس بێڵی باوەژن نووسەری شانۆیی و چیرۆكی منداڵان بووە و بێجگە لەوەش نووسەری توێژینەوەیەك بووە لەسەر كرێكارانی كارگەكەی بێڵ و رۆڵێكی گەورەی بووە لە پێگەیاندن و داڕشتنی بنەما رۆشنبیرییەكانی گێرتروودا و رەنگە هەر ئەمەش كاری كردبێتە سەر هەڵوێستی دواتری میس بێڵ لە پێشخستنی باری پەروەردە و فێركردنی ژنان لە عیراقدا.

گێرتروود خوێندنی مێژووی مۆدرێنی لە زانكۆی ئۆكسفۆرد تەواو كردووە و بە ماوەی دوو ساڵ و بە پلەی شەرەف كۆتایی پێهێناوە و بە شێوەیەك لەڕادەبەدەر زیرەك بووە. هەرگیز لە ژیانیدا هاوسەرگیریی نەكردووە و ئەزموونێكی سۆزداریی سەرنەكەوتووی هەبووە و دوای كوژرانی دەزگیرانە ئەفسەرەكەی لە شەڕی گالیپۆڵی جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئیتر خۆی بە تەواوی تەرخان كردووە بۆ چالاكییەكانی كە دواتر باسیان دێت.

گـــەڕان و نووسینەكانی

ساڵی 1892 بێڵ سەفەرێكی ئێرانی كرد بۆ لای خاڵی، كە ئەو دەمە باڵیۆزی بەریتانیا بووە لە تاران و لەسەر ئەم گەشتەی كتێبێكی نووسیوە بە ناوی «سەفەرنامە، وێنەكانی وڵاتی فارس» كە ساڵی 1894 چاپ و بڵاوی كردووەتەوە. پاشان ماوەی دە ساڵی بە گەڕان بردە سەر لە شوێنی جیاجیای دنیادا و بە تایبەتی وەك شاخەوانێكی سەركێش لە چیاكانی سویسرادا و لەم ماوەیەشدا حەز و ئارەزووی خۆی بۆ ئاركیۆلۆجی و فێربوونی زمان پەرەپێدەدا و بە ڕەوانی عەرەبی و فارسی و فەرەنسی و ئەڵمانی فێربوو و كەمە كەمەش بە توركی و ئیتاڵی قسەی دەكرد. لە ساڵی 1899 دا جارێكی تر گەشتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردەوە و سەردانی فەلەستین و سوریای كرد و ساڵی 1900 لە گەشتێكی دوورو درێژیدا لە قودسەوە بۆ دیمەشق شارەزایی و ئاشنایی لە گەڵ دورزییەكانی «جبل الدروز» دا پەیدا كرد.

هەروەها لە ماوەی دوانزە ساڵدا شەش جار گەشتی كردووە بۆ نیمچە دوورگەی عەرەب»سعوودیەی ئەمڕۆ» ئەم خانمە گەشتەكانی وڵاتی شام یان سوریای گەورەی هەموو تۆمار دەكرد و بە وردی لەسەر شارو شارۆچكەكانی  دەدوا و وێنەی فۆتۆگرافی دەگرت وەك شارەكانی دیمەشق، ئۆرشەلیم (قودس)، بەیروت، ئەنتیوخ و ئەسكەندەروونە. پاشان هەموو ئەم باس و خواسانەی لە كتێبێكدا كۆكردووەتەوە بە ناوی «سوریا: بیایان و شارستانیەت» و ساڵی 1907 بڵاوی كردووەتەوە. باسكردنی ورد و رۆشنی ژیان لە وڵاتی شام و دوورگەی عەرەبدا دەرگای بیابانی عەرەبی بۆ جیهانی رۆژئاوا كردووەتەوە. لە ساڵی 1907 دا بێڵ گەشتی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیی كردووە و لە گەڵ توێژەری بواری شوێنەوارناسی سێر ویلیەم رامسی دەستی بە كار كردووە و كنە و پشكنینیان لە شوێنەواری «بین بیر  كڵیسە»دا كردووە و باسێكی دوور و درێژی زنجیرەبەندی مێژووییان لەسەر بڵاوكردووەتەوە و بەناوی»هەزار و یەك كڵیسە» هەر لە هەمان ئەو ساڵەشدا كنە و پشكنینی شوێنەوارێكی تریان لە نزیكی ئەم لە باكووری سوریالەسەر رووباری فورات كردووە.

ساڵی 1909، بێڵ چووە بۆ وڵاتی میسۆپۆتامیا و سەردانی شوێنەواری شاری كەركەمیشی شارستانێتی حیسییەكانی كردووە و نەخشەی بۆ كردووە و ئەوجا سەری لە كەلاوەكانی كۆشكی ئوخەیزەر(قصر اڵاخیچر) لە نزیكی    كەربەلا و باسێكی وردی لەسەر نووسیوە و دواتر چووە بۆ شوێنەوارەكانی بابل و نەجەف و دیسان گەڕاوەتەوە بۆ كەركەمیش و لە گەڵ دوو زانای شوێنەوارناسی تر كەوتە راوێژكردن، كە یەكێكیان تی. ئی. لۆرەنس بوو. گەشتەكەی ساڵی 1913 ی بێڵ بە گشتی گەشتێكی پڕ لە زەحمەت بوو بۆ دوورگەی عەرەب و ئەو دووەم ژن بوو لە پاش»لەیدی ئان بڵانت» كە سەردانی حایل بكات.

لە دەمی دەستپێكردنی جەنگی جیهانیی یەكەمدا داواكاریی بێڵ بۆ پێدانی پۆست لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە شێوەیەكی سەرەتایی رەتكرایەوە و لەبری ئەوە بە خۆبەخشی كەوتە كاركردن لە خاچی سووردا لە فەرەنسا. دواتر لە لایەن دەزگای هەواڵـگریی بەریتانیاوە داوای لێكرا رێنمایی سەربازانی بكات لە بیابانەكاندا و لە ماوەی ساڵانی جەنگی جیهانیی یەكەم و تا كۆتایی ژیانی تاقە ژن بوو دەسەڵات و كاریگەریی گەورەی هەبێت لە داڕشتنی سیاسەتی كۆڵۆنیاڵانەی بەریتانیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بە زۆری تیمێكی لۆكاڵی قایل و پەیدا دەكرد و ئاڕاستەی دەكردن بۆ بەجێهێنانی ئەركەكانی. ئەو لە ماوەی گەشتەكانیدا پەیوەندیی نزیكی دروست دەكرد لە گەڵ سەرۆك تیرە و هۆزەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و سەرەڕای ئەوەش وەك ژنێك بایەخی تایبەتی دەدا بە ژن و خێزانی سەرۆك خێڵەكان.

ساڵی 1915 بانگ كرا بۆ قاهیرە و لەوێ لە نووسینگەی بەریتانی بۆ كاروباری عەرەب دامەزرا و لەوێش دیسان لە گەڵ لۆرەنس یەكیانگرتەوە، كە هەردوكیان دەرچووی ئۆكسفۆرد بوون و هەردوكیشیان بە پلەی شەرەف تەواویان كردبوو لە مێژووی نوێدا. بێڵ زمانەكانی عەرەبی و فارسی و فەرەنسی و ئەڵمانی دەزانی و لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شوێنەوارناس و گەڕیدە و فۆتۆگرافەر بوو لە پێش جەنگی جیهانیی یەكەمدا. ئەمان هەردوكیان بە پێی راسپاردەی زانای شوێنەوارناس و مێژوونووس دێڤید هۆگارس لە ساڵی 1915 دا لە بارەگای هەواڵـگریی سوپا لە قاهیرە بۆ خزمەتگوزاری جەنگ دامەزران، لە بەر ئەوەی هەردوكیان لە گەشت و گەڕانی چەندین ساڵی بیابانیاندا و دروستكردنی پەیوەندی و ئاشنایی لە گەڵ هۆزە و خێڵەكاندا شارەزای بیروبۆچوونی خەڵك و ئەو وڵاتانە بوون لە پێش جەنگی جیهانیی یەكەمدا و هۆگارس لە پسپۆرییان تێگەیشتبوو لە شوباتی ساڵی 1916 تەواوی زانیارییان دەستەبەر كرد لەسەر شوێن و رێگە و هەڵسوكەوتی ئەو خێڵە عەرەبانەی كە دەكرێ دەمیان چەور بكرێت و هان بدرێن بچنە پاڵ بەریتانیا لە دژی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی و لۆرەنس ئەم زانیارییانەی لە گەڵ هەواڵـگریی بەریتانیادا بەكارهێنا بۆ هاوپەیمانی كردن لە گەڵ عەرەبەكاندا.

لە 3 ی مارتی 1916 دا جەنەراڵ كلەیتن بە پەلە بێڵی نارد بۆ بەسرە، كە هێزەكانی بەریتانیا لە نۆڤەمبەری ساڵی 1914 وە گرتبوویان، وەك راوێژكاری پێرسی كۆكسی گەورە ئەفسەری سیاسی، چونكە ئەم شارەزایی لە هەر كەسێكی رۆژئاوایی زیاتر بوو بۆ ئەو ناوچەیە. كۆكس لە بەسرە و لە بارەگاكەی خۆیدا ئۆفیسێكی بۆ كردەوە و بێڵ لەوێ نەخشەی دروست دەكرد بۆ یارمەتیدانی سوپای بەریتانی تاوەكو بە سەلامەتی بگەنە بەغدا و بوو بە تاقە ئەفسەری سیاسیی مێینە لە هێزەكانی بەریتانیا و ناونیشانی «ئەفسەری پەیوەندیی پەیامنێری قاهیرە» ی وەرگرت، (واتە بۆ بیرۆی عەرەبی كە تێیدا دامەزرابوو).

پاش ئەوەی هێزەكانی بەریتانیا لە 10 ی مارتی 1917 دا بەغدایان گرت بێڵ لە لایەن كۆكسەوە بانگكرایە   بەغدا و ناونیشانی»سكرتێری رۆژهەڵاتی» پێدرا. ئەو و كۆكس و لۆرەنس لە نێو ئەو گرووپە پسپۆڕانەی رۆژهەڵات بوون كەوا وینستن چەرچڵ بانگهێشتی كردن بچنە كۆنگرەی قاهیرەی ساڵی 1921 بۆ بڕیاردان لەسەر سنوورەكانی ماندێتی بەریتانیا و دەوڵەتە تازە دروستبووەكانی چەشنی عیراق.