تێكۆشەری پێشكەوتنخواز و شاعیری شیعری بەرگریی عەلی فەتاح دزەیی 1929 – 1992

ئا: كەریم شارەزا

تێكۆشەری نیشتمانپەروەری پێشكەوتنخواز و شاعیری شیعری سیاسی و بەرگری عەلی فەتاح دزەیی لە ساڵی 1929 دا لە گوندی (دووسەرە)ی سەر بە ناحیەی قوشتەپە لە پارێزگای هەولێر چاوی ژیانی هەڵێناوە، . لە پایزی 1936 دا خوێندنی سەرەتایی لە شاری هەولێر دەست پێكردووە، لە ساڵی 1942 دا دەرچووە و چووەتە قوتابخانەی دواناوەندیی هەولێر و لە قوتابیە زیرەكەكانی بووە . لە ساڵی (1947)ەوە چووەتە پاڵ بزووتنەوەی نیشتمانی پێشكەوتنخواز و بووەتە ئەندامێكی چالاك لە حزبی رزگاریی نیشتمانی كە باڵێكی نیمچە ئاشكرای حزبی شیوعی عیراق بووەو، دەورێكی بەرچاوی لە خۆ پیشاندانەكانی راپەڕینە نیشتمانیەكەی كانوونی دووەمی 1948 دا لە دژی (پەیمانی پۆرتسمۆس)ی نێوان بەریتانیا و عێراق گێڕاوە، لە كۆنگرەی دامەزراندنی یەكێتی گشتی قوتابیانی عیراق كە لە 14/4/1948 دا لە شاری بەغدا بەسترا ، بە سەرۆكی لقی هەولێری ئەو یەكێتیە هەڵبژێردرا و لە هەمان ساڵی خوێندندا ئامادەیی تەواو كرد، چووە بەغدا و لە كۆلێجی حقووق وەرگیرا . بەڵام لە سەر چالاكی سیاسی لە ساڵی 1949 دا گیرا و 3 ساڵ حوكمدرا ، كاتێك كە لە بەندیخانە بەربوو خرایە ژێر چاودێری پۆلیس بۆ ماوەی یەك ساڵ، كە گەڕایەوە بۆ كۆلێجەكەی لەبەرگرتنەكەی وەرنەگیرایەوە و ئەویش ناچار بوو روو بكاتە دەرەوەی عیراق ، چوو لە سووریە لە شاری دیمەشق نیشتەجێ‌ بوو و ساڵێك لە كۆلێجی ئاداب خوێندی ، بەڵام لە ساڵی 1954 دا چووە كۆلێجی حقووق و لە ساڵی 1958 دا خوێندنەكەی تەواو كرد. لە ماوەی مانەوەی لە وڵاتی شام سەردانی چەند وڵاتێكی ئەوروپای كرد و بە تەواوی چاوی كرایەوە، لە هەمان كاتیشدا لە دیمەشق چاوی بە گەلێك كەسایەتی نیشتمانپەروەر و ئەدیبی ناسراوی كوردی كوردستانی باكوور كەوت. لەوانە: خاتوو رەوشەن بەدرخان، دوكتۆر نوورەدین زازا، قەدری جەمیل پاشا، مەمدووح سەلیم، ئوسمان سەبری و هەردوو شاعیری تێكۆشەری بۆتانی جگەرخوێن و قەدری جان، سوودێكی زۆری لە ئەزموونی ئەدەبی و خەباتی نیشتمانیی ئەو زاتانە وەرگرت . لە دوای بەرپا بوونی شۆڕشی 14ی تەمووزی 1958 دا گەڕایەوە كوردستان و دەستی دایە پیشەی پارێزەری لە دادگای هەولێر، گەلێك فرمانی كارگێڕیی وەرگرت وەك بەڕێوەبەری ناحیە و قایمقام، لە ناحیە و قەزاكانی كوردستان و ناوەڕاست و خوارووی عیراق . كاتێك كە لە ساڵی 1974 دا قایمقام بوو لە قەزای دەربەندیخان شەڕی كوردستان هەڵگیرسایەوە ، دەستی لە فرمانەكەی هەڵگرت و چووە پاڵ شۆرشگێڕانی ئەیلوول، لەدوای نسكۆی شۆڕشەكەش دوورخرایەوە بۆ پارێگای دیوانیە و كرا بە سەرۆكی چاودێران لە بەرێوەبەرایەتی ئەشغال، لە ساڵی 1977 یشدا دوور خرایەوە بۆ پارێزگای ناسریە، كرا بە بەڕێوەبەری كاروباری كارگێڕیی لە بەرێوەبەرایەتی ڕێگاوبان و پرد. لە سالی 1983 دا لە سەر داوای خۆی خانەنشین كراو گەڕایەوە هەولێر و 5 ساڵ پارێزەری كرد. لە سالی 1988 دا بەهۆی تووشبوونی بە نەخۆشی شێرپەنجەی قوڕگ وازی لە پیشەكەی هێنا و ژیانێكی پر ئێش و ئازاری لە چنگ نەخۆشیە كوشندەكەی بە سەر برد، تاكو لە 21/1/1992 دا لە شاری هەولێر كۆچی دوایی كرد و كوردستان رۆڵەیەكی تێكۆشەری دڵسوزی رروناكبیری لە دەست چوو .
عەلی فەتاح و شیعری بەرگریی : عەلی فەتاح شاعیرێكی نیشتمانپەروەری پێشكەوتنخوازی نوێكار بوو ، لە هەمان كاتیشدا وەرگێڕێكی بە توانا بوو لە زمانی ئینگلیزییەوە بۆ كوردی و لەم بوارەدا و لە بواری لێكۆلینەوەی ئەدەبی و زمانەوانیشدا بەرهەمی چاپكراوی بە نرخی هەنە، ئەم زاتە وەك شاعیرێكی شیعری سیاسی و تێكۆشەرێكی گۆڕەپانی خەباتی سیاسی هاتە نێو مەیدانی ئەدەب و شیعری كوردی، رێبازی ریالیزمی رەخنەگری لە شیعر نووسیندا گرتە بەر و خۆی بە ژیانی پڕ كوێرەوەری نەتەوەكەی‌و تێكۆشانی لەپێناو بەبارێكی باشتر بەستەوە . كاتێك كە چاوێك بە دیوانە چاپكراوەكەی (خرۆشان و رامان) دا دەخشێنین ، چەپكێك هۆنراوەی شۆرشگێری و بەرگریمان دەكەوێتە بەرچاو ، وەختێك لێیان ورد دەبینەوە و هەڵیان دەسەنگێنین ، دەبینین شیعری خەبات و بەرگریی كردنی دوژمنی كوردی گەیاندۆتە پایەیەكی دیار و بەرچاو. شاعیری خەباتگێڕمان لە كاروانی بیر و ئایدیۆلۆژی راست و رێگە سەختەكەی و قوربانیەكانیەوە دەدوێ‌ و بەم جۆرە دەست پێدەكات :
كاروانی بیر
سەختە رێگەی هەورازی
هەر بستێكی
قوربانیەك دەخوازی !!
هەر هەنگاوێك
لەم رێگایە دژوارە
شەهیدێكە هەڵواسراوی سێدارە !!
دوای ئەوەی كە قوربانیەكانی ئەم كاروانە بێ‌ كۆتایی و بەردەوامە دەخاتە بەرچاوی تێكۆشەرانی گەلەكەی، سەرجەم خەباتگێڕە پێشكەوتنخوازەكانی جیهان و خاسیەتەكانی ئەو كاروانەی بیری گەشی مرۆڤایەتی دەردەخات، باوەڕی بە گەیشتنی ئەو كاروانە بە مەبەستەكانی بەهێزە و دەڵێ‌ :-
كاروانی بیر
كاروانی خوێن و ئێسقان
كاروانی مێژووی ئینسان
دەڕوا بەرەو مەبەستی
بەچۆكدا دێ‌
بەڵام هەرگیز ناوەستی
**
كاروانی بیر
دەڕوا بەرەو مەبەستی
ئادەمیزاد
هەر دەگاتە سەربەستی !!
عەلی فەتاح و شیعری سەنگەر : شیعری سەنگەر بەرزترین نموونەی ئەدەبی بەرگرییە، لەلای هەر نەتەوەیەكی تێكۆشەری رزگاریخواز . كاتێك كە چاو بە دیوانەكەی شاعیردا دەگێڕین چاومان بە نموونەیەكی نایابی شیعری سەنگەری شۆرشی كورد دەكەوێ‌، ئەویش بە ناوی (بەردێَك و جامی سەرێك)ە و قارمانیەتی پێشمەرگەیەكی شۆرشی كورد لە ناو سەنگەرەكەی دا دەردەبڕێ‌، كە چۆن بە خۆی و تفەنگەكەی و سندووقێك فیشەك و كەمێك خۆراك ، ماوەی هەفتەیەك بەرامبەر هێزی دوژمن وەستاوە، رێی نەداوە بستێك بچنە پێش و كوردستان بكەنە پێشێلگەی پۆستاڵی سەربازی حوكمڕانە ستەمكارەكان. ئەمەش دەقی شیعرە بەرزەكەیەتی:
بەردێك و جامی سەرێك
***
كەمێك مێوژ ، نان دوو نور دوو
كانیەك و پیرە دار بەڕوو ،
بەردێك ، تفەنگێكی پێنج خۆر
سندووقێك گوللەی سەر مۆر
كوردێك ، با هەر زۆر بێ‌ دوژمن
رێگایان نادا تێپەر بن
ــــ ئەی مێگەلی گورگ و بەراز
نەمرم لێرە نابن دەرباز !!
ــــ هۆ كوردەكەی پەستەك لە بەر
نەیدەیە دەست دوژمن سەنگەر
رێگەیان نەدەی تێپەر بن
با دیل نەكرێن منداڵ و ژن !
رۆژەك ، دووان ، هەفتەی بردە سەر
نەیدایە دەست دوژمن سەنگەر
***
بۆمبایەك ، دەك كوێر بێ‌ بۆمبا
گۆشت و دار و بەردی لێكدا
ئێستاش ئەو چوار گەزە خاكە
لای كوردان پیرۆز و پاكە !
بەردێك و جامێكی سەرە ،
وەك مەزارگای پێغەمبەرە !!
شاعیری لێهاتوومان زۆر بە كارامەیی تابلۆی هۆنراوە سەركەوتووەی دەكێشێ‌، كە چەند وینەیەكی شیعریی یەك لە دوای یەكمان پێشكەش دەكات ، وێنەی یەكەمی لە خۆ ئامادەكردنی پێشمەرگەیەكی قارەمانی كورد دەردەخات، لە وێنەی دووەمیدا هونەرمەندانە قارەمانیەتی پێشمەرگە گیان لە سەر دەستەكە دەكێشێ‌، كە چۆن ماوەی هەفتەیەك بە گوللەی تفەنگە پێنج تیرەكەی هێزێكی گەورەی دوژمن راگرتووە، لە وێنەی كۆتایی تابلۆكەش دا كارەساتی شەهید بوونی ئەو فیداكارە قارەمانەمان بۆ دەردەبڕێ‌ كە شوێنەكەی بووەتە مەزارگەیەكی پیرۆز بۆ میللەتی كورد .