ئه‌و شۆڕشانه‌ی به‌ مه‌زنی ده‌ستیان پێ كرد و به‌ خراپ شكانه‌وه‌

ئه‌و شۆڕشانه‌ی به‌ مه‌زنی ده‌ستیان پێ كرد و به‌ خراپ شكانه‌وه‌

كوردۆ شابان

چه‌ندان ڕێگه‌ بۆ گۆڕانكاری ڕیشه‌یی له‌ناو گه‌لاندا هه‌یه‌، خراترینیان كه‌ خوێنێكی زۆری له‌گه‌ڵدا ده‌ڕێژرێ، شۆڕشه‌، به‌ڵام له‌ هه‌موویان زیاتر، دوای بڕینی قۆناغێك، ده‌گۆڕێ و وای لێ دێ خه‌ڵكی ئیتر ڕێزیش له‌و خه‌باته‌یان ناگرن، چونكه‌ خۆیان شۆڕشگێڕه‌كان ده‌گۆڕدرێن و لاسایی ئه‌و خووه‌ خراپانه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ پێش خۆیان كردوویانه‌ و ئه‌مان شۆڕشیان له‌ دژیان كردوون. هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ش ڕێژه‌یییه‌ و هه‌موو شۆڕشه‌كان ناگرێته‌وه‌.

له‌ ڕاپۆرتێكدا كه‌ ماڵپه‌ڕی “هیستۆری توده‌ی” بڵاوی كردووه‌ته‌وه‌، ده‌پرسێ، ئایا قه‌راره‌ هه‌موو شۆڕشێك به‌ شكست كۆتایی بێت؟ له‌م ڕاپۆرته‌دا كه‌ سوودی له‌ شیكردنه‌وه‌ی چوار مێژوونووس بینیوه‌، كۆمه‌ڵێ شۆڕشی مه‌زن به‌ نموونه‌ ده‌هێنێته‌وه‌. ئه‌و شۆڕشانه‌ی مه‌زن بوون و تا ئێسته‌یش سه‌ره‌تاكانی شكۆیان ده‌گیرێ.

له‌ ئه‌یلوولی ساڵی 1916، فاسلی ملاكاكۆف، سیاسیی لیبراڵیی ڕووسی، وڵاته‌كه‌ی وه‌ك ئۆتۆمبێلێك ده‌هێنێته‌ به‌رچاو كه‌ شۆفێرێكی شێت لێی ده‌خوڕێ و ده‌یه‌وێ به‌و شڵه‌ژاوییه‌ی خۆیه‌وه‌، سه‌رنشینه‌كان بگه‌یه‌نێته‌ شوێنی مه‌به‌ست، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌و خێرایییه‌وه‌، كه‌س ناوێرێ لای ببات و بچێته‌ شوێنی، نه‌وه‌كا تووشی پێكدادان ببن. شۆڕشی ساڵی 1917، هه‌وڵێكی شكستخواردوو بوو، بۆ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتی ئه‌و خێرایییه‌ی شۆفێره‌كه‌یان. چاكسازه‌ لیبراڵییه‌كان هیوادار بوون، شۆڕی سیاسی دۆخی وڵات بگۆڕێ و دوای ڕزگاربوون له‌ ده‌سه‌ڵاتی زۆرداری، ڕووسیا بگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ڕێڕه‌وی خۆی. كۆماری نوێی ڕووسیا، به‌ڵێنی مافی سیاسی به‌ هه‌موو لایه‌ك دا، به‌ڵام ڕاده‌گیرێ تا ژێرخانه‌كه‌ چاك ده‌كات. ئه‌وه‌ بوو شۆڕش كرا و یه‌كه‌م په‌رله‌مانی دیموكراتی له‌ ڕووسیا دامه‌زرا، دوای ئه‌وه‌ شه‌ڕێكی ناوخۆی وێرانكه‌ر دروست بوو، به‌هۆیه‌وه‌ دیكتاتۆرێكی خراپتر هاته‌ كایه‌وه‌.

ڕه‌نگه‌ شتێكی چاوه‌ڕوانكراو بێت، ئه‌گه‌ر مێژوونووسانی ڕووسیا به‌ ڕه‌شبینی سه‌یری شۆڕش بكه‌ن، چونكه‌ ده‌رئه‌نجامی شۆڕشه‌كان له‌ وڵاتی ئه‌واندا هیچی باش نه‌بووه‌. هه‌ر بۆیه‌، زۆر به‌ ده‌گمه‌ن بتوانی مێژوونووسی ڕاستڕه‌و یان چه‌پڕه‌و ببینی، بڵێن شۆڕشی 1917 به‌ شێوه‌یه‌كی باش كۆتایی هات. ئه‌گه‌رچی هه‌ندێك شیكه‌ره‌وه‌ پێیان وایه‌، ئه‌و گۆڕانكارییه‌ ڕیشه‌یییانه‌ی له‌ ڕووی خوێندن و زانسته‌وه‌ پێی گه‌یشتن، ئه‌و هه‌موو قوربانییه‌ ده‌هێنێ به‌تایبه‌تی ئه‌و برسێتییه‌ی وڵاتی وێران كرد.

شۆڕشی ڕووسیا ئاشكرای ده‌كات، چۆن به‌هۆی شۆڕشه‌وه‌ توندڕه‌وی په‌ره‌ ده‌ستێنێ و ئه‌وانه‌ی بڕوایان به‌ چاكسازییه‌، له‌ناو ده‌بات، چونكه‌ ئیدی له‌ شۆڕشدا ده‌نگی میانڕه‌و جێی نابێته‌وه‌. توڕه‌یی خه‌ڵك به‌ كاری دوژمنكارانه‌ی چه‌كداری به‌رجه‌سته‌ ده‌بێ. لینین به‌ ڕوونی گوتی، له‌ خه‌باتی شۆڕگێڕیدا، بابه‌تی هه‌ره‌ گرنگ ئه‌وه‌یه‌: “كێ له‌ كێ ده‌باته‌وه‌؟”

“شۆڕش پیاسه‌كردن نییه‌” ماو تسی تۆنگ
چین، یه‌كێكه‌ له‌ دوایین ئه‌و وڵاتانه‌ی شیوعییه‌كان به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن و پێگه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تیی به‌هێزی هه‌یه‌ و زلهێزێكی ئابوورییه‌ له‌ جیهاندا. كه‌واته‌ ئه‌مه‌ مانای ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێ كه‌ شۆڕشی چین سه‌ركه‌وتوو بووه‌؟ بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ، ماو تسی تۆنگ پێی وا بوو، شۆڕشی چین ته‌واو نابێ و زۆریش تونده‌، چونكه‌ شۆڕش پیاسه‌كردن نییه‌.

دوو بۆچوونی جیاواز له‌سه‌ر كۆتاییهاتنی شۆڕشی چین هه‌یه‌، یه‌كێكیان پێی وایه‌، شۆڕشه‌كه‌ له‌ ساڵی 1949 كۆتایی هات، دوای ئه‌وه‌ی حزبی شیوعیی چینی له‌ شه‌ڕی ناوخۆی چوار ساڵه‌ی وڵاته‌كه‌ی سه‌ركه‌وتوو بوو. دۆڕاوه‌كان هه‌ڵاتن و چوونه‌ تایوان، تا ئێسته‌یشی پێوه‌ بێت، له‌وێ ده‌ژین. چین به‌ سه‌ركه‌وتنی شۆڕشه‌كه‌ بووه‌ ده‌وڵه‌تێكی سۆسیالیستی، وێڕای ئه‌وه‌ش ماو پێی وایه‌ بۆ هه‌میشه‌ شۆڕش به‌رده‌وامه‌، له‌ترسی ئه‌وه‌ی گڕوتینی شۆڕش له‌ناو جه‌ماوه‌ردا كه‌م ببێته‌وه‌، به‌م شێوه‌یه‌ش سه‌رمایه‌داران به‌سه‌ر سۆسیالسته‌كاندا سه‌رده‌كه‌ون.
به‌شێك له‌ كاری شۆڕشی چین، هه‌ندێك ده‌ستپێشخه‌ری ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی توندوتیژی بوون وه‌ك هه‌ڵمه‌تی نه‌هێشتنی نه‌خوێنده‌واری و خۆپاراستن له‌ نه‌خۆشی و گۆڕینی یاسای هاوسه‌رگیری و بیمه‌ی مافی ژنان و كار له‌ دژی چه‌كی ناوكی. به‌ڵام وێڕای ئه‌وانه‌ هه‌مووی، له‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ كاره‌ساتی گه‌وره‌ی به‌دوای خۆیدا هێنا، كه‌ له‌ ساڵانی 1958 بۆ 1962 ده‌ستی پێ كرد، له‌ دوای خۆیدا له‌ ساڵانی 1966 بۆ 1977 زیاتر له‌ 20 ملیۆن كه‌س به‌هۆی برسێتییه‌وه‌ مردن. ئه‌وانه‌ش به‌هۆی چه‌وسانه‌وه‌وه‌ كوژران، به‌ ملیۆنان بوون.

شۆڕشی فڕه‌نسی
چینێكی سیاسیی فڕه‌نسی له‌ ساڵی 1789 شۆڕشیان به‌رپا كرد، توانی ژێرخانی كۆمه‌ڵگه‌ بگۆڕێ، به‌ڵام دوای 10 ساڵ و كوشتنی نیو میلۆن كه‌س به‌هۆی شه‌ڕی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كان، ناپلیۆن وڵاتی گرته‌ ده‌ست، ئه‌ویش كه‌سێكی خۆویست بوو، حه‌زی له‌ خۆگه‌وره‌كردن بوو، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش چه‌ندان شه‌ڕی له‌ ئه‌ورووپا هه‌ڵگیرسان و ملیۆنان كه‌سی له‌پێناو حه‌زه‌كانی خۆیدا كوشت. دوای نزیكی 60 ساڵ به‌سه‌ر شۆڕشی ساڵی 1789ی فڕه‌نسا، هێشتا كۆمه‌ڵێ شۆڕش ڕوویان له‌ هه‌ڵگیرسان كرد. دوای 80 ساڵ، فڕه‌نسییه‌كان چه‌ند به‌شێكی پایته‌خته‌كه‌یان له‌ شه‌ڕێكی ناوخۆییدا له‌ده‌ست دا و هه‌وڵێكی شۆڕشی تر په‌ك خرا.

دۆخی كرێكاری فڕه‌نسی، وێڕای شۆڕشه‌كه‌، هیچ جیاوازییه‌كی له‌گه‌ڵ دۆخی كرێكاری ئه‌ڵمانی و بریتانی نه‌بوو، له‌كاتێكدا چاوه‌ڕێی گۆڕانكاریی گه‌وره‌ ده‌كرا. له‌ هه‌موو لایه‌كیشه‌وه‌ خه‌ونیان به‌ گۆڕانكاریی دوای شۆڕشه‌كانه‌وه‌ ده‌بینی و ئه‌و ئاگری شۆڕشه‌ی ڕووسیا هه‌ڵی كرد، زۆر شوێنی تری گرته‌وه‌.