عبدالخالق سەرسام
” لێكۆڵینەوەیەكە بۆ راستكردنەوەیەكی مێژوویی بۆ یەكەم جار دەیخەینە بەردەست راستی پەروەران”هەرلەسەرەتاوە ئەیوبیەكان زۆربەی زۆری كوردستانیان حوكم دەكرد، هێزوقوڵایی دەولەتەكەیان كوردستان و كورد بوو. لەمیسرو شام بۆ ماوەی سەد ساڵێك حوكمیانكرد بەلام لەنێو كوردستاندا حوكمەكەیان لەهەندێ شوێن زیاتر لەسێ سەد ساڵی خایاند لەوانەش(حەسەنكیف)كە پایتەخت و قەلای سەختی حكومەتەكەیان بوو لەناوچەیەكی زۆری كوردستان كە دەكەوێتە سەر رووباری دیجلە لەخوار دیاربەكرو تەك ناوچەی هەكاری و بەشێكی زۆری … ناوی حەسەنكیف تا ئێستا لەلایەن مێژوو نووسانەوە بەهەڵە لێكدراوەتەوە گوایە لەناوی( كیفا لولونی) یونانیەوە هاتووە یان كاتی خۆی بەندێكی نێو قەڵا بەناوی(حەسەن) پێش لەسێدارەدانی داوای دوا هیوای كردوە كە سواری ئەسپەكەی بێت پیاسەیەك لەنێو قەلادا بكات. كاتی سواری ئەسپەكەی بووە خۆی لەشاخی قەلاكە هەڵداوەو وونبوە.. ناوی قەلاكەیان ناوە (حەسەن كیف ( بەواتا (حەسەن چۆن…( كیف غاب حەسەن. بەڵام لەراستی دا ئەم چیرۆكە لەمیسریش هەیە لێرەدا قەلاكە پێش رووداوەكەش هەبوە زاراوەی ناویشی لەلای كورد بۆ وەسفكردنی شوێن دەگوترێ كە تایبەتمەندی شوێنەكە نیشانبدات بۆ ناسینەوە.. وەك بەرزی و نزمی و سەختی و بەئاوی و بێ ئاوی بەدارستان و بێدارستانی و رەنگی شاخەكەو چۆنیەتی هەڵكەوتنی شوێنی ئەم قەلایەش بەسەدان بەڵكو بەهەزاران ئەشكەوتی دەسكردی لێ یە كە مرۆڤی كۆنتر كردویانە خانوو لێ ی ژیاون وەك )بتراو(لەئوردن كە دیومە لەبەر ئەوەی قەڵاكە ئەیوبیەكان دروستیانكردوە.. شارەكەش عەرەبی لێ یە ناوەكە عەرەبیە لە (حصن ( بەمانای قەڵات(حصن كهف ( هاتووە بوەتە حصن كیهف –(حصن كیف) بەواتا قەڵای ئەشكەوتین یان قەڵای ئەشكەوتەكان نیسبەت بەم سەدان ئەشكەوتەی لەسەر قەڵاو ژێر قەڵادا هەیە ناوەكە لەسەردەم سواوە بوەتە (حسنكیف( تا لەنێو قەلاكانی دیكە بناسرێتەوە. وەك قەلای دیاربكر- ماردین – فنیك – سعرد – ئامد – ئامیدی – شوش- ئاكرێ .. هتد. لەناوچەكانی دەوروبەری. چونكە بە) كەیفە حەسەن) قەڵاكە ناناسرێتەوەو چیرۆكێكی دور لەعەقل و منداڵانەیە. وەمنیش تا نەم دی و سەردانی قەڵاكەم كرد لەم دواییەدا هەر بە(حصن كێڤ( قەڵای كێو – لێكم دەدایەوە بەڵام زۆربەی قەڵاكان هەر
1- ئەمین زەكی بەگ راستی پێكاوە بە (مەلیك) لەقەلەمی دەدا. بەڵام جمیل بەندی رۆژبەیانی بەمەزهەبی (مەلیكاتی) نستنوری داناوە بروانە ل326 پەراوێز شەڕەفنامە كەهەڵەیە. مەلیك بەكوردیەكەی “خودان” دێت و واتا (صاحب (خاوەن وەك چۆن بەسەلاحەدینیان دەگوت “صاحب مصروالشام”بۆیێ نەوەكەیان لە كوردستان بەمەش دەناسرێنەوە هەروەها كە دەڵێن سەلاحەدین (هەزبانی)) بوو هەزبانی) =(هوز + بان) بەمانای سەرۆك هۆز دێت بەزمانی فارسی لەزارەوەی( هەزبەنی) ئەزبەنیەوە زۆر نزیكە كە بەسەرۆك هۆز و گەورەكان دەگوترێ.دیارە قەومەكەی سەلاحەدینیان وابانگ كردوە.
2- جگە لەمەش بەبەرزایی وەك هۆزی باڵەیی- باڵەكایەتی – بارزان – هەمووی لەباڵاو بەرزەوە هاتووە.
لەسەر كێو دروستكراون دووبارە ناناسرێنەوە بەم ناوە . بەهەرحال ئەوەی لەنزیكەوە بیبینێ دەزانی چۆن كێوەكە یەك پارچە ئەشكەوتی دەسكردە..
ئەم ناوچەیە شوێنی میدیەكانە بەر لەهەزاران ساڵ وێنەو نوسینەكانیش هێما بۆ ئەمە دەدەن بەڵام كاتێ دەگەیتە بەردەمی قەڵا هیچ گومانێكت لەوەدا نامێنێ كە ئەیوبیەكان ئەم قەڵایە سەختەیان دروستكردوەو هەڵیانبژاردووە بۆ پایتەخت و حوكم كردنی ناوچەكە كە لەسەرودەرگا گەورەكە دانووسراوە {هژا ما أمر بانشاو هژه العمارە المباركە العبد الفقیر الی الله تعالی سلیمان ابن غازی ابن محمد ابن ابی بكر ابن عبدالله ابن توران شاه اڵایوبی خلد الله سلگانه فی حجە عشرین وپمانمئه}.
بەواتای ئەم باڵا خانە موبارەكە پیرۆزە بەندەی هەژاری بۆ خوای گەورە سولەیمان كوڕی غازی كوڕی محەمەد كوڕی ئەبی بەكر كوڕی عەبدوڵلا كوڕی تورانشاهی ئەیوبی خوا نەمری بداتە پلەو پایەی لەرێكەوتی هەشت سەدووبیست. كەواتە لەمێژووەكە رادیارە دوای روخانی ئەیوبیەكان لەمیسرو ناوچەكان نەوەكانیان ئەم قەلایەیان زێتر قایم و مەحكەم كردیە .. كەدەكاتە ساڵی 1417 زاینی .. ئەگەر زانیمان سەلاحەدین ئەیوبی لەدوای ساڵی (1150)حوكمی گرتە دەست. بەپَی ی ئەوەی شەرەفخانی بەتلیسی باسی دوا مەلیكی ئەیوبی لەحەسەنكیف دەكات ئەیوبیەكان دوای سەد ساڵێك حوكمیان لەمیسروشام و دەرەوەی كوردستان. نزیكەی 300 سێ سەد ساڵیان لەكوردستان حوكم كردوە. بەڵكو زێتریش تەنانەت ئیمارەتەكانی كورد تەواوكەری حوكمی ئەوانن وەك ئیمارەتی سواران لە(دوین)و رەواندزەوە هەروەها بادینان لەئامێدی و هەروەها ناوچەی هەكاری و بۆتان.لێرەدا دەڵێین كە پایتەختی ئەیوبیان لەدیمەشق و قاهیرەو حیجازو یەمەن بەخیانەتی مەمالیك و هێرشی هۆلاكۆ لەرۆژهەڵاتەوە كۆتایی هات ئەیوبیەكان پایتەختی سەرەكی و هەمیشەیی و گرینگیان بووە(حەسەن كیف) لە كوردستان وەك دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ بەبێ داگیركردنی وڵاتانی دیكەی غەیرە كورد رازی بوون.
“ناوی مەلیكەكانی ئەیوبی حەسەن كیف”
ناوچەی دیاربەكر و هەكاری و ئامێدی و هەولێر – اربل – وشوش و شارەزورو سوریا و زۆربەی كوردستان بۆیەكەم جار لەسەردەمی ئەیوبیان بەیەك پارچەیی لەژێر دەستی حاكمێكی عادلی كوردو دەولەتێكی كوردی بەسوپاو سەركردەكانی لەهۆزەكانی كورد خۆی دەبینیتەوە سەرەرای ئەوەی ئەم دەوڵەتە كوردیە میسرو سودان و لیبیا و(برقە)و یەمەن و حیجازو ئوردن و فەلەستین و لوبنان و سوریای دەكەوێتە ژێر دەستی ، كەهیچ كاتێك كورد ئەم دەسەڵاتەی نەبووە بەم جۆرە كوردستان یەكخاو دەستی دەسەڵاتی بگاتە ئەم شوێنانەش. حەسەنكیف كەواتە هەر لەسەردەمی سەلاحەدینەوە دێتە ژێر دەسەلاتیان و بەم جۆرەی خوارەوە نزیكەی زیاتر لە (18) هەژدە مەلیك بۆ ماوەی سێ سەد ساڵ حوكمی حەسەنكیف دەكەن ئەمەش ناوی مەلیكەكانە:-
1. مەلیك سەلاحەدین نەجمەدین ئەیوب 1232- 1237 .
2. مەلیك ئەل موعەزەم تورانشاه ئەیوب1237-1250.
3. مەلیك ئەل موەحەد تەقیەدین ” عەبدوللا” 1250-1260.
4. مەلیك ئەل كامیل ” ئەبوبكر” ؟ 126 -؟
5. مەلیك ئەل عادل موجیرەدین ” محەمەد”.
6. مەلیك عادل شەهابەدین غازی .
7. مەلیك ئەل سالح ” ئەبوبكر” 1378.
8. مەلیك ئەل عادل فەخرەدین” عیزەدین سولەیمان 1378 كە ئەم مێژوە گرینگە دەكاتە 780هەفسەدوهەشتا ی كۆچی كە مەلیك سولەیمان لەساڵی 820 كۆچی قەڵای حەسەنكیفی دروستكردوە دەكاتە ساڵی 1417 زاینی كەواتە نزیكەی چل ساڵی حوكم كردوە دیارە برای مەلیك ئەل سالح ” ئەبو بكر” ی پێش خۆی بووە كە مەلیك غازی باوكیان بوە. بەگوێرەی لێكدانەوە لەگەڵ تابلۆی قەڵاكەی حەسەنكیف وەلێكۆڵینەوەی مەیدانیم لەنێوان شوێنەواروپاشماوەو سەرچاوەدا كە بە تایبەتمەندیەكی تازەی دەزانم وەك زانست بۆ مێژوو نوسینەوەی مێژووی كوردو تا پاشماوەكانی بدۆزرێتەوە كەماون لە كوردستان تەنیا دەسكاری لەسەجەلەیان كراوە.
9. مەلیك ئەشرەف شەڕەفەدین كوڕی ئەحمەد ؟ -1433.
10. مەلیك ساڵح ” كامل سەلاحەدین ” خلیل” 1433-1452.
11. مەلیك ناسر ؟ – 1452 .
12. مەلیك كامل ئەحمەد 1452؟ .
13. مەلیك عادل خەلەف ؟ – 1461
14. مەلیك خەلیل 1461.
15. مەلیك سولەیمان.
16. مەلیك خەلیل
17. مەلیك حوسێن
18. مەلیك سولەیمان ؟ -1524
تێبینی : سەیری ناوی مەلیك خەلیل و دوبارە بونەوەی ناوەكان بكە لەهەموو ناوەكانی 1- خەلیفەكانی عەباسی ناوی وانیەو دوبارە نابێتەوە تاكو مەلیك خەلیل عەباسی بێت، هەروەها ئەم ناوانە لەنەوەكانی مەلیك خەلیلی ئەیوبی لە كوردستان لای خاوەن سەجەلەكان دووبارە دەبێتەوە هەمان ناون. لەخوارەوە.. باسی لێوەدەكەین.بەڵام ئەم ناوانە لەسەجەلەی ) مەلیك خەلیل)دووبارە دەبێتەوە.
“مەلیك خەلیل یا نەوەكانی لە كوردستان كەماون”
ئەو راستكردنەوە مێژووییەی كە شانازی پێوە دەكەم سەردەمی ئێستای كوردو رابردووی مێژوویی بەیەكتر دەبەستێتەوە جگە لەو شێوانكاریەی لەرەسەنایەتی)مەلیك خەلیل( كراوە بەهۆی سەجەلەی زیوەكە 2- كە گەڕاندویانەتەوە سەر مبارەكو محەمەد عەباسی نەك محەمەدو مەلیك خەلیل ئەیوبی بۆ تەعریب كردنی خانەوادەو سەركردەو شێخ و قوتب زادەكانی كوردو لادان و شێواندنی مێژوویان نەبەستنەوەیان بەمەلیكەكانی ئەیوبی كە بەسەدان نەوەیان لەپاش بەجێ ما لە (164) مەلیك كە حوكمی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستیان دەكرد بەدرێژایی مێژوو بەڵكو زیاتریش. پاش لێكۆڵینەوەیەكی قووڵ بۆم روونبوەوە- ئەو محمد ناوەی كە لەنەوەی عەباسیانە بەهەلقەی نێوان خانەوادەكانی كورد خەلیفەی عەباسی دادەنێن لەدوومانگی مردوە لەبەغدا نێژراوە 1- هیچ ئەسل و ئەساسێكی بەمەلیك خەلیلەوە نیە كە مەلیكایەتی كراوەكە تەنیا بە ئەیوبیان دەگوترێ )مەلیك( ئەوان بۆ یەكەمجار مەلیكایەتیان لەجیهانی ئیسلامی داهێناوە هەر بۆیەش زۆربەی ئەو خانەوادانە دەڵێن لەناوچەی)هەكاری( یەوە هاتوین شوێنی مەلیك خلیل و حكومەتی ئەیوبیانی(حەسەنكیف) و (رەها) و عەرەبگیرو بەتلیس 2- .. شوێنەكانی دیكەی )شێروانەكان) لە – كفراو (ئیرون) قەڵای (ئاویل) كە وەك شەرەفخان دەڵێ 3- لە ص 428 باپیرانی شێروانیەكانیش پابەند بوینە بەمەلیكەكانی حەسەن كیفەوە ڕاست دەكا كە ئەوانە- ” الفرقە الاسدیە” – یان پێ دەگوتن بەعەرەبی بەمانای تیپی شێرەوی شێرەوانی نیسبەت بە شێركۆی مامی سەلاحەدین كە ئێستاش لەسوریا نزیكەی 30 سی ی گوندیان هەیە لەسەر ئۆلی ئیزیدین ئەو تیپە ئەیوبی سەرخست و جگە لەوەی كەناوچەی سۆران زۆر بە(ناوچەی سواران) دەچێ كە كینایە بۆ سوپای ئەیوبیەكان كە زێدی باپیرانیانە لە(دوین:(
بۆ یەكەم جار میر كەلۆس میری سواران (دوینی (كردە پایتەخت وەك ئەمین زەكی بەگ لە (الدول والامارات الكردیە) باسی دەكات ئەمەش گرینگی (دوین( و بۆ دووبارەكردنەوەی مێژووەكەی بووەو پەیوەندی بە )حسنكیف( جگە لەم ناوانەش ناوی )هەسنە( و)هەسنكا( لەنزیك بارزان دووگوند وا پێ دەچێ بەناوی هەسنكیفەوە كرابن و بەڵگەی پەیوەندی بێت بۆ گەڕانەوەی ئەیوبیان بۆ ناوچەی باپیرانیان
1- ص26
MAGARALAR SEHRI HASANKEYF HUSEYIN – AGALD
وێنەدارە بە توركیە 2- بروانە امارە بهدینان العباسیە – محفوڤ محمد عمر.
1- بروانە (كازەرونی) و دوا حوكمی عەباسیەكان- بەتێروتەسەل باسی دەكا كەلەو سەردەمی ژیاوە.هیچ باسی مەلیك ( خەلیل ناكا) كەیەكی لەعەباسیان ئەم ناوەی هەبوبێ.
2- بروانە لا(341) شەرەفخانی بەتلیسی – شەرەفنامە- هەژار موكریانی.
3- بەندی شەشەم فەرمان رەوایانی شێروانی چۆن كارمەندی ئەیوبیەكانبوینە یان وەزیرو بن دەست.
بەهەر حال ئێمە بۆمان روونبوەوە.. كە سەجەلەی زیوەكەو(مەلیك خەلیل) راستە بە گۆرانكاریەكەوە كە مەلیك خەلیل ئەیوبیە مەلیك خەلیلی هەكاری و حەسەنكیفە وە قەت نابێ و نەبوە مەلیك لەخەلیفەوە بێیت و خیلافی عەقل و راستی وهەقیەت و مەنتق بكات . لێكۆڵینەوەیەكی تێروتەسەلە لەبەردەستمان دایە..جگە لەوبەڵگەی باسمانكردن چۆن( كازەرۆنی) باسی مردنی منداڵەكانی خەلیفە دەكاو شاهید عەیانە هیچ ئاماژە بەم جۆرە چیرۆكە ناكات بەجۆرێكی دیكەیە تەنیا ئەم پێك چوونانە هەیە.لەنێوان هەردو سەربردەدا.
1- كوژرانی باپیرە گەورەی مەلیك خەلیلی ئەیوبی توران شاه لەمیسر (بەگوێرەی مێژوو).بەدەستی توركەكان.
1- كوژرانی باپیرە گەورەی واتا دواخەلیفەی عەباسی نەوەكەی بەناو مەلیك خەلیلی عەباسی كە لەمێژودانیە لەبەغدا(بەگوێرەی چیرۆك)بەدەستی هۆلاكۆ.
2- مانەوەی هاتنەوەی مەلیك خەلیلی ئەیوبی لەشام و هاتنەوەی بۆ ناوچەی حەسەنكیف و هەكاری كوردستانی باكوور وەك (مێژوو (و سەرچاوەی شەرەفخانی بەتلیسی باسی دەكا.
2- هەڵاتنی باپیروباوكی بەناو مەلیك خەلیلی عەباسی بۆ ئێران و كوردستانی رۆژهەڵات وەك (مێژوو)چیرۆك هاتنەوەی بۆ) خفتیان – دوین) (بێخمە)(تارون). وەك لەشەجرەی زیوەكەدا هاتووە.
3- دووبارە بونەوەی ئەم ناوانە لەناو چیرۆكەكەدا چیرۆكی زیوەكە .. محمد ، عەبدوللا خەلیل عزالدین گوایە مەلیك محمود و مەلیك ئەحمەد كوڕی مەلیك خەلیلی عەباسین. بەڵام ئەم ناوانە لەمێژووی عەباسیاندانیە.
3- بەڵام شەرەفخان باسی ئەوە دەكا كەمەلیك ئەحمەدو مەلیك محمود بران چەندین ناوی دیكەش لەنەوەی مەلیك خەلیلن. وەك مەلیك سولەیمان – مەلیك خەلیل –مەلیك عادل- مەلیك ئەحمەد – مەلیك مەحمود كە بەهۆی شیرۆیەكانەوە هاتونەتە سەرحوكم.”بروانە ص334- 337 شەرەفەنامە”.
“دەرئەنجام”
كەواتە:- بەقەناعەتی من ئەم مەلیك خەلیلە ئەیوبیە چیرۆكەكەی بە ئەنقەست شێوێندراوە كراوەتە عەباسی بۆ تەعریب كردنی خانەوادەو بنەماڵە مەزنەكانی كورد ، تەنانەت نەیانتوانیوە لەقەبی مەلیكایەتیش لەسەر لابەن سەرەرای شێواندنی چیرۆكەكەو نەوەی دوا خەلیفەی بەغدا هەروەها لەبیركردنی و سڕینەوەی نەوەی ئەیوبیان و دووبارە نەبونەوەیان لەمێژوو وەك دەسەڵاتێكی كورد بەسەر
ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا و هەمیشە پابەندبون كردنی كوردە بە عەباسی و عوسمانی سەفەوی یەوە
1- بروانە – امارە بهدینان العباسیە- محفوڤ محمد عمر.
یان بروانە= انور المایی الاكراد فی بهدینان- ص116 ئەنوەرمایی ئەوە بەدور دەزانێ كەوا میرەكانی بادینان لەنەوەی (عەباسیان) بن بەڵكو بۆ شەڕفمەندی و گەورەیی خۆیان وا داناوە.
..یانیش كوردە سەركردەكان لەپاش رووخانی ئەیوبیان خۆیان داوەتە پاڵ سەجەلەی عەباسی لەدژی توركەكان تا شەرعیەتی حوكمی عەباسی بگرنەوە دەست لەژێر ئەم دروشمەی دەڵێ “یجب ان یڤل الحكم بید نبی عباس الی ان یأتی المسیح” كە بەمە عوسمانی شەرعیەتی حوكمی بۆ نامێنێتەوە. دەگەرێینەوە و دەڵێین بۆیێ كاتی شەڕەفخانی بەتلیسی كاتی دەڵێ 1- كە مەلیكەكانی ئەیوبی لەحەسەنكیف پاشایەتیان نەما گەڕانەوە كوردستان لێرەدا دەپرسین چۆن دەبێ لە كوردستان بگەڕێنەوە كوردستان ئایا ناوچەی هەكاری كوردستان نیە؟ .. لێرەدا مەبەستی شەرەفخان بەدیار دەكەوی كە دەڵێ”لە كوردستان ڕای دەبوێرن و كەمتا كورتێك بەهرەی مەوقوفەجاتی باب و باپیرانی پێ دەگا” كەواتە لەحەسنكیف نەماون. 2- یان كەدەڵێ ” براكانی دیكەی مەلیك سوڵتان حوسێن بوونە پیادەی میرەكانی كوردستان و لەو ناوەدا دێن ودەچن ” 3- كەواتە مەبەست لە كوردستان گەرانەوەیە بۆ شوێنی زێدی باپیرانیان كە كوردستانی عیراقە و نێوان و نزیك دوو زابەكەیە.. هەروەها لەمیرەكانی كوردستانیش مەبەستی میرەكانی بادینان و سۆرانە كەواتە ئەوانەی لەسەجەلەی زیوەكەو مەلیك خەلیلن. ئەو بنەماڵە بەرێزانەن كە سەجەلەیان دەگەرێتەوە بۆ سەر مەلیك خەلیل. مەلیك خەلیلی ئەیوبی كە راستیەكەیەتی. ئەوە ماوە كە پەیوەندارە دەبێ رونی بكەینەوە كاتێ دەڵێن ئیمارەتی بەهدینانی عەباسی 4- زاراوەیەكە لە ئەیوبیان ماوەتەوە كاتی دەگوترا دەولەتی ئەیوبی عەباسی- وەك كینایە بۆ مەزهەبی سونیەت و شافعیەت و دوور خستنەوەی لەدەوڵەتی فاتمی كە مەبەستیان شیعە بوو كەواتە عەباسی لەبەر ئەوەنیە تا بەهەڵەدا بچن وابزانن میرەكانی بادینان عەباسی زادەن نەخێر عەباسی مەزهەبن دووبارە لەمەشدا هەوڵیاندا مێژووی كورد بشێوێنن وئیمارەتەكانیش پەرتولاواز بكەن و هەمیشە پابەندی دەرونیان بەعەباسی و حوكمی ئەوانەوە هەبێت و كورد سەربەخۆ نەبن یان مێژوویان نەبێت. و ئەیوبیان دووبارە نەبنەوە سەرحوكم بەڵام گیا لەبنجی خۆی شیندەبێ راستیش هەر ئاشكرا دەبێ.
1-2-3- بروانە شەڕەفنامە لاپەڕە(241-242) هەژار موكریانی.
4- بۆ سەجەلەی (زیوەكا) بروانە إمارە بهدینان العباسیە- محفوڤ محمد عمر