مێژووی بنەماڵەی موکری

مێژووی بنەماڵەی موکری

نوسینی:د.کەیوان ئازاد

بوونی دوو زلهێزی وه‌ك (سه‌فه‌وی و عوسمانی) وای لێ كردوون هه‌میشه‌ له‌ بیری ئه‌وه‌دا بن بۆ لای هێزێكی گه‌وره‌تر بگه‌ڕێنه‌وه‌

(ناوچه‌ی سابڵاخ) و مێژووی میرانی بنه‌ماڵه‌ی موكری، به‌ یه‌كێك له‌و بابه‌تانه‌ داده‌نرێت، كه‌ سه‌رنجی زۆر له‌ مێژوونووسان و توێژه‌رانی بۆ لای خۆی ڕاكێشاوه‌، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌موویان له‌وه‌دا كۆده‌نگن، كه‌ ڕیشه‌ی ئه‌وان بۆ بنه‌ماڵه‌ی بابانه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. ده‌ركه‌وتنیشیان بۆ ده‌سه‌ڵاتدارێتیی (میر سه‌یفه‌ددینی موكری) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، كاتێك له‌ ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی هه‌ڤده‌یه‌می زایینیدا، خێڵه‌كانی موكریان كۆ بكاته‌وه‌ و یه‌كێتییه‌كی هۆزایه‌تیان له‌ناودا دروست بكات.

دواتر بچێته‌ سه‌ر خێڵی (چابقلوی توركمانی شیعه‌)، كه‌ ناوچه‌ی (ده‌ریاس)یان له‌بن ده‌ست بوو. به‌وه‌ش توانی له‌و ناوچه‌یه‌ ده‌ریان بكات و ده‌ست به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌یاندا بگرێت. ئه‌و لێهاتووییه‌شی وای كرد، كه‌ (شا ئیسماعیلی سه‌فه‌وی/1500-1524ز) دامه‌زرێنه‌ری ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌ویی شیعه‌، پێی سه‌رسام بێت و لێی نزیك بێته‌وه‌ و بیكاته‌ یه‌كێك له‌ باوه‌ڕپێكراوه‌كانی خۆی و وه‌ك میری بنه‌ماڵه‌ی موكری بیهێڵێته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ له‌ سه‌رده‌می (سارم كوڕی میر سه‌یفه‌دین) به‌ره‌و تێكچوون چوو، به‌وه‌ی سه‌فه‌وییه‌كان ویستیان سه‌روه‌ریی ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه‌ له‌ناو ببه‌ن. هه‌ر بۆیه‌ (سارم به‌گ) ئه‌وه‌ی پێ قبوڵ نه‌كرا و كه‌وته‌ دژایه‌تیكردنی سه‌فه‌وییه‌كان. ئه‌وه‌ش دوای ئه‌وه‌ی (سارم به‌گ) ده‌ركه‌وتن و سه‌ركه‌وتنی عوسمانییه‌ سوننییه‌كانی له‌ شه‌ڕی (چاڵدێران) له‌ ساڵی (1514ز)دا قۆسته‌وه‌ و به‌ مه‌به‌ستی دژایه‌تیكردنی سه‌فه‌وییه‌كان، چووه‌ پاڵ عوسمانییه‌كان. زۆریش پێده‌چێت ئه‌و كاره‌ی (سارم به‌گ) له‌ هه‌ستی ئایینییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتبێت، به‌وه‌ی خۆی و هۆزه‌كه‌ی وه‌ك عوسمانییه‌كان سوننه‌مه‌زهه‌ب بوون، به‌ڵام سه‌فه‌وییه‌كان شیعه‌مه‌زهه‌ب بوون. له‌لایه‌كی دی كه‌وتبێته‌ ژێر كاریگه‌ریی هه‌وڵه‌كه‌ی (مه‌لائیدریسی به‌دلیسی)، كه‌ له‌لایه‌ن (سوڵتان سه‌لیمی یه‌كه‌می عوسمانی) ڕاسپێردرا، له‌گه‌ڵ میر و سه‌رۆك هۆز و سه‌رۆك خێڵه‌كانی كورد بكه‌وێته‌ گفتوگۆ، تا له‌ به‌رامبه‌ر مانه‌وه‌ی ئه‌وان له‌ ده‌سه‌ڵاتیان و پارێزگاریان له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت و سوڵتانی عوسمانی پشتیوانیی لێ بكه‌ن. هه‌ر ئه‌وه‌ش وای كرد دواجار ڕوو له‌ عوسمانییه‌كان و پشت له‌ سه‌فه‌وییه‌كان بكات و له‌لایه‌ن (سوڵتان سه‌لیمی یه‌كه‌م/1512-1520ز) ڕێزی لێ بنرێت. ئه‌و كاره‌ی سوڵتانی عوسمانیش له‌لایه‌ك بۆ پێگه‌ و هێزی میری موكری و له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ بۆ به‌هێزبوونی پێگه‌ی خۆی و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی بوو له‌ ناوچه‌ كوردنشینه‌كان. ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی (سارم به‌گ)یش زۆر ئاسایی بوو، چونكه‌ میره‌ كورده‌كان به‌رده‌وام به‌پێی شوێنی جوگرافیان و بوونی دوو زلهێزی وه‌ك (سه‌فه‌وی و عوسمانی) له‌ ده‌وریان، هه‌میشه‌ له‌ بیری ئه‌وه‌دا بوون بۆ لای هێزێكی گه‌وره‌تر له‌ خۆیان بگه‌ڕێنه‌وه‌ تا له‌ هێزی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی ڕزگاریان ببێت. دیاره‌ ئه‌وه‌ش كاتێك عوسمانییه‌كان به‌هۆی سه‌ركه‌وتنیان له‌ (شه‌ڕی چاڵدێران) له‌ (23ی ئابی1514ز)، بووبوونه‌ هێزی یه‌كه‌می ناوچه‌كه‌. دوای كۆچی دوایی (سارم به‌گ)یش هیچ یه‌ك له‌ كوڕه‌كانی (قاسم و ئیبراهیم و عومرۆ) نه‌یانتوانی بگه‌نه‌ پایه‌ی ده‌سه‌لاًَت، چونكه‌ به‌ر له‌ كۆچی دوایی باوكیان ئه‌وانیش ماڵئاواییان كردبوو، بۆیه‌ دوای خۆی (ڕۆسته‌م به‌گی كوڕی بابا عمرۆ) و دواتریش (شێخ حه‌یده‌ر كوڕی ڕۆسته‌م به‌گ) یه‌ك له‌دوای یه‌ك شوێنیان گرته‌وه‌. (شێخ حه‌یده‌ر)یش به‌هۆی نزیكبوونه‌وه‌ی له‌ (شا ته‌هماسبی سه‌فه‌وی/1524-1576ز) توانی له‌ لایه‌ك له‌ (سوڵتان سوله‌یمانی قانوونیی كوڕی سوڵتان سه‌لیمی یه‌كه‌می عوسمانی/1520-1566ز) دوور بكه‌وێته‌وه‌، له‌ لایه‌كی دیكه‌وه‌ پێگه‌ی پێشووی بنه‌ماڵه‌كه‌ی بۆ بگه‌ڕێته‌وه‌، چونكه‌ پێگه‌ی ناوچه‌ و ده‌سه‌ڵاتی له‌ سه‌فه‌وییه‌كانه‌وه‌ نزیكتر بوو، تا عوسمانییه‌كان. ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی (شێخ حه‌یده‌ر)یش وای له‌ (سوڵتان سوله‌یمانی قانوونی) كرد به‌هاوكاریی (سوڵتان حسێن)ی میری میرنشینی ئامێدی و (زه‌ینه‌ڵ به‌گ)ی میری هه‌كاری و هه‌روه‌ها میرانی برادۆست، شاڵاوێك بكاته‌ سه‌ر ناوچه‌ی موكری و سوپاكه‌ی (شێخ حه‌یده‌ر) ڕووبه‌ڕووی شكست بكاته‌وه‌، تا ئه‌وه‌ی به‌هۆی ئه‌و شاڵاوه‌وه‌، نه‌ك هه‌ر به‌شێكی ناوچه‌ی موكریان كه‌وته‌ ده‌ست عوسمانییه‌كان و هاوپه‌یمانه‌ كورده‌كان، به‌ڵكو خودی (شێخ حه‌یده‌ر)یش له‌و شاڵاوه‌دا كوژرا. به‌ كوشتنی ئه‌ویش (میره‌ به‌گ كوڕی حاجی عومه‌ر) و دواتر (میره‌ به‌گ كوڕی شێخ حه‌یده‌ر) شوێنیان گرته‌وه‌. به‌پێی چه‌ند تۆمارێكی مێژووییش (شا عه‌باسی یه‌كه‌می سه‌فه‌وی/1578-1643ز) به‌هۆی شه‌ڕه‌كانی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عوسمانی، ناوچه‌ی موكریانی وه‌ك سه‌ره‌ ڕێگای شه‌ڕه‌كانی به‌كار هێنا و به‌هۆشییه‌وه‌ ناوچه‌كه‌ و سه‌ر و سامانی هاووڵاتییه‌كانی دووچاری زیانی گه‌وره‌ كرد. به‌و پێیه‌ش ناوچه‌ی موكریان و میره‌كانی كه‌وتنه‌ نێو به‌رداشی شه‌ڕ و ململانێی شاكانی سه‌فه‌وی و سوڵتانه‌كانی عوسمانی. (قوبادخان كوڕی شێخ حه‌یده‌ر)یش میرێكی دیكه‌ی ئه‌و میرنشینه‌ بوو، كه‌ به‌هۆی هاوكاری نه‌كردنی (شا عه‌باسی سه‌فه‌وی) له‌ شاڵاوه‌كه‌یدا بۆ گه‌مارۆدانی (قه‌ڵای دمدم) له‌ساڵی (610ز) كوژرا. به‌ دوایدا (شێره‌ به‌گ) بووه‌ سه‌رداری موكری و له‌ ساڵی (1624ز)یش به‌سه‌ر قزڵباشه‌كاندا سه‌ركه‌وت. دیاره‌ ئه‌میش دوای (چوارده‌) ساڵ له‌ ده‌سه‌ڵات له‌ ساڵی (1629ز)دا كۆچی دوایی كرد و جڵه‌وی ده‌سه‌ڵاتی بۆ كوڕه‌كه‌ی (بۆداق سوڵتان) به‌جێهێشت. ئه‌میش دیارترین میری ئه‌و بنه‌مالًَه‌یه‌ بوو، كه‌ له‌لایه‌ك هێز و قورساییه‌كی سیاسی و ئاوه‌دانی جوانتری به‌ شاری (مه‌هاباد) و ناوچه‌ی سابڵاخ به‌خشی، له‌لایه‌كی دی ئه‌و شاره‌ی له‌ ئاواییه‌كی گه‌وره‌وه‌ كرده‌ مه‌ڵبه‌ندی شارستانێكی نموونه‌یی، كه‌ دواتر هه‌ر به‌هۆی ئه‌و ناوبانگه‌وه‌ بووه‌ پایته‌ختی یه‌كه‌مین كۆماری دیموكراتی كوردستان له‌ مێژوودا.

سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م باسه‌: 1.شه‌ره‌فخانی به‌دلیسی: شه‌رفنامه‌، وه‌رگێڕانی: هه‌ژار موكریانی. 2. محمد امین زكی: خولاصه‌ی تاریخی كورد و كوردستان. 4. محه‌مه‌د جه‌میل ڕۆژبه‌بانی: فه‌رمانڕه‌وایانی موكریان.