یه‌ك شه‌ممه‌ , كانونی یه‌كه‌م 1 2024
Home / بەشی مێژووی كورد / جینۆسایدی قەڵادزێ‌… لاپەڕەیەك لە شاڵاوی سڕینەوەی شوناس؟

جینۆسایدی قەڵادزێ‌… لاپەڕەیەك لە شاڵاوی سڕینەوەی شوناس؟

ته‌ها سلێمان

5616181342017_z

ووشەی قەڵادزێ‌؟
وەك هەر وشەو دەستەواژەیەكی تر، وشەی “قەڵادزێ‌” گفتوگۆ هەڵدەگرێ‌، زۆرێك لە شارەزایان سەبارەت بە ناوی قەڵادزێ‌ دەڵێن دوو بۆچوون هەیە كە یەكەم پێی وایە لە دوو ووشەی (قەڵا، دژ) هاتووە و ووشەی دژ لە فارسی واتەی قەڵایەو بەم پێوەرەش واتە (قەڵای قەڵاكان). بۆچوونی دووەم تێكەڵ بوونەوەی دوو زێ لە نزیك پاشماوەكانی شوێنەوارێكی دێرینە، واتە (قەڵایەك لە نێوان دوو زێدا بێت). قەڵادزێ لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ناوی “حەمیدیە” بوو كە بە نازناوی “عەبدولحەمیدی دووەم” ئەم ناوەی لێ نرابوو. واتا دەتوانین بڵێین “حەمیدیە” جۆرێك لە گۆڕینی ناوی راستەقینەی شارەكە بوە، كە شارێكی كورد نشین و كوردستانی بوە، بەڵام عوسمانیەكان وەك زۆر بابەتی تر، ناوی ئەم شارەشیان گۆڕیوەو ئەشێ‌ ئەمە وەك دەستپێكی گۆڕنكاری دیموگرافی لە شارەكەدا بسلمێنین.
شاری قەڵادزێ لە سەر دەستی رژێمە ستەمكارەكان دووچاری نەهامەتی زۆر هاتووەو دیارترینیان بۆردمانی ئەو شارە لە (24/4/1974) بە چەكی قەدەغە كراوی ناپاڵم بووە،
گەڕەكەكانی قەڵادزێ
شاری قەڵادزێ‌ لە كۆمەڵێك گەڕەك پێك دێت، وەك “خانەقا، ئاشتی، ئازادی، گربداخ، ئیمام قاسم، راپەرین، بابان، نەورۆز، كۆرەو، ساوێن، مەشخەڵان، شەهیدان، مامەندە، باخان، فەرنبەران، بنار، چوارچرا”.

لە رووی كارگێڕییەوە؟
شاری قەڵادزێ ناوەندی قەزای پشدەرە، و پێشووتر سەر بە پارێزگای سلێمانی بوەو نزیكە ١٣٤ كیلۆمەتر لێییەوە دوورە. لە ڕۆژهەڵاتییەوە هاوسنووری ڕۆژهەڵاتی كوردستان و شارەكانی سەردەشت و میراوەیە، لە ڕۆژئاواشەوە ڕانیە، لە باكوورەوە ناحیەی قەسرێی قەزای چۆمانەوەو لە باشوورەوە ناحیەی بنگردەو ناوچەی مەرگە و قەزای ماوەتە. ئێستا سەربە ئیدارەی راپەڕینەو ئەم شارۆچكانە “سەنگەسەر، ژاراوە، هیرۆ، ئیسێوە، هەڵشۆ”و ” ٢٨٤ “گوند پێكدێت.

بەقەزابوون؟
قەڵادزێ “قەزای پشدەر” لە ساڵی ١٩٤٨ دەبێت بە قەزا، لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤دا لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە بە شێوەیەكی زۆر دڕندانەو دوور لە هەموو بەها مرۆییەكان بۆردومان دەكرێ، كەزانكۆی سلێمانی ئەوكات بۆ قەڵادزێ گوێزرابوەوەو بووە هۆی شەهیدكردنی خوێندكارانی زانكۆو هاووڵاتیانی ئەو شارە، كە ژێدەرو ئامارەكان دەڵێن “137” كەس شەهیدكراون و نزیكەی “154” كەسیش برینداربوون. بەمەش بەعس تاوانێكی دڕندانەی ئەنجامداو شارەكەی خەڵتانی خوێن و تاوان كرد.
٢٤ی نیسانی ١٩٨٢ بۆ یەكەم جار لە كوردستاندا دانیشتوانی شارەكە ڕادەپەڕن دژ بە حكوومەتی ئەوكات واتە بەعس، لە ساڵی ١٩٨٩ دانیشتوانی پشدەر ڕادەگوێزرێن بۆ ئۆردوگاكانی بازیان و خەبات و هتد.

ئەو شوێنانەی
لە بۆردوومانەكەدا بەركەوتوون؟
لە 24-4-1974، كاتژمێری 45، 9 نۆو چل و پێنج خولەكی سەرلەبەیانی، لە رێگای دوو فڕۆكەی سۆخۆی جۆری “رووسی” هێرش بۆ سەرشاری قەڵادزێ‌ دەستی پێكردوە. وەك زۆربەی سەرچاوەكان لەسەر ئەو رایە كۆكن كە ئامانج لە هێرشەكە لێدانی شوێن و جێگا مەدەنیەكان بوە بە چەكی قەدەغەكراوی نێودەوڵەتی “ناپاڵم. لەماوەیەكی دیاریكراودا، ژمارەیەكی زۆر بۆمبی ناپاڵم بەسەرشارەكەدا دابارێنراو شار لەخوێندا گەوزێنرا. هەروەها سەرچاوەكان باسی بەكارهێنانی چەكی دۆشكاو شەست تیریش دەكەن، لە كاتی بەردانەوەی ناپاڵمەكاندا.
ئەمەش ئەو شوێنانەیە كە بەر هێرشی بۆمبارانكردن كەوتوون “شوێنی حەوانەوەی قوتابیان، ئۆفیسی سەرۆكایەتی زانكۆ، بەشێك لە نەخۆشخانەی قەڵادزێ‌، فەرمانگەی شارەوانی، فەرمانگەی قایمقامییەت، قوتابخانەی قەڵادزێی كچان، قوتابخانەی ناوەندی قەڵادزێ‌” و نزیكەی “27” ماڵ و “40” دوكان و چایخانەو چێشخانە.
ئەمە لەكاتێكدایە شایەدحاڵەكانی تاوانی بۆمبارانكردنی قەڵادزێ‌ ئەوە پشڕاست دەكەنەوە، كە زۆربەی بۆمبەكان لە كاتی بەردانەوەیان نەتەقیونەتەوە، ئەگەر ژمارەی قوربانیەكان چەند جار لەوە زیاتری دەكردو قوربانی زۆری لێدەكەوتەوە.
بەشێك لە قوربانیەكانی كۆمەڵكوژی قەڵادزێ‌ 1974 ؟
ئەنجامی ئەم هێرش و پەلامارە بۆ سەرشاری قەڵادزێ‌، “134” هاوڵاتی شەهیدبوون و “152” هاوڵاتی تریش بریداربوون. زۆربەی قوربانیەكانیش “ژن و مناڵ و بەساڵاچوو” بوون، لەگەڵ كۆمەڵێك خوێندكارو مامۆستا، كە بەمەبەستی خوێندن و وانە وتنەوە روویان لە شارەكە كردبوو.

یەكەم: رۆژی چوارشەمە ٢٤/٤/١٩٧٤
رۆژی چوارشەممە ٢٤/٤/١٩٧٤ كاتژمێر نزیك 9و 45 خولەكی بەیانی ژمارەیەك فرۆكەی حكومەتی عێراقی كە بریتی بوو لە جۆرەكانی “سۆخۆی روسی- باجەری فەرەنسی- مێكی روسی” بۆردومانێكی چڕی ناوەراستی شارەكەیان كرد، لە كاتێكدا كە هیچ بەرگریەكی ئاسمانیش بۆ شارەكە دانەنرابوو بۆردومانەكە گیان لە دەستدانی زیاتر لە “137 كەسو برینداربوونی نزیكەی154” كەسی لێكەوتەوە لە نێوانیاندا چوار خێزانی شارەكە تەنیا تاكەكەسێكیان لێ دەرچوو.
دووەم: رۆژی ٢٤/٤/١٩٨٢
سەرلە بەیانی رۆژی ٢٤/٤/١٩٨٢ كاتێ‌ كە خەڵكی شارەكە بە سەرپەرشتی خوێندكاران لەسەر گۆرستانەكەوە دەگەڕانەوە ناوشار، لەلایەن هێزە ئەمنیەكانی رژێمەوە رێیان پێدەگیرێ‌و تێك هەڵچون لە نێوان خەڵكی شارەكەو هێزە ئەمنیەكان دروست و پاشان زرێپۆش و بنكە سەربازیەكانی گردەكانی شارەكە بە چەكی دۆشكا تەقە لە خەڵكەكە دەكەنو خەڵكەكەش بۆ پارێزگاری لە ژیانی خۆیان هەوڵی خۆ دەربازكردن دەدەن. دوو ئافرەت كە دەیانەوێت لە ئاوی رووبارەكە بپەرنەوە بە هۆی زۆری ئاوەكە كەبەهار دەبێ‌ لە ئاوەكەدا دەخنكێن: ١- سنۆبەر محمود، مامۆستا. 2-دایكە ئامینە، هەروەها دوو خوێندكاریش بە گوللە بریندار دەبن و “49” خوێندكاری كوڕ و كچ و “50” منداڵیش دەستگیر دەكرێن.
سێیەم: قەڵادزی لە ماوەی نێوان شەڕی ئێران و عێراقدا
شەری “8”ساڵەی عێراق و ئێران لە ٢٢/٩/١٩٨٠ بە دەست پێشخەری “بەعس” هەڵگیرسا، ئەم جەنگە هەشت ساڵی خایاند. لەمیانەی ئەم جەنگەدا شەڕی شارەكان یان شەڕی مەدەنیش لە نێوان هەردوو وڵاتەكە پەیرەو دەكرا، كە بریتی بوو لە بۆردومانكردنی شارەكانی یەكتر بە تۆپ و فرۆكەو موشەك كە شاری قەڵادزێش بەهۆی نزیكی لە سنوری ئێران و بەهۆی بۆردومانی تۆپ و فرۆكەی ئێران نزیكەی “١٠٠” هاوڵاتی سڤیلی بونە قوربانی و گیانیان لەدەست دا.
چوارەم: ٢٦/٦/١٩٨٩
دوای وەستانی جەنگی عێراق ئێران لە ٨/٨/١٩٨٨، رژێمی بەعس لە٢٠/٦/١٩٨٩ وە دەستی كرد بەڕاگواستنی شاری قەڵادزی و تەواوی ناوچەی”پشدەر” بۆ ئۆردوگاكانی خۆرئاوای هەولێرو خۆرئاوای سلێمانی، كە دوای چۆڵكردنی شارەكەو ناوچەكە لە هاوڵاتیان بەبەكارهێنانی ماددەی “TNT ” سەرجەم خانوبەرەو قوتابخانەو مزگەوتەكانی شارو ناوچەكە تەقێنرانەوەو خاپوركران و ناوچەكەش بە ” قەدەغە كراو” دانرا. خەڵكی ناوچەكە بۆی نەبوو بە سەردانیش بچێتە ناوچەكە، ئەگەر بەقاچاخیش رۆیشتبایەو لەلایەن سوپای عێراقی دەستگیر دەكراو بێسەرو شوێن دەكرا.
پێنجەم: ١٢/٤/١٩٨٩
بەر لەراگواستنی شارەكە شاندێك لەلایەن پیاو ماقوڵانی ناوچەكە واتە كەسایەتیە كۆمەڵایەتیەكان چونە “بەغدا” تاوەكو دیداری”صدام” بە دەست بهێنن و داوای لێ بكەن كەلە ڕاگواستنی شارو ناوچەكە چاوپۆشی بكات، بەڵام ئەوە بوو نەك هەر رێگە بە شاندەكە نەدرا كە بگەنە لای “صدام” بەڵكو سەرۆكی شاندەكە كە”ئیمام و خەتیبی شارەكە بوو” بە ناوی “مەلا محەمەدی دەڵگەیی” دەستگیركراو ماوەی “4” مانگ زیندانی كرا.

شەشەم: 8-3-1991
دوای دەست پێكردنی راپەڕینی خەڵكی كوردستان لە دەروازەی رانیەوە، لە رۆژی 8-3-1991 دانیشتوانی شاری قەڵادزێ‌ راپەڕین، لە كاتێكدا شارەكە پڕ بوو لە سەربازی بەعس، بەڵام خەڵك وەك ئاكارێكی مرۆیی ئازاری یەك سەربازیان نەدا.

ئایا بۆردومان و راگواستنی قەڵادزێ “جینۆسایدە”؟
ئاشكرایەكە قڕكردن یان لەناوبردنی كۆمەڵێك یاخود گەل و نەتەوەیەك بەهەرشێواز و ڕێگایەك بێت، دەچێتەخانەی تاوانی جینۆسایدەوە ،كە هاوشانی تاوانەكانی تری وەك تاوانی جەنگ و تاوانی دژی مرۆیی بە تاوانی نێونەتەوەیی دادەنرێت. كۆمەڵەی گشتی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان،پاڵپشت بە بەندی (6) لەدەستووری دادگای (نۆرنبێرگ)، جینۆساید وادەست نیشان دەكات كە تاوانێكی مرۆڤایەتییە لەسەر كۆمەڵەكەسانێك یان مرۆڤێك یان ڕەتكردنەوەی مافی بوونی ژیانیانە.
لە 9-12-1948 ، پەیماننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆساید سزای خستەسەر ئەنجامدەرانی ئەم تاوانە كە لەلایەن ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانەوە دیاریكرا. بۆیە ئێمە وەكوو گەلی كورد،پاڵپشت بەوبەڵگەنامە نێودەوڵەتییانە، دەتوانین جۆرەكانی جینۆساید دژی گەلەكەمان دەست نیشان بكەین، وەك دادگای نێودەوڵەتی “نۆرنبێرگ” كە لە28-5-1951 ڕاگەیاندنێكی بڵاوكردەوەو دەڵێ: هەموو ئەو وڵاتانە سزا دەیان گرێتەوە كە پەیماننامەكەیان واژۆ كردووەو هەروەها ئەوانەشی كە واژۆیان نەكردووە.
ئەمەش وای كردووە كە جینۆساید لەیاسای تازەی نێودەوڵەتیدا وەكوو تاوانێكی سەربەخۆ تایبەتمەندی جیاوازی خۆی هەبێت لەگەڵ تاوانەكانی تردا. چونكە جینۆساید مەبەستی قڕكردن و فەوتاندنی نەتەوەیەك یان گروپێكی ئاینی یان ئیتنیكی و بێ بەشكردنیانە لەژیان، گرنگ نییە ژمارەی قوربانیەكان كەم بێ یان زۆر، بەڵكو ئامانجی لەناوبردنەكە دەبێتە پێوەر بۆ ناساندن و سەلماندنی تاوانەكە.
جینۆسایدیش بەشێوازی جۆراوجۆر پیادە دەكرێت وەك: جینۆسایدی فیزیكی، جینۆسایدی بایۆلۆژی، جینۆسایدی كولتوری، جینۆسایدی ئابوری”. جۆری تاوانەكەش هەروەكوو لەبەندی(2)ی پەیماننامەی 1948 داهاتووە ، بریتییە لە:
1-كوشتنی ئەندامانی كۆمەڵێك یان خێزانێك یان شارێك یانیش گەل و نەتەوەیەك،واتا زۆری و كەمی زیانەكان، گرنگ نییە بەڵكوو ئامانج لەبەرچاو گیراوە.
2-شێواندنی لەش و بیری ئەندامانی ئەو كۆمەڵگایە.
3-كۆسپ و بەربەست خستنەسەر ڕێگای ئەو كۆمەڵگایە بەمەبەستی بەرتەسككردنەوەی ژیان و گوزەرانیان.
لە رووی بەرپرسیارێتی یان هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی تاوانی جینۆساید، لەبەندی(3)ی پەیماننامەكەدا دەڵێ بەرپرسیارێتی دەكەوێتەسەر ئەوانەی كە:
1-ئەوانەی جینۆساید ئەنجام دەدەن.
2-ئەوانەی هانی جینۆساید دەدەن یان ڕێگا بۆ ئەنجامدانی ئەوتاوانە خۆش دەكەن.
3-ئەوانەی بەشداری لەجینۆساید دادەكەن.
كەواتە ئەگەر لەشێوازەكانی جینۆسایدو ئامانجەكانی ئەوتاوانە وردبینەوە، ئەوادەردەكەوێ كە هۆی لەناوچوونی ژمارەیەكی زۆری دانیشتوانی شاری قەڵادزێ لەبۆردومانی 24-4-1974 و تێك چوونی باری ژینگە و تێكدان و كاولكردنی شارەكە بۆدواجار لەساڵی 1989،جینۆسایدێكی حاشاهەڵنەگرە،چونكە مەبەستی ڕژێمی بەعس، لەناوبردن و قڕكردنی دانیشتوانی شارەكەو هەروەها تێكدانی باری ژینگەو كولتوورو ئابوری و بایۆلۆژی حەوزی پشدەرو قەڵادزێ‌ بوە، هەروەك لە بۆردوومانی قەڵادزێ‌ و راگواستنی ناوچەكە وەك لە خشتەكانی سەرەوە روون كراوەتەوە.
بۆ بەجینۆساید ناساندنی ئەو تاوانەش ، پێویستە حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان ڕێكارە یاساییەكان بگرنەبەر و بەجدی هەوڵی بۆبدەن.

دادگاو دۆسییەی قەڵادزێ‌؟
دۆسییەی بۆردوومان و راگواستنی قەزای پشدەر “قەڵادزێ‌”، لە دوای رووخانی بەعس لە 2003، یەكێك بوو لە كۆمەڵە دۆسێیانەی لە بارەی تاوانەكانی بەعس دژ بە گەلی كوردو كوردستان ئامادەكرابوون و پێشكەشی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق كران و تۆمار كران.
ئەوەی جێگای تێبینی جەوهەری و سەرنجی جددیە ئەوەیە دۆسییەكە وەك پێویست بەهەند وەرنەگیرا، هەروەك پارێزەرەكانی دۆسییەكە ئەوە پشڕاست دەكەنەوە، كە پێش ئەوەی دۆسییەكە وەك بابەت و تاوانێكی سەربەخۆ رێ‌ و شوێنی یاسایی بۆ بگیرێتە بەر، دادگای باڵای تاوانەكان بەبڕیارێكی سیاسی سڕكرا، ئەمەش وەك كرد مافی راستە قینە بە دۆسیەی فەڵادزێ‌ نەدرێ‌. تەنها ئەوە نەبێ‌ لە بڕیارێكی “زارەكی”دا لە ساڵی 2013 هەردوو دۆسییەی “قەڵادزێ‌ و سەید سادق” كرانە پاشكۆی دۆسییەی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و وەك تاوانی جینۆساید لەو چوار چێوەیە ناسێنران. راستیەكەی ئەوەبوو كە هەردوو دۆسییەكە وەك دوو تاوان و دۆسییەی سەربەخۆ مامەڵەیان لە گەڵ بكرایەو بڕیاری لە بارەوە بدرایە.

چی بكرێت بۆ قەڵادزێ‌ و حەوزی پشدەر؟
یەكەم: قەزای پشدەر “قەڵادزێ‌” و شارۆچكەو گووندەكانی سەربەم قەزایە، لە 1974 بۆ 1989، لەسەر دەستی حكومەتی عێراقی تووشی زیانی مرۆیی و ئابووری و تێكدانی ژینگەو وێرانكاری زۆر بوەتەوە، بۆیە پێویستە بابەتی قەرەبوو كردنەوەی شارەكە بكرێتە یەكێكە لە دۆسییە گرنگەكانی كاركردن و بەهیچ شێوەیەك كەمتەرخەمی لێنەكرێ‌.
دووەم: شارەكە مێژووییەكی دەوڵەمەندی لە رووناكبیری و ئەدەب و كولتوور هەبوەو بە هۆی شاڵاوو پەلامارەكان بۆ سەری، زیانی بەركەوتوەو كاریگەری نەرێنی زۆری لەم بوارە داناوە، بۆیە زۆر گرنگ و پێویستە دام و دەزگا رووناكبیرییە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان، بە فشاركردن لەسەر وەزارەتی رۆشنبیری عێراق، بە پێی پلان و بەرنامەی گونجاو كار بۆ بوژاندنەوەی ئاستی رووناكبیری شارەكە بكەن و ببێتە جێی بایەخیان، نەك بە پێچەوانەوە.
سێیەم: درووستكردنی مۆزەخانەیەكی تایبەت بە شارەكەو راگواستن و بۆردوومانكردن و جینۆسایدكردنی بكرێتەوەو تەواوی بەڵگەنامەو كەل و پەلەكانی جێماو لە تاوانەكەو پەلامارەكان بۆسەری، تیایدا كۆبكرێنەوەو بپارێزرێن.
چوارەم: نەخشەو پلانی ئاوەدانكردنەوەی شارەكە، بكرێتە یەكێك لە پڕۆژەو فشارەكان بۆ سەر حكومەتی عێراقی و كاری جددی لەسەربكرێت، بۆ ئەوەی حكومەتی عێراقی ئێستا وەك میراتگرەوەی حكومەتەكانی پێش خۆی مل بۆ جێبەجێكردنی بدات.
پێنجەم: كاربكرێ‌ بۆ ئەوەی دادگای باڵای تاوانەكان كاربكرێتەوە، بۆ ئەوەی بەفەرمی و بەنووسراو دۆسییەی قەڵادزێ‌ و دۆسییەكانی تری تاوانەكان، بسەلمێنرێن وەك تاوانی جینۆسایدو دژی مرۆیی نەك بە شێوەی زارەكی وەك ئەوەی “قەڵادزێ‌ و سەیدسادق”.
شەشەم: پێویستە كار بۆ ئەوە بكرێ‌، كە تەواوی ئەوانەی لە 1977 بۆ 1989 دەستیان لە بۆردوومان و راگواستن و تاوانی جینۆسایدكردنی قەڵادزێ‌ و دەورو بەری هەبوە، دادگایی بكرێن، كە تا ئێستا بەشێكیان لە ژیاندا ماون و تۆمەتبارن بە بەشداریكردن لە تاوانەكەدا.
_____

سەرچاوە:
-راگواستنی قەزای پشدەر(1977/1989)كۆتایی ئەنفال، نووسینی: مۆفەق میراودەلی، 2012، لێكۆڵینەوە
– ئینسایكلۆپیدیای شەهیدانی قەڵادزێ‌ (24/4/1974)، نوسین و ئامادەكردن: مۆفەق، میراودەلی، 2012، لێكۆڵینەوە
-كارەسات و بۆردومانی قەڵادزێ‌، عومەر حمزە ساڵەح، 2012، لێكۆڵینەوە
-كۆستی شارێك، دادوەر تەها بابان، 2004، لێكۆڵینەوەو بەدوادا چوون
-جینۆسایدی گەلی كورد” ئامار، داتا، پشكنین”، تەها سلێمان، 2014، لێكۆڵینەوە
-دكتۆر مارف عومەر گوڵ، جینۆسایدی گەلی كورد، چاپی پێنجەم، هەولێر، لێكۆڵینەوە
Icrc -، مركز المعلومات، نڤام روما اڵاساسی للمحكمە الجنائیە الدولیە المعتمد فی روما فی 17تموز/ یولیو 1998
-رۆژنامەی رێگای كوردستان، پاشكۆی تایبەت بە یادی بۆردوومانی قەڵادزێ‌، 2012
-رێگای كوردستان، دۆسییەی تایبەت، 2012 مەلا سمایلی نوورەدینی

About دیدار عثمان

Check Also

نووسینەوەی مێژوو بەپێی حەز و ئارەزوو!

چەند تێبینییەک لەسەر کتێبی مێژووی بزر و نەگێڕدراوەی کورد: ئەم کتێبە کە نووسەرەکەی سۆران حەمەڕەشە …