چوار شه‌ممه‌ , كانونی یه‌كه‌م 4 2024
Home / مێژووی ئیسلام / مێژووی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی مورجیئە

مێژووی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی مورجیئە

مێژووی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی مورجیئە 

1488025491945
لە مێژووی ئیسلامدا نووسینی: خالید ئیسماعیل محەممەد
 

ئەگەر چاوێك بە مێژووی ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا بخشێنین دەبینین چەندین گروپی داهێنەر سەریانهەڵداوە، وەك پێغەمبەر (د.خ) ئاماژەدەكات، حەفتا و دوو گروپی سەرلێشێواو لە ئوممەتەكەی سەرهەڵدەدات، تەنها یەك گروپیان رێگەی راستیان گرتووە و رزگاردەبن ئەوانیتر سەرلێشێواون و هەندێ‌ لەو گروپانە بە دەرچوو لە ئایین و بێباوەڕیان نەزانیون و هەندێكتریان بە دەرچوو لە ئایین و بێباوەڕیان ناوزەندكردوون، چەند گروپ و دەستەیەك لەبنچینەدا موسوڵمان بوون، بەڵام شوێن كەسانێك كەوتن كە داوای پێغەمبەرایەتییان دەكرد بەشێوەیەكی درۆ و ناڕاستی. لەوبارەوە پێغەمبەر (د.خ) هەواڵیداوە لەبارەی پەیدابوونی چەند كەسانێك لە ئوممەتەكەی كە داوای پێغەمبەرایەتی درۆیینە دەكەن تاوەكو كەسانێك بوون شوێن كەسایەتییەك كەوتوون كە پڕوپاگەندەی خوایەتییان كردووە، هەموو ئەو گروپە بێبڕوایانە دەچنە ریزی ئەو حەفتا و دوو گروپەوە، هەندێ‌ لەو گروپانەش بەلای ئیسلامدا دەشكێنەوە بەڵام دووچاری گومڕایی و سەرلێشێواوی بوون یان لەڕێگەی راست لایانداوە هەندێ‌ لەو گروپە سەرەكییانەش كە زانایان كۆدەنگن لەسەر گومڕابوونیان وەكو خەواریج و موعتەزیلە و مورجیئە، بەڵام ئایا ئەو گومڕاییە بەسەر هەموویاندا دەچەسپێت؟ لەبەرئەو خاڵە نووسەرانی گروپە كۆنەكان لەنووسینەكانیاندا باسیان لە نزیكەی حەفتا و دوو گروپ كردووە و لەكاتێكدا ئاماژەیان بەوەكردووە كە گروپیتریش لەداهاتودا سەرهەڵدەدەن.
گەربێتو بەدواداچوون بكەین لەبارەی ئەوانەی پروپاگەندەی خوایەتی یاخود پێغەمبەرێتیان كردووە یان ئەو پێشەوایانەی كە دووچاری گومڕایی بوون چی وایكرد گومڕاببن، ئەگەر ئاماژە بەچەند كەسایەتیەك بكەین لە سەرەتای مێژووی ئیسلامدا داوای پێغەمبەرایەتییان كردووە پڕوپاگەندەی ئەوەیان كردووە كە نوێنەری خوان لەسەر زەوی وەك موسەیلەمەی درۆزن و سەجاح و (الاسود العنسی).. هتد، یاخود ئەو گروپانەی شوێنكەوتەی گومڕایی و بێباوەڕیبوون یا ئەوانەی پڕوپاگەندەی خوایەتی و پێغەمبەرایەتییان كردووە و یان شوێنكەوتەی ئایینە بێبڕواكان بوون و یاخود زۆر رۆچووبوون لە پێداهەڵدان و خۆشویستنی بنەماڵە و خانەوادەی پَیغەمبەر (د.خ)و یا هەستاو ن بە تەئویلی كوێرانەی نازانستی، یاخود هەستاون بە پێچواندنی خوا بە دروستكراوەكانی و چەندین گومڕابوونیتر كە ئایینی پیرۆزی ئیسلامیان كرد بە چەند دەستە و تاقمێكی گومڕا وەكو پێشتر ئاماژەمان بۆكردن وەك خەواریج موعتەزیلە و مورجیئە. دەوڵەتی ئیسلامی لەدوای جەنگی سەفین دەبینین گروپێك سەریانهەڵدا بەناوی خەواریجەوە كە یەكەمین گروپ بوون لە سەدەی یەكەمی هیجری سەریانهەڵدا كە نە باوەڕیان بە خیلافەتی ئیمام عەلی و نە خیلافەتی معاویە هەبوو، بەڵكو باوەڕیان بە تەحكیم هەبوو كە دەیانووت حوكم تەنها بۆ خوایە.. بۆیە یەكێك لەم گروپانە بەناوی عەبدولڕەحمان كوڕی مەلجەم هەستا بە شەهیدكردنی ئیمام عەلی خوا لێیڕازیبێت دواتر حەسەنی كوڕی بۆ ماوەی شەش مانگ خیلافەتی گرتەدەست و دواتر سپاردنی خیلافەت بە موعاویەی كوڕی ئەبوسوفیان لە ساڵی 41ی كۆچی.. بۆیە ئەگەر چاوێك بە مێژووی دەوڵەتی خیلافەتی ئەمەوی بخشێنین لە ماوەی نەوەد و یەك ساڵی تەمەنیدا ئارامی بەخۆوە نەبینیوە تەنها لەچەند كاتێكی كەمدا نەبێت لەماوەی خیلافەتی عومەری كوڕی عەبدولعەزیزدا، ئەو سیاسەتەش ناونرابوو توندوتیژی و دژایەتی و خوێنڕێژی، یەكەمین ئەو شۆڕشانەی كە دژی دەوڵەتی ئەمەوی سەریهەڵداوە شۆڕشەكەی ئیمام حسەین كوڕی عەلی كوڕی ئەبو تالیب بوو كە شۆڕشەكەی بانگەشە بوو بۆ دینی خوای گەورە، لەدوای ئەوە شۆڕشەكەی عەبدوڵڵای كوڕی زوبێر و موسعەبی برای بوو، پاشان بزووتنەوەی تەوابین و بزووتنەوەی خەواریج و مورجیئەبوو كە ئەم هەموو بزووتنەوانە فاكتەرێك بوون بۆ تەمەنكورتی و لەناوچوونی خیلافەتی ئەمەوییەكان، لەو بزووتنەوە بەرهەڵستكارانەش بزووتنەوەی مورجیئە بوو كە ئەم بزووتنەوەیە لە نیوەی دووەمی سەدەی یەكەمی هیجری لەژێر كاریگەری ئاڕاستە فكرییە مەسیحییەكان لە دیمەشق دەركەوتن.
سەرهەڵدان و هۆكاری دەركەوتنییان لە مێژووی ئیسلامدا
دەركەوتنی خەواریجەكان كارگیەرییەكی گەورەیان بینی لە سەرهەڵدانی رووداو و ئاژاوەگێڕی لە كۆمەڵگای ئیسلامیدا، هەروەكو چۆن دەركەوتنی خەواریجەكان لە مێژووی ئیسلامدا دەركەوتنێكی سیاسی بوو بۆ ململانێ‌ لەسەر دەسەڵات، بەهەمانشێوەش دەركەوتنی مورجیئە دەركەوتنێكی سیاسی و پەیوەندی هەبووە بە كاروباری سیاسیەوە چی راستەوخۆ كە پەیوەندی بە خیلافەتەوە هەبێت چی وەكو پەیوەستبوون بە هەڵوێستی دەوڵەتی ئەمەوییەوە بەرامبەر بە نەتەوە ناعەرەبەكان بێت كە هاتبووونە ناو ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە. هەر لە دوای گواستنەوەی خیلافەت بۆ ئەمەوییەكان كۆمەڵە كەسانێك كە ناسرابوون بە (السواد الاعڤم) گروپێكی تازەیان دامەزراند بەناوی مورجیئە لەبەرامبەر خەواریجدا كە باوەڕیان نە بە ئیمامەتی عەلی نە بە خیلافەتی معاویە هەبوو. ئەسڵی ئەم وشەیەش كە (ارجا‌و)یە واتا دواخستن. ئەمانە لەبەرامبەر خەواریجدا دەركەوتن كە خەواریجەكان خاوەنی گوناهە گەورەكانیان بەبێ‌ باوەڕ دەزانن و هیچیان لە دەروونی مرۆڤ نەدەزانی و جیاوازی نێوان موسوڵمان و فاسقیان نەدەكرد. وەكو گوتمان سەرهەڵدانی مورجیئە پەرچەكردارێك بوو بۆ بزووتنەوەی خەواریج و لە زۆربەی بیدعەت و داهێناندا لە كاردانەوەی یەكتربوون كە خەواریجەكان باوەڕیانوابوو هەركەسێك گوناهێكی گەورە بكات پێیبێباوەڕدەبێت و لە دین دەردەچێت، بەڵام مورجیئە لە كاردانەوەی خەواریجدا باوەڕیانوابوو مرۆڤ هەرچەندە گوناهبكات باوەڕەكەی زەرەرناهێنێ‌، جا خەواریج وەك پێشتر باسمانكرد بۆیە پێیاندەوترا خەواریج چونكە لە فەرمانی ئیمام عەلی كوڕی ئەبو تالیب دەرچوون، بەڵام مورجیئە بۆیە پێیاندەوترا مورجیئە چونكە كردەوەیان لە ئیمان دوادەخست، دەیانگوت باوەڕ بەبێ‌ كردەوەش هەر ئیمانە، لەگەڵا باوەڕی كەسێك كە یەك گوناه ناكات هیچ جیاوازی نییە، بۆیە ناونران مورجیئە چونكە (اخروا العمل عن الایمان، و وارجئوا العمل عن الایمان)و گوتییان، باوەڕ هیچ پەیوەندی بە كردەوە و (گاعە)ەوە نییە و هیچ پەیوەندی بە گوناهەوە نییە كە بێگومان ئەمە بیدعە و داهێنانە، ئەوەی (خەواریج)یش هەر بیدعە و داهێنانە كە دەڵێ‌: هەر كەسێك گوناهبكات پێی (كافر) دەبێت. واتە هەم بیرۆكەی (مورجیئە) داهێنان و بیدعەتە كە دەڵێ‌ هەرچەندە مرۆڤ زۆر گوناهبكات پێی (كافر) نابێت و باوەڕی زەرەر ناهێنێت و هەم ئەوەی (خەواریج)یش كە دەڵێ‌: بە گوناهێك مرۆڤ (كافر) دەبێت. ئەم دوو كۆمەڵەیە بنچینەی پەیدابوونی بیدعەت و داهێنان بوون لە مەسەلەی باوەڕدا، پێڕ و تاقمەكانیتر زۆربەیان لەژێر كاریگەری بیروبۆچوونەكانی ئەم دوو تاقمەیەدا بوون.
مورجیئە لەڕووی چەمك و زمانەوانییەوە
لەڕووی چەمكەوە: تەبەری دەڵێت: هەموو ئەو كەسانەن كە وتویانە باوەڕ وتەیە بەبێ‌ كردەوە، دەستەیەكیان دەڵێت كە شەریعەت بەشێك نییە لە باوەڕ، بەڵكو باوەڕ تەنها پەسەندكردنیەتی بە وتە بەبێ‌ كردەوە. ئیبن ئەسیر دەڵێت: هەموو ئەو دەستانەن كە باوەڕیانوایە سەرپێچیكردن هیچ زیانی بۆ باوەڕ نییە و هەروەها سەرپێچینەكردنیش هیچ زیانی بۆ بێباوەڕ نییە. ئەوانەش دابەشدەكرێن بۆ سێ‌ گروپ: مورجیئەی یەكەمین: هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە پەیڕەوی لە وتە و كاروكردەوەكانی (ئیمامی عوسمان و ئیمامی عەلی) دەكەن و خۆیان بە شوێنكەوتەی ئەو دوو ئیمامە دەزانن. ئەوانە دژی كەسانێكن كە ئەم دوو ئیمامە بە بێباوەڕ دەزانن یان زیادەڕەویدەكەن. مورجیئەی زانایان (الفقها‌و): هەموو ئەوانەن كە دەڵێن باوەڕ دوو روكن لە خۆدەگرێت، پەسەندكردن بە دڵا و بڕیاردان بە زمان كە نە لێیزیاددەبێت و نە لێیكەمدەبێت و نە لێیجیادەبێتەوە. لە بەناوبانگترین ئەو كەسانەی كە نوێنەرایەتی ئەم مەزهەبە دەكەن زانایانی حەنەفین كە پابەندن بە بیروباوەڕی سەلەف، ئەوانەش كە باوەڕیان بەم مەسەلە نییە (أبو جعفر گحاوی)یە لەگەڵا دەستەیەك لە مورجیئەكان. مورجیئە و زیادەڕەوی لەگوتارەكانیاندا وەكو جەهمییەكان: ئەوانە كە دەڵێن كە باوەڕ تەنها بە دل دەبێت ئەوەش پەسەندكردنی بە دڵا بەتەنها ئەوەش وادەكات نزیكی بكاتەوە لە ئاستەنگی ناشیاوی. ئەوانەش كە نوێنەری ئەم گروپە دەكەن بریتینلە ئەشعەرییەكان. مورجیئە لەڕووی زمانەوانییەوە لە (ارجا‌و)ەوە هاتووە لەزمانەوانیدا بەچەند واتایەكی جیاواز هاتووە كە گرنگترینیان دواخستنە (گەڕانەوە)، ئیبن ئەسیر باسی ئەم بابەتەی كردووە ئەو حەدیسەمان بۆدەگێڕێتەوە كە دەفەرموێت: (وأرجأ رسول الله (ص) أمرنا) یا (أخره) واتا پێغەمبەر (د.خ) كاری ئێمەی دواخست. لە قورئانی پیرۆزیشدا وتەی (مرجئون) لە ئایەتی (106)ی سورەتی تەوبە بەكارهاتووە. واتایەكیتری (ارجا‌و) ئەوەیە (اعگا‌و الرجا‌و)ەیە واتە هیوابەخش، پێویستە سەرنجبدەینە ئەم خاڵە جیاوازانەی كە بۆ مورجیئە بەكارهاتوون دەبینین هەموویان پەیوەندییەكی نزیكیان بەیەكەوە هەیە، بەوشێوەیە كە (ارجا‌و) بە واتای دواخستن یا گەڕانەوە بێت، ئەوە لە سێ‌ خاڵدا دەتوانین چڕیبكەینەوە.
شێوەی یەكەم: ئەوەیە كە دەربارەی ئەشكەنجە و لێبوردن بێت، كەسێ‌ كە تاوانی گەورەی ئەنجامدابێت تاوانەكەی تا رۆژی دوایی دەمێنێتەوە و واتا رۆژی دوایی لێپرسینەوەی لەگەڵا دەكرێت. هەر بەمشێوەیەش (ابن منڤور) ناوینان (مورجیئە)، چونكە باوەڕیانوایە خوا سزای ئەو كەسانەی دواخستووە كە تاوان ئەنجامدەدەن. لە دیدی شەهرەستانییەوە (ارجا‌و) بەواتای ((دواخستنی حوكم دێت بۆئەو كەسانەی تاوانیان ئەنجامداوە بۆ رۆژی دوایی)). شێوەی دووەم: ئەوەیە كە وشەی (ارجا‌و) واتای دواخستنە دەتوانرێَت لە چەمكی (مورجیئە)دا چڕبكرێتەوە. شێوەی سێیەم: بەدواخستنی پلەی ئیمام (عەلی) دێت كە لەدوای هەر سێ‌ خەلیفەی راشدین بوو، بەشێوەیەك (ارجا‌و) بەواتای (اعگا‌و الرجا‌و) دێت كە (ارجا‌و) بەواتای (اعگا‌و الرجا‌و) بێت بەواتای هیوابەخشینە كە ئەنجامدەرانی تاوانە گەورەكان بە هیوای بەخشینی خوداین، لەمەوە بۆماندەردەكەوێت كە مورجیئە دەستەیەك بوون كە تاوانی گەورە ئەنجامدەدەن بە هیوای بەخشینی خودای گەورەن. هزری مورجیئە
مورجیئەكان بەهۆی كاریگەری هەندێك هۆكارەوە كە لەژێر سەری مەسیحییەكانەوە بووە لە دیمەشقی پایتەختی ئەمەوییەكاندا دەركەوتن. بنچینەی باوەڕەكەشیان لەسەر ئەوە بەندبوو كەوا پێویستە حوكمی ئەو موسوڵمانانەی سەرپێچیكەر و تاوانكارن هەڵبگیرێت بۆ رۆژی دوایی و نابێت هیچ موسوڵمانێكیش تۆمەتباربكرێت و سزابدرێت بەچاوپۆشین لەوەی هەر گوناهێكیشی كردبێت. مورجیئەكان دەیانگوت تاوان و سەرپێچیكردن لەپاڵا باوەڕداریدا زیانی نییە هەروەكو چۆن ملكەچی و گوێڕایەڵیش لەپاڵا بێباوەڕیدا كەڵكی نییە، بۆیە ئەگەر مرۆڤ هەر سەرپێچی و گوناهیش بكات ئەوا ناتوانرێت بە بێباوەڕ ناوزەندبكرێت مادام ئیسلام بووە و دوو گەواهییەكەشی (أشهد أن لا اله الا الله و أشهد أن محمد رسول الله) بەسەر زاردا هاتووە، بۆیە سزا و پاداشتدانەوەی تەنها بۆ یەزدان هەڵدەگیرێت، شتێكی سروشتی بوو بیروباوەڕێكی لەوجۆرە پاڵا بە هەڵگرانیەوە بنێت واز لە ئەركەكانی نوێژ و زەكاتدان و رۆژووگرتن بێنن كەوا ئایینی پیرۆزی ئیسلام پێویستیكردووە لەسەر موسوڵمانان. لەگرنگترین بیروڕاكانی پەیڕەوانی مورجیئە
پێشەوایەتی: ئەمانە پێیانوابوو كە لەسەر موسوڵمانان پێویستە پەیڕەوی لە پێشەوا و خەلیفەكانی سەردەم بكەن كە مەبەستی ئەوان لە پەیڕەو و ملكەچكردن بووە بۆ سیستەمی خیلافەتی ئومەوی، بەوپێیەی درێژەپێدەری دەوڵەتی خیلافەتی راشدی بوون. دوای نیو سەدەش لە دەركەوتنیان هەندێك لە پەیڕەوانیان پێیانوابوو كە دەكرێت خیلافەت لە هۆزی قوڕەیش دەربچێت بەمەرجێك پەیڕەوی لە قورئان و سوننەت بكات. تاوانی گەورە: ئەمان پێیانوابوو ئەوانەی تاوانی گەورە ئەنجامدەدەن بێباوەڕ نین، بەڵكو بۆ مرۆڤ و موسوڵمانان نییە بڕیار لەسەر بێباوەڕبوونیان بدات،، بەڵكو خودای گەورە خۆی لە رۆژی دواییدا بڕیار لەسەر پاداشت و سزا دەدات. دیارە مەبەستی ئەمان لە باوەڕ ئەوەبووە كە پاكانە بۆ خەلیفەكانی ئومەوی بەتایبەت موعاویە بهێننەوە كە زەوتكەری سیستەمی خیلافەت نەبووە و نەبوون، بەڵكو ئەو كار و رووداوانە ویستی خودایان لەسەربووە و هەر خوداش خۆی لە رۆژی دواییدا بڕیار لەسەر ئاییندەیان دەدات. دادوەری: ئەمانە پێیانوابووە كە پەروەردگار دادوەرە و لە هەموو كەس بەخشندەترە، بۆیە خودا لە رۆژی دواییدا بە دادوەری و بەخشندەیی مامەڵە لەگەڵا بەندەكانیدا دەكات، نەوەك بە سزادانی بێلێپرسینەوە و لەخۆڕا. خۆپارێزی: ئەم كۆمەڵە باوەڕیان بە خۆپارێزی هەبوو واتە باوەڕیانوابوو كە هەر موسوڵمانێك دەبێت لەكاتی نائاسایی و دەسەڵاتدارێتی فەرمانڕەوایی زۆردار یان مەسیحی و یان جو و یان بێباوەڕ خۆڕاگربێت و خۆی نەدات بەدەستیانەوە، بەڵكو ملكەچی داوا و فەرمانەكانی ئەوان بێت تا بارودۆخی موسوڵمانان ئاسایی دەبێتەوە و ئەو ستەمەیان لەسەر لادەچێت، ئەوكاتە دەتوانن باوەڕی خۆیان ئاشكرابكەن و خەباتی بۆبكەن. گەڕانەوە: ئەمان باوەڕیان بەگەڕانەوە هەبووە، واتە پێیانوابووە كە موسوڵمانە پاك و خواناسەكان لە رۆژی دواییدا هەمان پایەی دنیایان دەبێت و جارێكیتر پێدەگەنەوە. قەزا و قەدەر: ئەمانە باوەڕیان بە قەزا و قەدەر هەبوو، واتە پێیانوابووە هەموو رووداو و بڕیار و چارەنووسەكانی مرۆڤ رەزامەندی و ویستی خودایی لەسەرە، هەروەها لە رۆژی دواییدا پەروەردگار بەگەورەیی و بەخشندەیی خۆی پاداشت و سزای بەندەكانی دەدات. پەیمان و بەڵێنەكان: ئەمانە پێیانوابووە كە پەیمانەكانی پەروەردگار راستن و مرۆڤ بەری چاكە و خراپەكانی وەردەگرێت، واتە بە چاكەكانی بەبەهەشت دەگات و بە خراپەكانی دەچێتە دۆزەخەوە. دانانی قورئان: ئەم كۆمەڵە پێیانوابووە كە قورئان كۆن و ئەزەلی نییە، بەڵكو لە سەردەمی (23) ساڵی پێغەمبەرایەتیدا پەروەردگار دایناوە و بووەتە سەرچاوەی یەكەم و بنەڕەتی موسوڵمانان و ئایینی پیرۆزی ئیسلام. هەڵەكانی مورجیئە لە تێگەیشنی باوەڕدا ئەو سێ‌ دەستەیەی مورجیئە كە دەڵێن باوەڕ تەنها لەدڵدایە، پاشان كاروكردەوەی دڵا باوەڕ دروستدەكات، ئەوەش بە رای زۆری مورجیئە هەروەكو (أبو الحسن اڵاشعری) لە پەرتوكەكەیدا باسیدەكات، هەروەها لەوتەكانیاندا ئەوەشیان خستووەتەڕوو كە كاروكردەوەكانیش باوەڕ دروستناكەن وەكو (جەهم)و شوێنكەوتووەكانی وەكو (صالحی)و ئەوەی ئەوەشیان خستووەتەڕوو زۆربەی هاوەڵەكانی بوون، لە وتەی دووەمدا دەڵێت: باوەڕ تەنها وتنە بە زمان كە ئەوەش هیچ كەسێك نایزانێ‌ و بۆیڕووننابێتەوە. سێیەمیان پەسەندكردنیەتی بە دڵا و وتنیەتی بە زمان كە ئەوەش روونە لای ئەهلی زانایان و شوێنەكەوتوانیان. ئەوانەش لەمبارەیەوە كەوتوونەتە هەڵەوە: یەكەمیان: گومانیانوابوو كە ئەو باوەڕەی كە خوا پێویستیكردووە لەسەر بەندەكانی وەكو یەكە بۆ هەموو بەندەكانی و ئەو باوەڕەی كە پێویستكراوە لەسەر كەسێك بەهەمانشێوەش پێویستكراوە لەسەر هەموو كەسەكان. كارەكە بەمشێوەیە نییە، خوای گەورە باوەڕی پێویستنەدەكرد لەسەر شوێنكەوتووە لەپێشینەكانی پێغەمبەران، ئەگەر پێویستی نەكردبایە لەسەر ئوممەمتی محەممەد پێغەمبەرمان (د.خ) ئەگەر پێویستی نەكردبایە لەسەر كەسانیتر، واتا ئەو باوەڕەی كە پێویستبوو لەسەر بەندەكانی خوای گەورە پێش دابەزینی هەموو قورئان وەكو ئەو باوەڕە نەبوو كە پێویستبوو لەسەر بەندەكانی خوای گەورە دوای دابەزینی قورئان، ئەو باوەڕەی كە پێویستبوو كە هەموو كەس بیزانێت و پێغەمبەر (د.خ) پێیگەیاندین جیاوازبوو، وەكو ئەو باوەڕە نەبوو كە پێشتر پێماندرابوو، ئەوەش كە پێویستە لەو باوەڕەی كە هەمانە بریتییەلە پەسەندكردنی وتەكانی پێغەمبەر (د.خ)، بەڵام هەركەسێك وتەكانی پێغەمبەر (د.خ) بە راست بزانێ‌ و پەسەندیبكات دوای ئەو كەسە مرد باوەڕی بەپێویستبوون نەبووە تەنها پەسەندكردنی قسەكانی نەبێت، بەڵام ئەگەر قورئان و فەرموودەكانی راگەیاندنی جیایان هەبوایە لەبارەی باوەڕەوە پێویستە بە جیاوازیش پەسەندبكرێت. ئەوەی پێویستە لەسەر باوەڕێكی دامەزراوی بە مردنی پێش ئەوەی كەشێكیتر رابگەیەنێت، هەروەها ئەگەر قەدەر وایكرد ئەو كەسە ژیا ئەوا لەسەر هیچ یەكێك بەگشتی پێویستنابێت كە هەموو ئەو شتانە بزانێ‌ كە پێغەمبەر (د.خ) فەرمانیپێكردووە و نەهیلێكردووە و هەواڵیپێداوە، بەڵكو تەنها پێویستە لەسەری كە ئەوەندە بزانێ‌ چی حەڵاڵە لەسەری و چی حەرامە لەسەری، ئەگەر كەسێك ماڵی نەبوو پێویستناكات كە فەرمانە جۆراوجۆرەكان و كارە جیاوازەكانی زەكاتدان بزانێ‌، ئەگەر توانای حەجی نەبوو پێویستناكات لەسەری بزانێ‌ و فەرمانە جۆراوجۆرەكانی تایبەت بە بەجێهێنانی حەج بزانێ‌، ئەوەی ژن نەهێنێ‌ هیچی لەسەر نییە كە بزانێ‌ چی پێویستە بۆ ژنهێنانی بەمەش باوەڕ پەیوەستدەبێت بە پەسەندكردنی و بە كاروكردەوە لەسەر كەسەكان و پێویستنابێت لەسەر كەسانیتر. بەمشێوەیە وەڵام بۆ وتەكانی مورجیئەكان دەردەكەوێت كە ئەوان باسی باوەڕیان كردووە پێش كاروكردەوە و ئیبن تەیمییە دەڵێت: ئەوەی وتووتانە وانییە، چونكە ئەوان وتەیان كردووە بە باوەڕ پێش پێویستبوونی ئەم كاروكردەوانە، ئیبن تەیمییە دەڵێت: پێویستە كاروكردەوە ئەنجامبدرێت ئەگەر باوەڕیشی لەگەڵا نەبێت. ئەگەر ئەوان باوەڕداربن ئەوە خوای گەورە باوەڕی پێویستكردووە پێش ئەوەی ئەوان قسەی لەبارەوە بكەن، كاتێ‌ كە قورئان هاتەخوارەوە ئەگەر بڕیارنەدەن بە پێویستبوونی ئەوە باوەڕدارنین، بۆیە خوای گــەورە لە سورەتی (أل عمران) ئایەتی (97) دەفەرموێت: (خوا لەسەر خەڵكی پێویستكردووە سەردانی ماڵی خوا بكەن هەركەسێك توانای هەبێت، هەركەسێك توانای هەبێت و نەچێت ئەوە بەڕاستی خوای گەورە بێنیازە لەهەموو جیهانیان). لەبەرئەوە باسكردنی حەج زۆرتر لە فەرمودەكانی پێغەمبەردا باسنەكراوە و زۆرترین باس تێیدا دەربارەی باوەڕ و ئیسلامە وەكو فەرمودەی (وفد عبدالقیس)و باسكردنی حەج هاتووە لە فەرمودەی (ابن عمر و جیریل). لەبەرئەوەش چونكە حەج كۆتا شت بوو كە خوای گەورە پێویستیكرد و لە پێنج ئەركانەكانە پێش پێویستبوونی لە بازنەی ئیمان و ئیسلامدا نەبووە، بەڵام كاتێك كە پێویستبوو پێغەمبەر (د.خ) خستیەپاڵا ئیمانەوە ئەگەر بەتەنیاش بكرێت خستیەپاڵا ئیسلامەوە، هەروەها لەوتەكانیدا هاتووە، هەركەسێك باوەڕیهێنا و مرد پێش پێویستبوونی كاروكردەوەكان ئەوە ئەو كەسەیە بە باوەڕداری مردووە. ئەوە راستە چونكە ئەو كەسە بەباوەڕەوە هاتووە و پێویستكراوە لەسەری، بەڵام كاروكردەوەكانی لەدوای ئەوە لەسەری پێویستنەكراوە، لێرەدا پێویستە ئەوە بزانرێت كە ئەو گومانەی لابردووە كە خرابوونەسەر ئەم دوو كۆمەڵەیە. ئەگەر بگوترێت كاروكردەوەكان پێویستن لەسەر باوەڕدار ئەوا باوەڕ جۆراوجۆر دەبێت و تەنها یەك شت نییە بۆ هەموو خەڵك. ئەهلی سونە و فەرمودەكان دەڵێن: هەموو كاروكردەوە باشەكان پێویستدەكرێت و بەباشی پەسەنددەكرێن لەئیماندا، واتە لەباوەڕیكدا بەتەواوی پەسەنددەكرێت، نەك تەنها لە باوەڕێكی پێویستكراودا بەڵكو جیاوازیدەكرێت لەنێوان باوەڕێك كە پێویستە و لەنێوان باوەڕێكی تەواودا هەروەكو زانایان دەڵێن: شوشتن دابەشدەبێت بۆ بەشبەش و بۆ تەواوەتی. بەشبەش واتە تەنها ئەوانەی كە پێویستن، بەلام تەواوی واتە بەباشی پەسەنددەكرێت و جێبەجێدەكرێت، وشەی تەواوی هەر بەو بەشەش بەپێی هەموو كارە پێویستەكان بەتەواوی كە مەبەست پێی جێبەجێكردنی تەواوەتی و پەسەندكردنیەتی، بەڵام بە گوتەی ئەوان خوای گەروە باوەڕ و كردەوەی لێكجیاكردۆتەوە، لە چەند بابەتێكدا ئەوە راستە ئەوە لێرەدا رووندەبێتەوە ئەگەر باوەڕ هەبوو ئەوا خوای گەورە كاروكردەوەی دەخاتەناوەوە و فەرمانیپێدەكات و نزیكدەبێتە لە كاروكردەوە وەكو باسمانكرد كە بۆچونەكان بۆ ئەم بابەتە زۆرن، ئەوەش لەبەرئەوەیە چونكە لەبنچینەدا باوەڕ ئەو شتەیە كە لەدڵدا هەیە و كاروكردەوەكان دیار و پێویستن بۆئەوە، باوەڕی پێویستكرا و لەدڵدا دروستنابێت ئەگەر كاروكردەوەی لەگەڵدا نەبێت، بەڵكو هەركاتێك كاروكردەوە دیارەكان بەرەو لاوازی چوون ئەوە باوەڕیش لەدڵدا لاوازدەبێت، بۆیە باوەڕ دەبێتە پێویستكراو و پێویستكەر ئەگەر بنچینەكەی لەدڵدا بێت.. بۆیە باوەڕ تەنها بە باوەڕی دڵا پەیوەستنییە، بەڵكو دەبێت كاروكردەوەی باشی لەگەڵدابێت، یەكەمجار سۆز دەچێتەسەر ئەو كەسەی كە سۆزی بەرامبەر دەكرێت یەكەمجار، پاشان بە ناوێكی تایبەتەوە باسدەكرێت بۆئەوەی گوماننەبات كە یەكەمجار ناچێتە ناوییەوە، گوتیان ئەوەی سۆزی تایبەتی دەربڕیوە بۆ هەموو كەسێكە بەگشتی وەكو فەرمودەی خوای گەورە لە ئایەتی (98) سورەتی بەقەرە و ئایەتی (7) سورەتی ئەحزاب و ئایەتی (12) سورەتی محەممەد و ئایەتی (238) سورەتی بەقەرە و ئایەتی (5) سورەتی ئەلبەیینە. ئەوا هەمووی مەبەستی پێی پەرستنی یەك خودایە و بەتەنیا و هیچیتر كە فەرمانیكردووە بە ئەنجامدانی نوێژ و زەكات بۆئەوەی بزانرێت كە ئەمانە دوو پێویستن ئەنجامبدرێت بە پەرستیشی رەها و پوختەكرا و دانانرێت بەبێ‌ ئەم دووپایانە.
هەروەها یەكەمجار باوەڕ باسدەكات، چونكە یەكەم بنچینەیە كە پێویستە هەبێت پاشان باسی كاروكردەوەی باش دەكات كە ئەوەش بە تەواوكاری دین دانراوە، بۆئەوەی گومان بەو گوماننەبات كە بەتەنها باوەڕ پێویستە ئەگەر كاروكردەوەی چاكی لەگەڵدا نەبێت، هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت (ئەم كتێبە كە قورئانە هیچ گومانێكی تێدانییە بە رێنوێنی و رێنیشاندەرە بۆ پارێزگاران و لە خواترسان، جا ئەوانەی بە پەنهانی باوەڕیانهێناوە و نوێژەكانیان ئەنجامدەدەن و لەم رزق و رۆزییەش دەبەخشن كە پێمانداون، ئەوانەی باوەڕیانهێناوە بەو شتەی (ئەی محەممەد) كە بۆ تۆ نێردراوە و ئەوەش كە بۆ پێش خۆت نێردراوە، باوەڕیان هەیە بە رۆژی دوایی، ئەوانە باوەڕێكی راستەقینە و دڵنیاییكەرەوەیان هەیە، ئەوانە لەلایەن پەروەدگاریانەوە رێنوێنیكراون و سـەرفرازدەبن (البقرە) ئایەتی (1 – 5)، دەڵێ‌ هەموو ئەوانە لە ئەهلی كتاب بوون (جوولەكە و مەسیحی) كە باوەڕیانهێنا بەوەی كە بۆسەر تۆ دابەزیبوو و ئەوەی بۆ پێش تۆ دابەزیبوو، هەروەها لە سورەتی (البقرە)دا كە سورەتێكی پایەبەرزە لەقورئاندا یەكەم سورەت بوو كە لەمەدینەدا دابەزی و خوای گەورە بە چوار ئایەت دەستیپێكردووە كە باسی رەوشتی بڕوادارانی دەكات، دوو ئایەتیش باسی رەوشتی بێبڕوایان دەكات و دوو ئایەت باسی رەوشتی دووڕووەكان دەكات كە ئەوكاتە پێغەمبەر (د.خ) كۆچیكرد بۆ مەدینە خەڵكان بوون بە سێ‌ گروپەوە (بڕوادار، بێبڕوا یان دووڕوو) بەپێچەوانەی ئەو كاتەی كە لە مەككە بوو كە ئەوكات دووڕوو نەبوون، لەبەرئەوە (ئەحمەدی كوری حەنبەل و ئەوانیتر) دەڵێن: كۆچبەرەكان دووڕوو نەبوون، بەڵكو ئەم دیاردەیە لە تیرە و هۆزە پشتیوانەكاندا پەیدابوو، چونكە لە شاری مەككەدا بێبڕواكان دەستیان بەسەرداگرتبوو ئەوەی كۆچیكرد بڕواداربوو و تەنها كەسی بڕوادار كۆچیكرد، دەڵێن: بەڵكو كاروكردەوەكان لەبنچینەدا لە باوەڕەوە نین، بەڵكو بنچینەی باوەڕ ئەوەیە كە لەدڵدایە، چونكە دڵ پێویستی بە باوەڕە، هەروەها قسەی پێغەمبەر (د. خ) دەخەنەڕوو بەوەی كە ئەو باوەڕەی لەدڵدایە بێ‌ كاروكردەوە پێویستە، بەڵام ئەوەی كە پێغەمبەر (د. خ) باسیكردووە تایبەتە و دڵنیایی لەسەركراوەتەوە بۆئەوەی بزانرێت كە پەیمانی پاداشتیان پێدراوە كە لە رۆژی دواییدا كە بە هەشتە بەبێ‌ ئەشكەنجە بۆ هیچ كەسێك نییە تەنها بۆئەوانە نەبێت كە باوەڕیاننەهێناوە و كاروكردەوەی باشیان ئەنجامنەداوە. بۆ كەسێك نییە كە پڕوپاگەندەی باوەڕدەكات، بەڵام كاریپێناكات، هەروەها خوای گەورە لەئایەتێكدا روونیدەكاتەوە كە بەڕاست زانین و پەسەندكردنی وتەكانی باوەڕ كە پێویستە هەڵبستێ‌ بەئەنجامدانی پێوستەكان (واجیبەكان) ئەمەش بەڵگەیە لەسەر رەتكردنەوەی باوەڕ بەبێ‌ كردەوە، جەهمیەكان پرسیاریانكرد لە (ئەبو لحەسەن) لە پەرتوكی (الموجز) كە باسیدەكات و دەڵێت: قورئان باوەڕ رەتدەكاتەوە وەكو خوای گەورە دەفەرموێت (بەڕاستی باوەڕداران ئەو كەسانەن كە یادی خوا دەكەنەوە و دڵەكانیان پێڕوون و گەشدەبێتەوە).. نەیفەرمووە كە ئەوكارانە لە باوەڕەوەن، گوتیان ئێمەش دەڵێین: هەركەسێك كاروكردەوەی چاك ئەنجامەنەدات باوەڕدارنییە، چونكە رەتكردنەوەی كاروكردەوە واتای نەبوونی زانست و زانیارییە لەدڵیدا. ئیبن تەیمیە لە كتێبی (الایمان)دا وەڵامی ئەم دەستە و گروپە بەمجۆرە دەداتەوە: یەكەمیان/ ئێوە سەلمانتان كە كاروكردەوە پێویستە بۆ باوەڕی دڵا، ئەگەر رەتبكرێتەوە هیچ باوەڕی لەدڵدا نامێنێت، ئەوە وتەیەكی رەوایە، لەدوای دروستبوونی پێویستە یان دەبێتە قەیرانێك یان بەشێك لە قەیرانی وشەیی.
دووەمیان: بەڕاستی دەقەكان ئەوەیان خستووەتەڕوو كە باوەڕ پشك و بەشێكە وەكو دەفەرموێت: (باوەڕ شەست و چەند بەشێكە و یا حەفتا و چەند بەشێكە).
سێیەمیان: ئەگەر ئێوە گوتووتانە هەركەسێك ئەو یاسا و كارانە رەتبكاتەوە ئەوا بێَباوەڕ و خاڵییە لەهەموو جۆرە باوەڕێك، بەڵام وتەكانتان وتەی (خەواریجەكان) ئێوە لایەكن و خەواریجەكان لایەكیترن چۆن بڕٍواتانپێدەكرێت و لەم فەرمانانەش كە نوێژ و زەكات و رۆژ و تێكۆشان كە خوا و پێغەمبەرەكەی (د. خ) پێویستیانكردوون لەسەر موسوڵمانان بە وازلێهێنانیان كەس پێیبێبڕوانابێت، ئەگەر بێباوەڕیانبكەن ئەوە وتەی خەواریجەكانە.
چوارەمیان: گوتووتانە كە رەتكردنەوەی هەندێك لەم كاروكردەوانە لەسەر مرۆڤ پێویستدەبێت ئەگەر دڵی مرۆڤ هیچ شتێكی پەسەندنەكردبێت بەوەی بڵێی خوا حەقە و راستە وتەیەكە كە دەزانرێت كە خراپییەكەی چۆنە و ئەمجۆرە وتانە بۆ شێواندنە.
پێنجەمیان: ئەگەر ئەوە لەهەموو پێویستییەكاندا چەسپێنرا ئەو كێشە واتاییە بەرزدەبێتەوە.
رووی دووەم: یەكێك لەو هەڵانەی مورجیئە تێیكەوتوون ئەوەیە كە گومانیانبردووە كە ئەو شتەی لەناو دڵدا هەیە كە باوەرە هیچ نییە تەنها پەسەنكردن (تصدیق) نەبێت بەبێ‌ كاروكردەوەی دڵا، هەروەكو چۆن لەلایەن جەهمییە و مورجیئەوە خراوەتەڕوو.
سێیەم: گومانیانبردووە كە ئەو باوەڕەی لەدڵدایە تەواوە و بەبێ‌ ئەنجامدانی هیچ شتێك لە كاروكردەوەكان، هەر لەبەرئەوەشە كاروكردەوەكان دەبن بە بەرهەمی باوەڕ واتە هۆكارێك دەبێت هەبێت بۆ ئەنجامدانی ئەو شتەی كە دەیەوێت و نەیانكردووە بە شتێكی پێویست بۆی، هەروەها باوەڕی دڵا تەواوە و پێویستی بە كاروكردەوەی دیارە بەپێی بۆچوونی ئەوان، بەڵام شتێك نییە كە هەبێت و قەدەغەی ئەوەیان كردووە كە باوەڕی دل تەواوبێت بەبێ‌ كاری دیار و روون و هەندێك باس دەهێننەئاراوە كە قەدەغەی روودانی دەكات لەبەر نەبوونی ئەو پەیوەندییەی كە لەنێوان لاشە و دڵدا هەیە بۆ نموونە دەڵێت: پیاوێك دڵی باوەڕی تێدایە هەروەك چۆن لە دڵی ئەبوبەكر و عومەردا هەیە، ئەگەر ئەو كەسە سوجدەشی بۆ خوا نەبردبێت و رۆژووی رەمەزانی نەگرتبێت و زینا لەگەل دایك و خوشكیدا بكات و مەیبخواتەوە بە رۆژی رەمەزان، دەڵێت ئەو كەسە باوەڕی تەواوە، بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە هەموو ئیمانداران سەرزەنشتی ئەوەدەكەن. (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل) دەڵێت: خەڵەفی كوڕی حەییان بۆیگێڕاینەوە لەگەڵا مەعقەل كوڕی عوبەیدوڵڵا گوتی: (سالم الافگس) قسەی بۆكردین لەسەر شێوەی مورجیئەكان هەموو هاوەڵەكانمان رایانكرد بە راكردنێكی زۆر خێرا.
دەستە و گروپەكانی مورجیئە گروپە سەرەكییەكانی مورجیئە دەكرێن بە سێ‌ دەستەوە، گروپێكیان دەڵێن (دواخستن) لەباوەڕدا لەسەر مەزهەبی قەدەرییە و موعتەزیلە دامەزراوە، لەوانە ئەبی شەمەر و محەممەدی كوڕی شەبیبی بەسراییە. گروپێكیتریان دەڵێن (دواخستن) لەباوەڕدا زۆریكردنە لە كاروكردەوە لەسەر مەزهەبی (جەهم بن سەفوان)ە. گروپی سێیەمیان لە دەرەوەی جەبرییە و قەدەرییەن كە لەنێوانیاندا پێنج گروپ دەردەكەون لەوانە (الیونسیە، الغسانیە، الپوبانیە، التومنیە و المرسیە)، ئەوانە ناونران مورجیئە لەبەرئەوەی ئەوان كردەوەیان لە ئیمان دوادەخست. لای شەهرستانی خاوەن كتێبی (الملل و النحل) مورجیئە دەكاتە چوار گروپەوە لەوانە: مورجیئەی خەواریج
مورجیئەی قەدەرییە
مورجیئەی جەبرییە
مورجیئەی خالیسە.
هەروەها خەوارزمیش مورجیئە دەكاتە شەش بەشەوە: غەیلانییە: خاوەنی غەیلان كوڕی خرشەی زەبییە
سالحییە: خاوەنی سالح كوڕی عەبدوڵڵایە
خاوەنی رەئی: خاوەنی ئەبی حەنیفە نەعمان كوڕی سابت بەزاز
شەبیبە: خاوەنی محەممەدی كوڕی شەبیبە
شەمەرییە: رەچەڵەكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەبی شەمەر سالم كوڕی شەمەر
جەحدرییە: خاوەنی جەحدر كوڕی محەممەد تەمیمییە.
بەڵام ئەبولحەسەن ئەلئەشعەری گروپەكانی مورجیئە دەكاتە دوانزە گروپەوە لەوانە: جەهمییە: خاوەنی جەهم كوڕی سەفوانە سالحییە: خاوەنی ئەبو حوسەین سالحییە شەمەرییە: خاوەنی ئەبی شەمەر یونسە یونسییە: خاوەنی یونس سەمەرییە سەوبانییە: خاوەنی ئەبی سەوبانە نجارییە: خاوەنی حوسەین كوڕی محەممەد نەجارە غەیەلانییە: خاوەنی غەیلانە شەبیبە: خاوەنی محەممەد كوڕی شەبیبە حەنەفییە: خاوەنی ئەبی حەنیفەیە معازییە لتومنییە: خاوەنی ئەبی مەعاز التومنییە مەریسییە: خاوەنی بیشر مەریسییە كەرامییە: خاوەنی محەممەد كوڕی كەرامە. لەكۆتایدا ئەگەر باس لە دیدوبۆچوونی هەر یەكێك لەم گروپانە بكەین چەندین وتار لە خۆدەگرێت، بۆیە لەكۆتاییدا ئەم حەدیسەی پێغەمبەرمان محەممەد (د.خ) كە دەفەرموێت: (لعنت المورجیئە علی لسان سبعین نبیا) وتیان مورجیئە كێن ئەی نێردراوی خوا، فەرموی ئەوانەن كە دەڵێن: (باوەڕ وتەیە) واتە باوەڕ تەنها بڕیاردانە بەبێ‌ كردەوە (ان الیمان هو اڵاقرار وحده دون غیره). ••• سەرچاوەكان
1. سلیمان مەزهەر، چیرۆكی ئایینەكان، وەرگێرانی: لوقمانی حاجی قادر، چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2008. 2. عەلی باپیر، ئیمان و عەقیدەی ئیسلامی، بەرگی یەكەم، نووسینگەی تەفسیر، هەولێر،2006. 3. كەیوان ئازاد ئەنوەر، مێژووی ئایینەكان، بەرگی یەكەم، چاپخانەی چوارچرا، چاپی دووەم، سلێمانی،2012. 4. عبدالقاهیر البغدادی، الفرق بین الفرق، الگبعە الاولی، دار ابن حزم، بیروت. 5. محمد عمارە، الخلافە والنشاە الاحزاب السلامیە، الگبعە الاولی، مۆسس العربیە لدراسات والنشر، بیروت،1977. 7. ابی المڤفر الاسفرایینی، التبصیر فی الدین، الگبعە الاولی، دار ابن حزم، بیروت،2008. 8. سلیم الیاس، الموسوعە الكبری للمزاهب والفرق و الادیان، الگبعە الاولی، مركز الشرق الاوسگ الپقافی، بیروت،2008. 9. الموسوعە الادیان فی العالم، الفرق السلامیە. 10. ابن التیمیە، الایمان، دار الكتاب العربی، بیروت،2005. 11. ابی القاسم الاجری، الشریعە، المجلد الاول، الگبعە الرابعە، دار الفچیلە، الریاچ،2010. 12. عبد عون الروچان، الموسوعە التاریخ العرب، المجلد الپانی، الگبعە الاولی، الاهلیە، اردن،2004. 13. سعید حوا‌و، العقائد السلامیە، الگبعە الرابعە، المجلد الاول، دار السلام، 2007. 14. اللوا‌و حسن صادق، الفرق الاسلامیە، الگبعە الرابعە، مكتب مدبولی، 2002. 15. رسول جعفریان، مورجیئە تاریخ واندیشە، نشر خرم،1371.

About زريان احمد

Check Also

پەیوەندی کورد بە شۆڕشی زەنجەوە

گەرمیان حەسەن شۆڕشی زەنج لە ناوەڕاستی سەدەی سێیەمی کۆچی و سەدەی نۆی زاینی(255-270کۆچی)دەرکەوت و هۆکارەکانی …