پەیوەندی که‌رکوک (ئیالەتی شارەزوور) لەگەڵ ئیالەتی بەغداو موسڵ لە سەردەمی عوسمانی

 

پەیوەندی که‌رکوک (ئیالەتی شارەزوور) لەگەڵ ئیالەتی بەغداو موسڵ لە سەردەمی عوسمانی

 

بـەخیتـار سـەعیـد مەحمـود…

دوای ئەوەی ناوچەكانی باشووری كوردستان لە چەند ماوەیەكی جیاجیای نیوەی یەكەمی سەدەی شانزەیەمدا (دوای شەڕی چاڵدێرانی ساڵی 1514ز) بوون بە بەشێك لە ئیمپراتۆریی عوسمانی، دەسەڵاتدارانی عوسمانی زۆربەی ئەم ناوچانەیان لە چوارچێوەی‌ ویلایەتێكدا رێكخست، که‌ ناوی (شارەزوور)یان لێنا، چونكە لە سەرەتادا مەڵبەندەكەی لە دەڤەری شارەزووردا بوو، لە سەرەتادا پایتەختی ئەم ئیالەتەیان.(1) لە قەڵای زەڵم دانا، بەڵام دواتر عوسمانییەكان پایتەختی ئەم ئیالەتەیان گواستەوە بۆ گوڵعەمبەر (خورماڵی ئێستا).(2) لە ساڵەكانی كۆتایی سەدەی شازدەیەمدا عوسمانییەكان مەڵبەندی ئەم‌ ویلايەتەیان لە قەڵای گوڵعەنبەرەوە گواستەوە بۆ که‌رکوک، بەمەش که‌رکوک بوو به‌ مەڵبەندی ئیالەتی شارەزوور، ئەمەش بە خاڵێكی‌ وەرچەرخانی گرنگ دادەنرێت لە مێژووی شاری که‌رکوک‌و ئیالەتی شارەزووردا، هۆكاری ئەم گواستنەوەیە دەگەڕایەوە بۆ نزیكی سەنتەری پێشووی ئیالەتەكە‌، واتە گوڵعەنبەر لە ئێرانەوە. ئەمەش‌ وای كردبوو ئەم دەڤەرە ببێت به‌ شانۆی سەرەكی زۆربەی شەڕ‌و كردە سەربازییەكانی نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی‌و سەفەوی، ئیتر بەم گواستنەوەیە كاری ئەم ئیالەتە، که‌ مەڵبەندەكەی شاری که‌رکوک بوو لە رووبەڕووبوونەوەی ئێرانەوە گۆڕا بۆ سەرپەرشتیكردنی دەڤەری فره‌وانی شارەزوور.(3)

سنووری ئیالەتی شارەزوور، که‌ مەڵبەندەكەی که‌رکوک بوو، لە باشوورەوە‌ ویلایەتی بەغداو موسڵ‌و حكومەتی ئامێدی، که‌ خۆی لە میرنشینی ئامێدی دەبینییەوە لە رۆژئاواوه‌‌ ویلایەتی شارەزوور هەڵكەتبون هەكاری‌و ئازربیجانیش لە باكوور‌ه‌وه‌ وڵاتی فارس لە رۆژهەڵاته‌وه‌ ویلایەتەكەدا بوون،‌ هەندێک‌ جار بەم ئیالەتە دەوترا ئیالەتی که‌رکوک، جێگەی باسە ژمارەی سەنجقەكانی که‌رکوک لە 20 ئیالەت، که‌متر نەبوون،(4) جیگەی باسە ژمارەی سەنجقەكانی ئەم ئیالەتە، که‌ پایتەختەكەی که‌رکوک بوو رووی لە زیادبوون كرد، ئەوەتا گەشتیاری فەرەنسی ئۆتێر، که‌ خۆی دووجار لە ساڵانی(1735ــ1739ز) هاتۆتە شاری که‌رکوک دەڵێت: که‌رکوک پایتەختی شارەزوورە، شارەزووریش خۆی بەشێكە لە كوردستان‌، حكومەتی شارەزوور لە سی‌و دوو سەنجەق پێكهاتووه‌.(5)

لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە، که‌ شاری که‌رکوک، لەو رۆژگارەدا پایتەختی ئیالەتی شارەزوور بووە‌و ژمارەی سەنجقەكانی سی‌و پێنج سەنجەق بووە، که‌ بەشی هەرە زۆری ئەم سەنجقانەش لە كوردستانی باشوور بووه‌، که‌واتە که‌رکوک لەو سەردەمەدا پایتەخت، یان مەڵبەندی كوردستانی باشوور بووە.

لەم بابەتەدا هەوڵ دەدەین بە‌ وردی باسی پەیوەندی نێوان هەردوو ئیالەتی شارەزوور (كەركوك) لەگەڵ هەردوو ئیالەتی بەغدا‌و موسڵ بكەین

پەیوەندی لەگەڵ ئیالەتی بەغدا

لە سەرەتای دەستپێكردنی سەردەمی عوسمانییەوە تاکو كۆتایی سەدەی حەڤدەش ئیالەتی شارەزوور، که‌ مەڵبەندەكەی که‌رکوک بوو لە رووی كارگێڕییەوە سەربەخۆ بووە،‌ وه‌ک ئیالەتەكانی‌تر راستەوخۆ بە ئەستەمبوڵەوە بەسترا بوو، بەڵام لە سەردەمی حەسەن پاشای‌ والی بەغدا (1704ــ1723ز)‌و ئەحمەد پاشای كوڕیدا (1723ــ1747ز) بەرە بەرە، که‌وتە ژێر سەرپەرشتی كارگێڕی‌ والی بەغدا.

شایەنی ئاماژەیە ئەم ئیالەتە لە سەرەتادا سەربەخۆ بووە، هیچ جۆرە دەسەڵاتیكی ئیالەتی بەغداو موسڵی بە سەرەوە نەبووە، بەڵكو ‌وه‌ک تەواوی ئیالەتەكانی‌تری دەوڵەتی عوسمانی لە ئەستەمبوڵەوە حوكمرانی دەكراو‌ بە شێوەیەكی راستەوخۆ لەوێوە‌ والی بۆ دادەنرا، ئەم بارودۆخە سەبارەت بە ئیالەتی شارەزوور بە درێژایی هەردوو سەدەی شانزە‌و حەڤدە بەردەوام بوو.(6)

لە كۆتایی سەدەی حەڤدەدا که‌رکوک جارێكی‌تر دەبێت به‌ گۆڕەپانی رووداوەكان، لە ئەنجامی بەهێزبوونی میرنشینی بابان، بە هۆی یه‌کێک‌ لە میرە هەرە بە هێزەكانی ئەم میرنشینە، که‌ (سلێمان بەبە، یان بابان) بوو. ئەم میرە لە چارەكی كۆتایی سەدەی حەڤدەدا بوو بە فەرمانڕەوای میرنشینەكە. توانی ژمارەیەكی زۆر لە خێڵەكوردییەكانی ناوچەكە لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە‌و سوپایەكی گەورەیان لێ دروست بكات، ئەمە جگە لەوەی سەری بۆ هیچ فەرمانڕەوایەكی ناوچەكە دانەنواند،(7) هاتنی ئەم میرەی بابان بوو به‌وەی بیر لە گرتنی شاری که‌رکوک بكاتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەم میرە دەیویست شاری که‌رکوکیش بخاتە ژێر قەڵەمڕەویی خۆیەوە، دوای ئەوەی لە كۆتایی ساڵی 1689ز توانی دەستبە سەر هەندێک ناوچەی شارەزووردا بگرێت، كاتێک دلاوەر پاشای‌ والی شارەزوور‌ ویستی بەرگری بكات دژی خواستەكانی میری بابان‌و لە ئەنجامدا لە ساڵی دواتر لە لایەن سلیمان بەبەوە كوژرا، بەم شێوەیە که‌رکوک که‌وتە ناو بازنەی دەسەڵاتی میری بابانه‌وه.‌(8) لە بەرانبەر ئەم پێشهاتانەدا حەسەن پاشای‌ والی بەغدا لە ئەستەبوڵەوە بە سیفەتی موتەسەلیمی که‌رکوک دانرا، ئەم كارەش لە پێناو لێدانی دەسەڵاتی میری بابان بوو لە ناوچەكه.‌(9) هەر بۆیە دواتر لە ئەنجامی هاریكاری نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی‌و سەفەوی، راپەڕینی سلیمان بەبەی بابان لە ساڵەكانی كۆتایی سەدەی حەڤدەدا لەنێوبرا.(10)

یه‌کێک لەو مەسەلە گرنگانەی، که‌ تێبینی دەكرێت لەم رووداوەدا ئەوەیە، که‌ دوای كوژرانی دلاوەر پاشا، ئیالەتی شارەزوور لە رووی كارگێڕییەوە بوو به‌ پاشكۆی ئیالەتی بەغدا، ئەمەش بوو به‌ هۆی ئەوەی ئەم ئیالەتە بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی‌ والی بەغداوە، كاتێک‌‌ والی ناوبراو لە پاڵ پۆستەكەی خۆیدا لە ئەستەمبوڵەوە راسپێردرا بۆ بەڕێوەبردنی ئیالەتی شارەزوور بە ناوی موتەسەلیم. ئەمە لەكاتێکدایە، که‌ پێشتر ئیالەتی شارەزوور، که‌ مەڵبەندەكەی که‌رکوک بوو هیچ جۆرە پاشكۆیەتییەكی كارگێڕی نەبوو بۆ ئیالەتی بەغدا.(11) حەسەن پاشا 1704ــ1723ز یەكەم‌ والی بەغدا بوو، که‌ ئەم دەسەڵاتەی بەم شێوەیە،‌ واتە‌ وەك موتەسەلیمی ئیالەتی شارەزوور پیادەكرد. ئەمەش بوو به‌ هۆی ئەوەی بە فەرمانی‌ والیەكانی بەغدا هێزەكانی که‌رکوک بەشداری لە شاڵاوەكانی‌ والی بەغدادا بكەن بۆ سەر ناوچە جیاجیاكان، که‌ ئەمەش بوو به‌ هۆی که‌مبوونەوەی سەربەخۆی ئیالەتی شارەزوور، ئەوەتا لە كاتی هێرشكارییەكانی‌ والی بەغدا حەسەن پاشا بۆ سەر كرماشان، هێزی که‌رکوک یه‌کێک بوو لە هێزە یارمەتیدەرەكانی‌ والی بەغدا لەم شاڵاوەدا لە ساڵی 1723زدا.(12) ئەمەش مانای پاشكۆیەتی‌و‌ وابەستەبوونی ئیالەتی شارەزووری بەرانبەر بە ئیالەتی بەغدا دەگەیاند، ئەمە لە كاتێکدا ئیالەتی ناوبراو پێشتر هیچ جۆرە پاشكۆیەتییەكی كارگێری بۆ ئیالەتی بەغدا نەبووە. لە سەردەمی فەرمانرەوایی ئەحمەد پاشای كوڕی حەسەن پاشادا 1723ــ1747ز لە سەر هەمان سیاسەتی باوكی بەردەوام بوو، ئەوەتا لۆنگریك كاتێک‌‌ وه‌سفی سیاسەتی ناوبراو دەكات بەرانبەر که‌رکوک دەڵێت: سەربەخۆییەكی که‌می بۆ که‌رکوک هێشتبۆوە.(13)

لێرەدا دەتوانین بڵێین، ئەگەر ئیالەتی شارەزوور ئەو دەسەڵاتەی پێشتری هەبووایە بە هیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو هاوكاری پێشكەش بە ئیالەتی بەغدا بكات لە هێرشەكانیدا بۆ سەر كرماشان، هەر بۆیە ئەم سیاسەتەی ئیالەتی شارەزوور گوزارشتی لە سياسەتی ئیالەتەكە نەدەكرد‌، بەڵكو مانای پاشكۆیەتی بۆ ئیالەتی بەغداو رەنگدانەوەی دەستڕۆیشتویی بەغدای دەگەیاند هەروەها مانای زەوتكردنی ئەو سەربەخۆییەی ئیالەتی شارەزووری دەگەیاند لە لایەن ئیالەتی بەغداوە، که‌ پێشتر لە لایەن عوسمانییەكانەوە بۆی دابینكرابوو، جێگەی باسە لاوازی دەسەڵاتی ناوەندی عوسمانی لە عێراقدا هۆكارێك بوو بۆ چاوپۆشیكردنی عوسمانی لە زەوتکردنی دەسەڵاتی ئیالەتی شارەزوور لە لایەن ئیالەتی بەغداوە، لە لایەكی‌تر هۆیەكی‌تری دەگەڕایەوە بۆ بەربەرەكانێكردنی ئیالەتی بەغدا لەگەڵ نفوز‌و دەسەڵاتی ئێران لە ناوچەكەدا، ئەوەتا بابی عالی لە ساڵی 1775ز حەسەن پاشا، که‌ لە بنەماڵەی مەمالیكەكان بوو لە بەغدا كردیان بە موتەسەلیمی ئیالەتی که‌رکوک‌و موسڵ، هەر بۆیە مێژوونووس (عثمان‌ وائلی) لەم بارەیەوە دەڵێت: مەبەستی سەرەكی بابی عالی لە ئەستەمبوڵ لەم كارەیدا بریتی بوو لە دژایەتیكردن‌و بەرگریكردن لە بەرانبەر هێرشی ئێران لە ناوچەكەدا.(14)

دواتریش لە سەردەمی فەرمانڕەوایی مەمالیكەكاندا.(15) لە بەغدا (1749ــ1831ز) ئیالەتی شارەزوور زیاتر، که‌وتە ژێر دەسەڵاتی‌ والیەكانی بەغدا، بێگومان ئەمەش رەنگدانەوەی هەبوو لە سەر پەیوەندییەكانی هەردوو لا، که‌ لە رووداو پێشهاتەكانی ناوچەكەدا بەرجەستە دەبوو.

دوای هاتنی مەمالیكەكان بۆ سەر دەسەڵات لە بەغدا لە ساڵی (1749ز)دا كاریگەری خۆی بە سەر که‌رکوکدا بەجێ ‌دەهێڵێت، دیارە‌ والیەكانی مەمالیك ئەو دەسەڵاتەیان هەبووە، که‌ فەرمانڕەوا بە ناوی موتەسەلیم بە سەر که‌رکوکدا دابنێن بۆ بەڕێوەبردنی. سەرەتای دەست پێكردنی ئەم كارە بە پێی بۆچوونی یه‌کێک لە مێژوونووسان بۆ ساڵی (1190ك، 1776ــ1777ز) دەگەڕێتەوه‌(16). لە راستیدا ئەو گۆڕانكارییە كارگێڕیانە لە یەكەی كارگێڕی ئیالەتی شارەزووردا نەبوو، ئەوەندەی كاریگەری بە بواری كێش‌و دەسەڵاتی ئیالەتەكەوە هەبوو. بەڵكو ئیالەتەكە هەڵنەوەشایەوە بەڵام تەنها ئەركە كارگێڕیەكەی خرایە ئەستۆی ئیالەتی بەغدا، بۆ‌و ێنە سلیمان پاشای گەورە (1780ــ1802ز)‌ والی ئیالەتی بەغداو شارەزوور بووه‌(17). ئەمەش مانای‌ وایە ئەو دەسەڵاتەی، که‌ پێشتر هەریەك لە حەسەن پاشای‌ والی بەغدا‌و ئەحمەد پاشای كوری هەیانبوو، لە دانانی موتەسەلیم بە سەر که‌رکوکەوە‌و بەكارهێنانی سوپای ئەم ئیالەتە بۆ بەرژەوەندی خۆیان، هەمان ئەو دەسەڵاتەش بۆ مەمالیكەكان دابینكرا، که‌ لە دوای ئەحمەد پاشا لە ساڵی 1749وە دەسەڵاتیان لە بەغدا گرتەدەست، ئەمە جگە لەوەی رووداوەكانی ناوچەكەش كاریگەریان هەبووە، بە تایبەتی هەوڵی میرنشینە كوردییەكان بۆ دەستگرتن بە سەر که‌رکوک‌و مەترسی ئێران، که‌ دواتر باسی دەكەین، هەر ئەمەش‌ وایكرد، که‌ بابی عالی لە ئەستەمبول‌ والی بەغدا رابسپێری لە سەرپەرشتیكردنی ئیالەتی شارەزوور، چونكە سوپای ئەم ئیالەتە لاواز بوو‌، خۆی بۆ رانەگیراوە، ئەمە بە تەواوی بۆ بابی عالی روون بووەوە، بە تایبەتی دوای كوشتنی دلاوەر پاشای‌ والی ئیالەتی شارەزوور لەلایەن سلیمان پاشای بابانەوە.

لێرەدا دەتوانین بگەینە ئەو ئەنجامەی، که‌ شاری که‌رکوک لەو رۆژگارەشدا، جێگەی ململانێی بووە لە نێوان میرە كوردییەكان‌و ئەستەمبوڵ، بابی عالی بۆ دورخستنەوەی دەسەڵاتی میرنشینە كوردییەكان والی بەغدای كردۆتە بریكاری خۆی بۆ دورخستنەوەی دەسەڵاتی میرە كوردیەكان‌و مەترسی ئێران لە ناوچەكە، که‌ بە جۆرێك لە جۆرەكان تا رۆژگاری ئەمرۆش ئەم ململانێیانە دووبارەدەبنەوە.

لە لایەكی‌ترەوە بە پێی فەرمانێكی بابی عالی لە ساڵی (1775ز)دا هەردوو ئیالەتی موسڵ‌و که‌رکوک بە یەكەوە لكێنرا‌و حەسەن پاشای مەمالیك بۆ بەڕێوەبردنیان دانرا، بۆیە كاتێک ناوبراو بووە فەرمانڕەوا بینی بارودۆخی شارەزوور داڕماوە بە جۆرێك ئێرانیەكان هەڕەشەیان لە که‌رکوک دەكرد(18). دیارە حەسەن پاشا لە بنەڕەتەوە بۆ بەرگرتن‌و دژایەتی كردنی هێرشكاری ئێرانیەكان دانرا، لەبەر ئەوەی لەم سەردەمەدا دیسانەوە ناوچەكە رووبەڕووی مەترسی ئێرانیەكان بووەوە، ئەمەش كاتێک روویدا، که‌ حاكمی ئێران، که‌ریم خانی زەند(19). بەشێك لە سوپاكەی ناردە كوردستان، لەبەر نەبوونی بەرگرییەكی ئەوتۆ لە ناوچەكە ئەم سوپایە توانی خۆی بگەیەنێتە دەورووبەری که‌رکوک، توانی گوند‌و ناوچەكانی جەباری‌و قەرەحەسەن تاڵان بكات. بەڵام لەدواییدا ئەم هێزە كشایەوه.‌(20)

هەر بۆیە هاتنی مەمالیكەكان كاریگەری تەواوی هەبوو لە سەر، که‌ م بوونەوەی دەسەڵاتی ئیالەتی شارەزوور (كەركوك)، بە تایبەتی لە سەردەمی سلیمان پاشای گەورە، (1780ــ1802ز)، لەم سەردەمەدا دەسەڵاتی مەمالیكەكانی بەغدا زۆربەی كوردستانی باشووری گرتەوه‌.(21) لە ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی، که‌ هێزەكانی که‌رکوک بەشداری لە شەڕی مەمالیكەكان بكەن‌و ببنە هێزی پاڵپشت بۆ مەمالیكەكان، ئەمەش مانای پاشكۆیەتی ئەو ئیالەتەی دەگەیاند. ئەوەتا كاتێک لە ساڵی (1782ز) محمود پاشای بابان هێرش دەكاتە سەر شاری كۆیە‌و دەیگرێت، پاشای گەورە لەم كارە تووڕە دەبێت‌و بڕیاری هێرش كردنە سەری دەدات، هەر بۆیە هێزەكانی لە شاری که‌رکوک مۆڵ دەدات.(22) جێگەی ئاماژە پێدانە، که‌ لەم هێرشكاریەدا موتەسەلیمی که‌رکوک یارمەتی هێزەكانی‌ والی بەغدای داوە بۆ سەر میری بابان.(23)

یه‌کێک لەم رووداوانە هێرشی علی پاشای مەملوكی(1802ــ1807ز) بوو بۆ سەر هۆزی بڵباس لە ساڵی (1802).(24) ئەوەی، که‌ لەم هێرشەدا پەیوەندی بە بابەتەكەی ئێمەوە هەیە ئەوەیە، که‌ والی ناوبراو دوای ئەوەی تاڵانێكی زۆری لەم هۆزە دەستكەوت، که‌ نزیكەی شەست هەزار سەر مەڕ‌و بزن‌و هەزار مانگا‌و هەزار ئاژەڵی بەرز‌و بارگیر، بەشێكی ئەم تاڵانییە درا بە خەڵكی که‌رکوک‌و گوندەكانی دەوروبەری ئاڵتون كۆپری، ئەمەش‌ وه‌ک قەرەبوویەك بۆ ئەو زیانانەی، که‌ ئەنجامی هێرشی هۆزی بلباس ناوچەكە بەری، که‌وتبوو(25) هەروەها هێزەكانی که‌رکوکیش لە پاڵ‌ والی بەغدا بەشداریان لەم هێرشەدا كردووە، چونكە ئەم رووداوە پەیوەندی بە ناوچەكانی که‌رکوکەوە هەبووە. ئەمە بێجگە لەوەی زۆربەی جارەكان بە هۆی ئەو دەسترۆیشتنەی، که‌ والیەكانی بەغدا بە سەر که‌رکوکەوە هەیان بووە‌و كاتێک هاتوونەتە ناوچەكە بۆ لێدان‌و لەناوبردنی هەر جوڵانەوەیەك هێزی که‌رکوک بەشدار‌و پاڵپشتیان بووە.

هەروەها ململانێ‌ی نێوان میرانی بابان‌و‌ والیەكانی مەمالیك لە بەغدا رەنگدانەوەی تەواوی هەبوو لە سەر پەیوەندی نێوان بەغدا‌و که‌رکوک. ئەوەتا كاتێک ئه‌ورەحمان پاشای بابان لە ساڵی (1806ز)دا، که‌ لەگەڵ‌ والی بەغدا، که‌وتە كێشەو شەڕەوە‌و پاشای بابان هێزی لە نزیك سلێمانی كۆكردەوە،‌ والی بەغدا هێزێكی بە سەركردایەتی خالید پاشای بابان ناردە که‌رکوک بۆ ئەوەی لەوێوە بەرەو سلێمانی بچێت، دواتر بە فەرمانێك داوای لە موتەسەلیمی که‌رکوک كرد بۆ یارمەتی دانی خالید پاشای بابان، دیارە ئەم یارمەتیە دابینكراوە، بە جۆرێك هێزی که‌رکوک بە نیزامی‌و یەدەگەوە خۆی لە چوار هەزار سەرباز دەدا.(26)

لێرەدا روون دەبێتەوە، که‌ دەسەڵاتدارانی که‌رکوک لەم سەردەمەدا‌ وابەستەی ئیالەتی بەغدا بوونە بە جۆرێك دەسەڵاتدارانی بەغدا هێزی که‌رکوکیان بۆ مەبەستە سەربازییەكان‌و بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەكارهێناوە، بەڵام هەموو جارێك ئامانجەكانیان نەپێكاوە، ئەوەتا لەم رووداوەی سەرەوەدا دوای رووبەڕوو بوونەوەی‌ والی بەغدا لەگەڵ ئه‌ورەحمان پاشای بابان هێزی بەغدا بە توندی تێك شكێنراوە، تەنانەت سلیمان، که‌ تخودای‌ والی بەغدا لەم شەڕەدا بەدیل گیرا.(27) بێگومان هێزەكانی که‌رکوکیش لەم شەڕەدا زیانیان لێكەوتووە.

یه‌کێک لەو خاڵانەی، که‌ پەیوەندی نێوان ئیالەتی بەغداو که‌رکوکی دیاری كردووە بریتی بوو لە بەكارهێنانی خاكی که‌رکوک لە لایەن‌ والیەكانی بەغداوە بۆ كۆكردنەوەو رێكخستنی هێزەكانیان لە شاری ناوبراو، بە تایبەتی لە كاتی دروستبوونی مەترسیەكانی ئێران لە سەر که‌رکوک‌و راپەڕینەكانی بابانەكان دژی ئیالەتی بەغدا،‌ والیەكانی بەغدا پێڕەوی ئەم رێبازەیان كردووە، هەروەها هێزی که‌رکوکیش چۆتە پاڵیان. لە لایەكی‌تر زۆربەی كات ئەو هێزانەی، که‌ لە موسڵ‌و هەولێریشەوە نێردراون بۆ یارمەتی دانی‌ والی بەغدا هەر لە که‌رکوک كۆكراونەتەوە‌و رێكخراون، که‌ واتە که‌رکوک لە سەردەمی فەرمانڕەوایی مەمالیكەكاندا رۆڵی مەڵبەندێكی سەربازی بینیوە لە ناوچەكە، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی، که‌ لەكاتی شەڕ‌و شۆڕەكاندا که‌رکوک زۆربەی كات پروشكی شەڕەكانی بەربكەوێت، بێ‌ ئەوەی بەرژەوەندی لەم شەڕانەدا هەبێت، یان رۆڵی هەبووبێت‌ لە هەڵگیرساندنیاندا.

جێگەی سەرەنجە ئەمەی پێشتر ئاماژەمان پێدا لە زۆربەی باردا دژی كورد‌و بزاڤەكانی باشووری كوردستان بەكارهاتووە، بە تایبەتی لە كاتی ململانێ‌ی نێوان‌ والیەكانی بەغداو میرانی باباندا. ئەوەتا كاتێک لە ساڵی (1808ز)دا پەیوەندی نێوان سلیمان پاشای بچوكی‌ والی بەغدا‌و ئه‌ورەحمان پاشای بابان تێكدەچێت(28).‌ والی بەغدا دوای ئەوەی بە سەركردایەتی هێزێك لە بەغداوە بەڕێكەوت لە که‌رکوک سەربازگەی دانا‌و ژمارەی جەنگاوەرانی گەیشتە حەوت هەزار سەرباز، پاش ئەوەی هەندێک‌ لە هۆز‌و عەشایرەكانی ناوچەكەش چوونە پاڵی. هەروەها هێزی موسڵ‌و هەولێر‌و هەندێک‌ لە میرانی بابانیش كۆمەكی‌ والی بەغدایان كردووە.‌ والی ناوبراو ئەم هێزانەی لە که‌رکوک كۆكردنەوەو رێكیخستوون بۆ دەرچوون بەرەو شوێنی مەبەست، که‌ دواتر توانی سەركەوتن بە سەر ئه‌ورەحمان پاشای باباندا بەدەست بهێنێت لە شەڕێكدا، که‌ لە دەربەندی بازیان لە ساڵی (1808ز)دا روویدا.(29)

ئەم دەسەڵاتەی ئیالەتی بەغدا بە سەر که‌رکوک‌و ای كردبوو، که‌ ئیالەتی که‌رکوک نەتوانێ‌ لە بەرانبەر قەوارە‌و میرنشینە جیاجیاكانی دەوروبەریدا سیاسەتێكی‌و ای هەبێت، که‌ گوزارشت لە بەرژەوەندی‌و دەسەڵاتی راستەقینەی خۆی بكات، بەڵكو لە هەڵوێستەكانی زیاتر بەرژەوەندی‌و که‌سایەتی ئیالەتی بەغدا رەنگی دەدایەوە. ئەوەتا دەسەڵاتدارانی که‌رکوک ناچاربوون هێرش بكەنە سەر ئیالەتی موسڵ لە چوارچێوەی شاڵاوی‌ والی بەغدا بۆ سەر ئیالەتەكه‌.(30) لە كاتێکدا خۆیان هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ موسڵدا نەبووە، که‌ بێگومان ئەمەش كاریگەری خراپی لە سەر پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و موسڵدا هەبووە.

جێگەی باسە بە هۆی ئەو دەسەڵاتەی، که‌ ئیالەتی بەغدا لە سەر که‌رکوک هەی بووە، بۆتە هۆی ئەوەی هەندێک‌ جار دەسەڵاتدارانی که‌رکوک هەڵوێست‌ وەربگرن بەرانبەر ئیالەتی بەغدا‌و هەوڵبدەن بۆ، که‌مكردنەوەی دەسەڵاتی ئیالەتی ناوبراو لە سەر که‌رکوک. ‌وەك ئەوەی لە ساڵی (1812ز)دا جۆرێك لە هاوپەیمانی‌و لێك نزیكبوون لە نێوان که‌رکوک‌و ئیالەتی موسڵ‌و میرنشینی باباندا دروست بوو دژی ئیالەتی بەغدا. شایەنی باسە‌ والی بەغدا عەبدوڵڵا پاشای توتنچی دوای ئەوەی لە شەڕی كفری بە سەر ئه‌ورەحمان پاشای باباندا زاڵ بوو، توانی باڵێكی ئەم هاوپەیمانێتیە تێك بشكێنێت،(31) دوای ئەوەی‌ والی موسڵ لە رێگەی بەخشینی دیاری بە‌ والی بەغدا خۆی دەرباز كرد(32). دواتر‌ والی بەغدا رووی كردە که‌رکوک چەندین، که‌سایەتی شارەكە‌و ئەندامانی هۆزەكانی دەستگیركرد، که‌ بەشداربوون لە هاوپەیمانی دژی‌ والی بەغدا.(33). وا دیارە مەمالیكەكانی بەغدا هەموو كات دژی دەسەڵات‌و فراوانخوازیەكانی بابانەكان لە ناوچەی که‌رکوک دەوەستانەوە، ئەمەش روویدا كاتێک ئه‌ورەحمان پاشای بابان لە درێژەی هەوڵەكانیدا لە ناوچەی که‌رکوک توانی دۆست‌و لایەنگری زۆر بۆ خۆی پەیدا بكات تەنانەت دەسەڵاتی پاشای بابان لە ناوچەی که‌رکوکدا لە هاوكاری‌و هاوپەیمانی لەگەڵ هۆز‌و عەشایرەكانی ناوچەكەدا تێپەڕی كردوو توانی لەگەڵ ژمارەیەك لە كاربەدەستانی که‌رکوک هاوپەیمانی‌و هاوكاری دروستبكات بۆ دژایەتی كردنی دەسەڵاتی‌ والی بەغدا لە دەڤەری که‌رکوکدا.‌ وەك دەبینین كاتێک‌ والی بەغدا عەبدوڵڵا پاشای توتنچی لە ساڵی (1812ز)دا دوای ئەوەی لە شەڕی كفری‌دا بە سەر پاشای باباندا زاڵبوو بڕیاری دا هاوكار‌و هاوپەیمانانی پاشای ناوبراو لە دەڤەری که‌رکوکدا دەستگیر بكات. هەر بۆیە كاتێک‌ والی بەغدا رووی كردە که‌رکوک بینی تەواوی سەرۆكەكانی شارەكە‌و دەوروبەری که‌رکوک‌و عەشایرەكان لە ژێرەوە بە نهێنی هاوكار‌و یارمەتیدەری ئه‌ورەحمان پاشای بابان بوون.(34) هەروەها‌ والی بەغدا لە درێژەی هەڵمەتی دەستگیركردنی هاوپەیمانانی ئه‌ورەحمان پاشای باباندا لە که‌رکوک ئاڵای بیگی مەحمود بەگ‌و سەرۆكی هێزی يەنیچەری پێشووی بەغدا قاسم ئاغای لە شارەكەدا دەستگیركرد. جێگەی باسە‌ والی موسڵیش لەم هاوپەیمانیەدا بەشدار بوو، ‌وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ كردووه.‌(35) بێگومان بوونی ئەم جۆرە هاوپەیمانی‌و هاوكارییە واتای بەهێزی پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و میرنشینی بابان دەگەیەنێت لە سەردەمی ئه‌ورەحمان پاشای باباندا. بەڵام زاڵبوون‌و باڵادەستی ئیالەتی بەغدا بە سەر ئیالەتی شارەزوور كاریگەری خراپی بە سەر ئەم هاوپەیمانی‌و پەیوەندی نێوانیان هەبووە. لە لایەكی‌تر بوونی هاوپەیمانییەكی لەم جۆرە لە نێوان پاشای بابان‌و هۆز‌و كاربەدەستانی که‌رکوک مانای فراوانی دەسەڵاتی بابانەكان دەگەیەنێت لە ناوچەی که‌رکوکدا لە سەردەمی ئه‌ورەحمان پاشای باباندا.

دیارە دەسەڵاتدارانی بەغدا تەنها لە روانگەی بەرژەوەندی خۆیانەوە سەیری که‌رکوکیان كردووە‌و سەرباز‌و خاكی که‌رکوکیان بەكارهێناوە، بۆیە هەندێک‌ جار پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و بەغدا تێكچووە، ئەمەش بە هۆی گوێنەدانی بەغدا بە بارودۆخی که‌رکوک‌و پشتگوێ‌ خستنی شارەكە. ئەوەتا لە سەردەمی سەعید پاشای‌ والی بەغدا (1813ــ1816ز)، كاتێک که‌رکوک بە ئاژاوەیەكی چەند مانگیدا تێپەڕی‌و بارودۆخی شارەكە لەوپەڕی خراپیدا بوو، سەعید پاشای‌ والی بەغدا هیچ جۆرە هەوڵێكی نەدا بۆ چاككردنی بارودۆخی، که‌ركوک.(36) ئەمەش كاردانەوەی خراپی هەبوو لە سەر پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و بەغدا، هەر بۆیە لە كۆتایی فەرمانڕەوایی سەعید پاشادا خەڵكی شارەكە دژایەتی خۆیان بۆ سەعید پاشا راگەیاندو پاڵپشتی داود پاشایان كرد، که‌ نەیاری سەعید پاشا بوو، که‌ دواتر رۆڵی كاریگەرییان بینی لە یارمەتیدانی داود پاشا بۆ گەیشتنی بە دەسەڵات لە بەغدا لە ساڵی 1816.(37)

دەتوانین بڵێین پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و ئیالەتی بەغدا لە سەردەمی داود پاشادا (1816ــ1831) لە سەر بنەمای یارمەتیدانی یەكتر دامەزرابوو، ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ پشت بەیەكتربەستنی هەردوو که‌رکوک‌و بەغدا لەم سەردەمەدا دژی میرنشینی بابان‌و هێرشكاری ئێرانیەكان. بەڵام لە زۆربەی كاتدا‌ والی بەغدا که‌رکوکی بۆ ئەم مەبەستە بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لە شەڕ‌و هەرای ساڵانی (1818‌و 1821ز)دا. كاتێکیش عوسمانییەكان بڕیاری لەناوبردنی مەمالیكەكانیان دا لە ساڵی (1831ز)دا عەلی رەزا پاشا بە سوپایەكی گەورەوە چووە سەر بەغدا، دوای تێكشكاندنی هێزەكانی داود پاشا‌و دەستگیركردنی‌و یستی پاشای ناوبراو بكوژێت، بەڵام خەڵكی که‌رکوک‌و هەندێک‌، که‌سی‌تر نەیان هێشت بیكوژن، هەر بۆیە ئەویش داوای پاراستنی ئاسایشی لێكردن‌و داود پاشای نەكوشت‌و رەوانەی ئەستەمبوڵی كرد.(38)

دوای گەڕانەوەی دەسەڵاتی ناوەندی عوسمانی بۆ بەغدا، هەرچەندە که‌رکوک‌ وه‌ک مەڵبەندی ئیالەتی شارەزوور مایەوە، بەڵام بەغدا‌وه‌ک جاران دەسەڵاتی بە سەریدا دەڕۆیی‌و هەروەها بە هەمان شێوەی‌ والیەكانی بەغدا فەرماندارێكیان بە ناوی موتەسەلیم لە سەر که‌رکوک دادەنا(39). ئەوەتا لە ساڵی (1835ز)دا عەلی رەزا پاشای‌ والی بەغدا (1831ــ1841ز) محەمەد پاشا ئینجە بەیرەقداری كردە فەرمانڕەوای شارەزوور، دوای ساڵێك لە فەرمانڕەوایی‌ والی بەغدا گواستیەوە بۆ موسڵ.(40)

دیارە لەم ماوەیەشدا دەسەڵاتدارانی بەغدا چالاكی سەربازیان لە ناوچەكانی سەر بە که‌رکوک نواندووە، بە تایبەتی لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەهەمدا، که‌ ئەم ناوچانە رووبەڕووی چەندین كێشە‌و گرفتی هۆزەكان بوونەوە. لە گرنگترینيان ئەو جولانەوانە بوون، که‌ هۆزی هەمەوەند لە ناوچەكە بەرپای دەكرد. هەر بۆیە هێزەكانی بەغدا لە ماوەی جیاجیادا شاڵاوی سەربازیان بۆ ناوچەكە هێناوە، لەوانە شاڵاوی سەردار ئەكرەم پاشا لە ساڵی (1859ز)دا،(41) شاڵاوی مەدحەت پاشا (1869ــ1872ز)‌و شاڵاوی تەقی پاشا(1880ــ1887ز) لە ساڵی (1880ز)دا بۆ سەر هۆزی هەمەوەند.(42)

هاتنی لەشكری بەغدا بۆ ئەم ناوچەیە بۆ لێدان‌و سەركوتكردنی هۆزەكان بوو، بە‌واتای لابردنی كێشەیەك دێت، که‌ ئیالەتی شارەزوور خۆی دەستەوستان بووە لە بەرانبەریدا، چونكە ئەگەر لەشكری که‌رکوک لە توانای دابوایە ئەم كێشانە چارەسەر بكات لەشكری بەغدا نەدەهاتە ناوچەكە، ئەمەش مانای لاوازی‌و پاشكۆیەتی که‌رکوک دەگەیەنێت بۆ ئیالەتی بەغدا هەرچەندە پەیوەندی نێوانیان دۆستانە بووبێت‌و لەم شاڵاوانەدا هەردوولا هاوكاری یەكتر بووبن. بۆیە لەم ماوەیەشدا تەرازووی پەیوەندیی نێوان که‌رکوک‌و ئیالەتی بەغدا لە بەرژەوەندی ئەمەی دواییدا بووە.

پەیوەندی نێوان ئیالەتی بەغدا‌و که‌رکوک دوای ساڵی (1879ز) بەرەو كزی چوو، چونكە لەم ساڵەدا که‌رکوک سیفەتی ئیالەتی لێسەنرایەوە‌و بووە سەنجەقێكی سەر بە‌ ویلایەتی موسڵ(43)، بێگومان ئەمەش كارێكی ئاسایی بوو، که‌ لێرە بە دواوە ئەم‌ ویلایەتە بەرپرس بێت لە پاراستنی ئاسایشی دەڤەری که‌رکوک لە جیاتی بەغدا. بەڵام سەرەڕای ئەمەش بە هۆی بوونی هەڵگەرانەوەی هۆزەكان لە هەردوو سەنجەقی که‌رکوک‌و سلێمانیدا هەندێک‌ جار‌ والی بەغدا خۆی لە بارودۆخی سەنجەقی که‌رکوک هەڵقورتاندووە، ئەوەتا تەقی پاشای‌ والی لە ساڵی (1880ز)دا لە كاتی سەرهەڵدانی جوڵانەوەی نێوان جاف‌و هەمەوەندەكان دەست لە بارودۆخەكە‌و ەردەدات لە بەرژەوەندی جافەكان.(44)

هەروەها بە هۆی بوونی جولانەوەی هۆزەكان لە سەنجەقی که‌رکوکدا هەندێک‌ جار رێگەكانی نێوان که‌رکوک‌و بەغدا تووشی نائارامی دەبوون، هەر بۆیە بەرپرسانی بەغدا هەوڵیانداوە ئاسایشی رێگەكانی نێوان که‌رکوک‌و بەغدا بپارێزن. ئەوەتا لە راپۆرتێكی بەرپرسی فەیلەقی شەشی هەمایونی لە بەغدا، که‌ لە ساڵی (1897ز)دا بەرزكراوەتەوە بۆ ئەستەمبوڵ هاتووە، که‌ ئەوان لە هەوڵەكانیان بەردەوامن بۆ پاراستنی ئاسایشی رێگەكانی نێوان که‌رکوک‌و بەغدا(45)، بێگومان ئەمەش مانای بەردەوام بوونی پەیوەندی سیاسی‌و سەربازی نێوان‌ ویلایەتی بەغداو سەنجەقی که‌رکوک دەگەیەنێت هەرچەندە که‌رکوک ئەو كات بەشێك بوو لە ویلایەتی موسڵ.

یه‌کێک لە بابەبەتانەی لە توێژینەوەیەدا روون دەبێتەوە، ئەوەیە، که‌ ئیالەتی شارەزوور لە ژێر كاریگەری رووداوەكانی ناوچە بووە‌و نەیتوانیوە پارێزگاری لە خۆی بكات، ئەمەش‌ وایكردووە ئیالەتی بەغدا ‌وەك هێزێكی بەهێزی ناوچە دەست بخاتە كاروبارییەوە‌و لاوازی دەسەڵاتی ناوەندی عوسمانییەكان لە ناوچەكەش هۆكارێك بووە بۆ ئەوەی بابی عالی چاوپۆشی لە زەوتكردنی دەسەڵاتی ئیالەتی شارەزوور بپۆشی لە لایەن ئیالەتی بەغداوە.

پەیوەندی لەگەڵ ئیالەتی موسڵ

ئیالەتی موسڵ یه‌کێک بوو لە ئیالەتە گرنگەكانی دراوسێ‌ی که‌رکوک، ئەم ئیالەتە لە باكوور‌و خۆرئاوای ئیالەتی شارەزوور هەڵكەوتبووه‌.(46)

لە باسكردنی پەیوەندی نێوان ئیالەتی موسڵ‌و که‌رکوک پێویست ناكات بۆ سەردەمە بەراییەكان بگەڕێینەوه‌(47)، بەڵام هاتنی جەلیلیەكان بۆ سەر دەسەڵات لە موسڵ لە نێوان ساڵانی (1726ــ1834ز) (48) بووە هۆی زیاتر پەرەسەندنی پەیوەندی لە نێوان موسڵ‌و که‌رکوکدا، ئەمە بێجگە لەوەی هاتنی جەلیلیەكان كاریگەری لە سەر پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و ئیالەتی بەغدا هەبووە هەروەكو لە داهاتوودا روونی دەكەینەوە.

شایەنی باسە یه‌کێک لە تەوەرەكانی پەیوەندی نێوان بنەماڵەی جەلیلیەكان لە موسڵ‌و که‌رکوک خۆی لەوەدا دەبینیەوە، که‌ هەندێک‌ لە ئەندامانی بنەماڵەی جەلیلی بوونە فەرمانڕەوای ئیالەتی شارەزوور بۆ ماوەیەكی دیاریكراو كاروباری ئەم ئیالەتەیان بەڕێوەبردووە، لەوانە ئەمین پاشای جەلیلی‌و سلێمان پاشای كوڕی ئەمین پاشای جەلیلی (1771ــ1775ز)، لە راستیدا هۆی ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ ئەوەی، که‌ ئەوكات پەیوەندی نێوان بابی عالی‌و ئیالەتی بەغدا باش نەبووە، هەر بۆیە ئەستەمبوڵ بۆ دانانی سنورێك بۆ دەسەڵاتی ئیالەتی بەغدا‌ ویستوویەتی هەردوو ئیالەتی موسڵ‌و شارەزوور بەكاربهێنێت.(49)

شایەنی باسە هەرچەندە هەردوو ئیالەتی شارەزوور‌و موسڵ هاوسنوور بوون لەگەڵ یەكتردا، بەڵام دەتوانین بڵێین پەیوەندیەكانی نێوانیان لە زۆربەی كاتدا دەكەوتە ژێر كارتێكردنی ئیالەتی بەغدا، ئەمەش بە هۆی ئەو باڵادەستییەوە بوو، که‌ ئیالەتی بەغدا لە سەر که‌رکوک هەیبوو هەروەكو پێشتر ئاماژەمان پێكرد. هەر ئەمەش دەبووە هۆی ئەوەی، که‌ ئیالەتی بەغدا هەندێک‌ جار هێزەكانی که‌رکوک بەكاربهێنێت لە هێرشەكانیدا بۆ سەر ئیالەتی موسڵ. ئەوەتا‌ والی بەغدا عەبدوڵڵا پاشای توتنچی دوای ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیالەتی موسڵ تێكچوو لە ساڵی (1812ز)دا لە كاتی هێرشەكانیدا بۆ سەر موسڵ كۆمەكی سەربازی لە که‌رکوکیش‌ وەرگرت،(50) بۆیە دەبینین تێكچوونی پەیوەندی نێوان ئیالەتی بەغدا‌و موسڵ كاریگەری لە سەر که‌رکوک دروستكردووە.

لە لایەكی‌تر هەندێک‌ جار که‌رکوک‌و موسڵ هاوپەیمان‌و هاوكاری یەكتر بوونە بۆ لێدانی دەسەڵاتی ئیالەتی بەغدا‌و هەوڵدان بۆ، که‌م كردنەوەی دەسەڵاتی ئیالەتی ناوبراو لە سەر هەردوو لایان. بەڵام ئەم دوو ئیالەتە لە هەوڵەكانیاندا سەركەوتوو نەبوون، ئەمەش لە ساڵی (1812ز)دا روویدا كاتێک‌ والی بەغدا توانی ئەم هاوپەیمانییە تێكبشكێنێت هەروەكو پێشتر لە پەیوەندی که‌رکوک لەگەڵ ئیالەتی بەغدا ئاماژەمان بۆی كردووە.

جێگەی باسە سەرچاوە مێژوویەكان تاکو هەڵوەشانەوەی ئیالەتی شارەزوور‌و بوونی که‌رکوک بە سەنجەقێك لە‌ ویلایەتی موسڵ لە ساڵی (1879ز)دا هیچ رووداوێكی ئەوتۆمان بۆ باس ناكەن، که‌ هەریەك لە ئیالەتی موسڵ‌و که‌رکوکی تێدا كۆببێتەوە. بێگومان هۆی سەرەكی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ باڵادەستی ئیالەتی بەغدا بە سەر که‌رکوک‌و تەنانەت ئیالەتی موسڵیشدا. بەڵام دوای ئەوەی لە ساڵی (1879ز)دا که‌رکوک بووە سەنجەقێكی سەر بە‌ ویلایەتی موسڵ، ئیتر لەوێ‌ بەدواوە که‌رکوک نەیتوانی‌ وەك یەكەیەكی كارگێڕی سەربەخۆ پەیوەندی لەگەڵ یەكە كارگێڕییەكانی دەوروبەری دروستبكات‌و پەیوەندییەكانی نێوان موسڵ‌و که‌رکوک بوو بە پەیوەندی نێوان مەڵبەندی‌ ویلایەتێك‌و سەنجەقێكی ئەم‌ ویلایەتە. هەر بۆیە لێرەوە بەرپرسیارێتی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک، که‌وتە ئەستۆی بەرپرسانی‌ ویلایەتی موسڵ‌ وەك سەنجەقێكی ئەم‌ ویلایەتە. بەم پێیە بەرپرسانی ویلایەتی ناوبراو، که‌وتنە هەوڵدان بۆ راگرتنی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک بە تایبەتی لە رێی رووبەڕووبونەوەی جولانەوەی هۆزەكان لەم سەنجەقەدا. جێگەی بیرهێنانەوەیە، یه‌کێک لە تایبەتمەندییەكانی دەڤەری که‌رکوک لەو سەردەمەدا لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا بریتییە لە بوونی جوڵانەوەی هۆزەكان. لەم روانگەیەوە دەبینین چەندین راپۆرت لە ساڵی (1886ز)دا لە لایەن بەرپرسانی ناوچەكە بەرزكراوەتەوە، که‌ ئاماژە بە نائارامی سەنجەقی که‌رکوک دەكەن.(51)

هەر لە ئەنجامی ئەمەدا یه‌کێک لە تەوەرەكانی پەیوەندی نێوان بەرپرسانی‌ ولایەتی موسڵ‌و سەنجەقی که‌رکوک پیادەكردنی شێوازی لێدان‌و رووبەڕوو بوونەوەی ئەو بنەماڵە‌و هۆزانە بووە، که‌ ‌ویستوویانە لە سەنجەقی که‌رکوکدا جوڵانەوە دروستبكەن، ئەوەتا لە كاتی بەرپابوونی ئاژاوەی نێوان تاڵەبانی‌و بەرزنجەكان لە ساڵی (1887ز)دا دەسەڵاتدارانی ناوچەكە چەندین، که‌سیان لە ئەندامانی ئەم بنەماڵانە دادگاییكرد‌و حوكمیان بە سەردا سەپاندن بە هۆی دەست هەبوونیان لە ئاژاوەكانی نێوان ئەم دوو لایەنە‌و تۆمەتبار كردنیان بە تێكدانی ئاسایشی سەنجەقی، که‌ ركوک.(52)

شایەنی باسە بارودۆخی سەنجەقی که‌رکوک، پەیوەندی‌و كاریگەری راستەوخۆی لە سەر‌ ویلایەتی موسڵ هەبووە، هەر بۆیە بەرپرسانی بابی عالی بۆ پاراستنی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک‌و تەشەنەنەكردنی ئەو بارودۆخە بە تایبەتی بۆ سەنجەقی سلێمانی هەڵسان بە گۆڕینی‌ والی موسڵ‌و دانانی فەریق عەبدوڵڵا پاشای‌ والی دیاربەكر لە‌ ویلایەتی موسڵ لە 12 نیسانی (1896ز)دا، ئەمەش لە پێناوی نەهێشتنی جوڵانەوەكانی هەردوو سەنجەقی که‌رکوک‌و سلێمانی(53).‌ وا دیارە لەم بارودۆخەدا یه‌کێک لە تەوەرە گرنگەكانی پەیوەندی نێوان سەنجەقی که‌رکوک‌و مەڵبەندی‌ ویلایەت بریتی بووە لە هەوڵەكانی بەرپرسانی‌ ویلایەتی موسڵ بۆ پاراستنی ئاسایشی ئەم سەنجەقە. هەر بۆیە ئەو بارودۆخەی لە سەنجەقی که‌رکوکدا هەبوو كاریگەری ئەوتۆی بە سەر كاربەدەستانی‌ ویلایەت هەبووە، تەنانەت لە یه‌کێک لە راپۆرتەكاندا پێشنیاری ئەوە كراوە، که‌ بۆ چارەسەركردنی بارودۆخی ئاسایشی ناوچەكە مەڵبەندی‌ ویلایەتی موسڵ لە سەنجەقی موسڵەوە بگوێزرێتەوە بۆ سەنجەقی که‌رکوک (54). بێگومان ئەمەش لە پێناوی ئەوەدابووە تاکو‌ والی خۆی لە که‌رکوکدا دابنیشێت لە نزیكەوە چاودێری بارودۆخی سەنجەقەكە بكات.

یه‌کێکی‌تر لە تەوەرەی پەیوەندی نێوان بەرپرسانی‌ ویلایەتی موسڵ‌و سەنجەقی که‌رکوک لەم سەردەمەدا بریتی بوو لە هەوڵەكانی بەرپرسانی‌ ویلایەت بۆ چارەسەركردنی بارودۆخی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک بە بەكارهێنانی چەندین رێگەی چارەسەر، لەوانە بەرپرسانی‌ ویلایەت لە راپۆرتێكیاندا لە ساڵی (1887ز) بۆ كۆتایی هێنان بە بزاڤ‌و جوڵانەوەكانی هەمەوەند دژ بە دەوڵەت، داوا دەكەن هەوڵبدرێت نیشتەجێ‌ بكرێن‌و قوتابخانەیان بۆ بكرێتەوەو داب‌و نەریتەكانیان بگۆردرێت‌ بۆ ئەوەی لەم رێگەیەوە‌ وا لە هەمەوەندەكان بكەن‌ واز لە جوڵانەوەكانیان بهێنن دژی دەوڵەت هەروەها بەرپرسانی‌ ویلایەتی موسڵ لە رێگەی كارمەندەكانیان لە سەنجەقی که‌رکوک توانیان لە رێگەی (دەستەی ئاشتكردنەوە)، که‌ لە شاری که‌رکوک‌و سلێمانیدا دایانمەزراند بوو هەندێک‌ لە كێشە عەشایریەكان بە رێگەی ئاشتیانە لە جیاتی بەكارهێنانی هێز چارەسەر بكەن، لەوانە كێشەی نێوان شوان‌و هەمەوەندەكان، که‌ بە هۆی ئەم دەزگایە لە ساڵی (1898ز)دا چارەسەركرا.(55) هەر بۆیە كاربەدەستانی‌ ویلایەتی موسڵ لە چوارچێوەی سیاسەتەكانیاندا لە بەرانبەر سەنجەقی که‌رکوک سیاسەتی میانڕەوی‌و هەندێک‌ جار سیاسەتی بەكارهێنانی چەكیان پەیڕەوكردووە بۆ راگرتنی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک. بێگومان هەر ئەم خاڵە سەرەكییانە تەوەرەی پەیوەندی نێوان مەڵبەندی‌ ویلایەت‌و سەنجەقی که‌رکوکی دیاری دەكرد.

لە چوارچێوەی ئەم توێژنەوەیەدا بۆمان دەردەكەوێت، که‌ لە سەرەتای هاتنی عوسمانییەكان بۆ ناوچە كوردییەكان دوای شەڕی چالدێران،‌ ویلایەتی شارەزوور دروستكراوە، که‌ پایتەختەكەی گوڵعەمبەر بوو، بەڵام لە ساڵی 1596 پایتەختی‌ ویلایەتەكە بووە که‌رکوک. لە سەرەتادا ئەم‌ ویلایەتە لە ئەستەمبوڵەوە‌ والی بۆ دانراوە، بەڵام بە هۆی هەوڵی میرنشینە كوردییەكان‌و ئێران بۆ دەستگرتن بە سەر که‌رکوکدا، بابی عالی لە ئەستەمبول‌ ویلایەتی شارەزووور (كەركوك)ی خستە ژێر دەسەڵاتی‌ ویلایەتی بەغداوە، ئەمەش لە هەوڵێكدا بۆ راگرتنی تەرازووی هێز لە ناوچەكەدا، لێرەوە میرنشینە كوردییەكان لە بابان‌و سۆرانیش هەوڵیانداوە دەست بە سەر که‌رکوکدا بگرن‌و لە ژێر دەستی‌ والی بەغدا دەری بهێنن، که‌واتە که‌رکوک لەو رۆژگارەشدا خاڵی ململانێی نێوان‌ ویلایەتی بەغدا‌و میرنشینە كوردیەكان بووە.

په‌راوێز

(1)ئیالەت: ئەم ناوە لە بنەڕەتدا لە‌ وشەی(الە)ی عەرەبیەوە‌ وەرگیراوە، گەورەترین یەكەی كارگێڕی بوو لە دەوڵەتی عوسمانیدا، دەوڵەت لە چەند ئیالەتێک‌ پێكدەهات. محمدأمین العمری، منهل الاولیاء‌و مشرب الاصفیاء من سادات الموصل الحدبا‌ء، حققه‌و نشره: سعید الدیوەجی، ج2، مطبعة الجمهوریة، (الموصل: 1968)، ص259. جێی باسی لە ساڵی (1000ك/1591ز)یەوە دەوڵەتی عوسمانی بە فەرمی زاراوەی ئیالەتی لە جیاتیی‌ ویلایەت بەكارهێنا، بەڵام لە ساڵی 1864ز) بەدواوە دووبارە‌و وشەی‌ ویلایەت هاتەوە كار، لەم بارەیەوە بڕوانه‌: دائرة المعارف الاسلامیة (الترجمة العربیة)، مج5، مادة ایالە (خلیل اینالجق)، ص264.

(2)گوڵعەنبەر: دەكاتە ناحیەی خورماڵی ئێستا، که‌ (10)كم لە هەڵەبجەوە دوورە. عماد عبدالسلام رؤوف، ادارة العراق الاسر الحاكمة‌و رجال الادارة‌و القضا‌ء فی العراق فی القرون المتأخرە (656ــ1337هـ/1258ــ1918م)، دار الحكمة للطباعة‌و النشر، (بغداد: 1992)، ص236؛ هەروەها بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌: جمال بابان، اصول اسما‌ء المدن‌و المواقع العراقیة، ج1، مطبعة المجمع العلمی الكردی، (بغداد: 1976)، ص160ــ162

(3)عماد عبدالسلام، ادارە العراق، ص236

(4)سەبارەت بە پێكهێنانی‌ ویلایەتی شارەزوور‌و مەڵبەندە بەراییەكانی بڕوانه‌: خلیل علی مراد، تاریخ العراق الاداری‌و الاقتصادی فی العهد العثمانی الثانی (1048ــ1164هـ/1638ــ1750م)، رسالە ماجستیر غیر منشورە، جامعە بغدادــ كلیە الاداب، 1975، ص60ــ66 هەروەها بڕوانه‌: سعدی عثمان، كوردستان الجنوبیة فی القرنین السابع عشر‌و الثامن عشر/ دراسە فی علاقتها الاداریة‌و السیاسیة‌و الاقتصادیة مع ایالتی بغداد‌و الموصل، مطبعە سیما، (السلیمانیة : 2006)، ص96ــ99

(5)ج. اوتیر، رحلە إلی تركیا‌و بلاد فارس، (باریس: 1748)، ص150؛ نقلا عن:‌ وقائع الندوە مركز كربلا‌ء، كركوك مدینة القومیات المتأ‌خیە،‌و قائع الندوە العلمیة التی عقدها مركز كربلا‌ء للبحوث‌و الدراسات فی لندن من 21ــ22تموز (یولیو) 2001م، ط1، طبع فی لندن:2002، ص145

(6)ستیڤن هیمسلی لۆنگریك، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ت: جعفر الخیاط، دار الرافدین للطباعة‌و النشر، (بیروت: 2004)، ص121

(7)توفیق قەفتان، مێژووی حوكم دارانی بابان لە قەڵاچۆلانەوە تا دروستكردنی شاری سلێمانی(1080كــ1199/1699ــ1784ز)، چاپخانەی سلیمان الاعظمی، (بغداد: 1969)، ل30ــ31

(8)نظمی زادە مرتضی فندی، گلشن خلفا‌ء ت: موسی كاظم نورس، مطبعة الاداب، (النجف: 1971)، ص296 هەروەها بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌: سعدی عثمان، المصدر السابق، ص249ــ250

(9)سعدی عثمان، المصدر السابق، ص96ــ99، ص250

(10)احمد جودت، تاریخ جودت، از ترتیب جدید، ج1، مطبعة عثمانیة، (استانبول: 1301هـ/1303رومی)، ص283؛ ستیڤن هیمسلی لۆنگریك: اربعە قرون من تاریخ العراق الحدیث، ت: جعفر الخیاط، (بیروت: 2004)، ص105ــ106

(11)ستیڤن هیمسلی لۆنگریك، اربعە قرون، ص121. هەروەها بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌: د.جبار قادر، قضایا كردیة معاصرة، كركوك الانفال الكرد‌و تركیا، ط1، دار ئاراس، (اربیل، 2006)، ص15

(12)بڕوانه‌: عبدالرحمن السویدی، تاریخ بغداد أو حدیقة الزورا‌ء فی سیرة الزورا‌ء، تحقیق: د.صفا الخلوصی، مطبعة الزعیم، (بغداد: 1962)، ص20ــ21 ،54

(13)اربعە قرون، ص169. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌: سعدی عثمان، المصدر السابق، ص117ــ119

(14)عثمان بن سند الوائلی البصری، مطالع السعود/ تاریخ العراق من سنە (1188ــ1242هـ/1774ــ1826م)، تحقیق: د.عماد عبدالسلام رؤوف‌و د.سهیلة عبدالمجید القیسی، مطبعة دار الحكمە للطباعە‌و النشر، (بغداد: 1992)، ص103

(15)لە بنەڕەتدا مەمالیكەكان ئەو كۆیلانە بوون، که‌ لە سەر دەستی‌ والی بەغدا حەسەن پاشا هێنرانە بەغدا، ئەمانە لە بواری سەربازیدا بەكارهێنران بۆ رووبەڕوو بوونەوەی كێشەكان، لە سەردەمی ئەحمەد پاشای كوڕی حەسەن پاشادا هەمان سیستەم پەیڕەوكرا لە هێنان‌و گەشەسەندنی مەمالیكەكان، هەر بۆیە لە سەردەمی پاشای ناوبراودا چالاكی مەمالیكەكان بە شێوەیەكی زۆر پەرەی سەند، دوای مردنی ئەحمەد پاشای‌ والی بەغدا سلیمان پاشای مەمالیك، که‌ یه‌کێک بوو لە سەركردە سەربازیەكانی مەمالیك‌و زاوای‌ والی كۆچكردوو بوو هاتە سەر دەسەڵات‌و ەك یەكەم‌ والی مەمالیكەكان لە بەغدا، لێرەوە سەردەمی فەرمانڕەوایی مەمالیەكان لە بەغدا دەستپێدەكات، که‌ تاکو ساڵی (1831ز) خایاند. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌: د.عماد عبدالسلام رؤوف، الحیاة الاجتماعیة فی العراق ابان عهد الممالیك(1749ــ1831)، جامعة القاهرەــ كلیە الاداب، 1976، ص3‌و مابعدها

(16)بڕوانه‌: عثمان بن سند الوائلی ، المصدر السابق، ص153، د.عماد عبدالسلام رؤوف، ادارە العراق، ص236

(17)سعدی عثمان، المصدر السابق، ص118ــ119

(18)أربعة قرون، ص219

(19)که‌ریم خان یه‌کێکە لە، که‌سایەتیەكاتی بنەماڵەی زەندیە، که‌ هۆزی بەناوبانگی كوردەو لە ناوچەكانی نێوان هەمەدان‌و مەلایەر دەژیان، دوای كوژرانی نادر شا، که‌ ریم خانی زەند، که‌ یه‌کێک بوو لە سەركردە سەربازیەكانی شای ناوبراو لە ساڵی (1749ز)دا هاتە سەر دەسەڵات.(بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌: جان ر. پێری، که‌ ریم خانی زەند مێژووی ئێران لە نێوان ساڵانی 1747ــ1779،‌و :سەلاحەدین ئاشتی، ب1، چاپخانەی ئۆفیستی شڤان، (سلێمانی: 2005)، ل38ــ40

(20)رسول حاوی الكركوكلی، دوحة الوزار‌ء فی تاریخ‌و قائع بغداد الزوراء، ت: موسی كاظم نورس، مطبعة كرم، بیروت، دون تاریخ سنە الطبع ، ص151

(21)سعدی عثمان، المصدر السابق، ص112ــ123

(22)رسول الكركولكی، المصدر السابق، ص176

(23)عثمان بن سند الوائلی،المصدر السابق، ص157

(24)سەبارەت بە هۆكارەكانی ئەم هێرشە بڕوانه‌: رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص174

(25)رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص222ــ223؛ عباس العزاوی: تاریخ العراق بین احتلالین، ج6، مطبعە شركة التجارە‌و الطباعة المحدودة، (بغداد: 1949)، ص154

(26)رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص237ــ238؛ بۆ زانیاری زیاتر لە بارەی ئەم رووداوە بڕوانه‌: حسین ناظم بیگ، تاریخ الامارە البابانیة، ت: شكور مصطفی‌و محمد الملا عبدالكریم المدرس، ط1، مطبعة‌و زارة التربیة، (اربیل: 2001)، ص214

(27)رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص238؛ حسین ناظم بیگ، المصدر السابق، ص212ــ214

(28)لە بارەی هۆكاری ئەم جەنگەوە بڕوانه‌: رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص242

(29)یاسین افندی العمری ابن خیرالله الخطیب الموصلی، غرائب الاثر فی حوادث ربع القرن الثالث عشر، مطبعە أم الربعیین، (الموصل: 1940)، ص78

(30)یاسین العمری، غرائب الاثر، ص86ــ87؛ عماد عبدالسلام، الموصل فی العهد العثمانی فترە الحكم المحلی(1139ــ1249هـ/1726ــ1834م)، مطبعة الاداب فی النجف الاشرف، (النجف: 1975)، ص141

(31)بڕوانه‌: رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص265؛ ستیڤن لونگریك، اربعە قرون، ص274

(32)بڕوانه‌: رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص256ــ257؛ عثمان بن سند الوائلی، المصدر السابق، ص277ــ278؛ عماد عبدالسلام، الموصل، ص150

(33)بڕوانه‌: رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص256ــ257؛ عماد عبدالسلام، الموصل، ص150

(34)عماد عبدالسلام، الموصل، ص150

(35)رسول الكركوكلی، المصدر السابق ، ص256ــ257

(36)ستیڤن لونگریك، اربعە قرون، ص282؛ عبدالعزیز سلیمان نوار، تاریخ العرب المعاصر(مصر‌و العراق)، دار النهضە العربیە للطابعة‌و النشر، بیروت، ص67ــ68

(37)بڕوانه‌: احمد جودت، المصدر السابق، ج11، ص21ــ22

(38)عبدالعزیز سلیمان نوار، داود باشا‌ والی بغداد، دار العربی للطباعة‌و النشر، (القاهرە: 1968)، ص379

(39)ستیڤن لونگریك، اربعە قرون، ص336ــ339

(40)ستیڤن لونگریك، اربعە قرون، ص339ــ340؛ عباس العزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، ج7، ص40ــ41، 69ــ70

(41)بڕوانه‌: جعفر الخیاط، صور من تاریخ العراق فی العصور المظلمة، ج1، ط1، مطبعە دار الكتب، (بیروت: 1971)، ص336

(42)سیرولیس بدج، رحلات إلی العراق، ت: فؤاد جمیل، ط1، مطابع دار الزمان، (بغداد: 1966)، ص308؛ محەمەد ئەمین زەكی، تاریخی سلێمانی، ل140‌و دواتر

(43)ستیڤن لونگریك، اربعە قرون، ص376

(44)محەمەد ئەمین زەكی، تاریخی سلێمانی‌و‌و ڵاتی، ئامادەكردنی: رەفیق سالح، بەرگ سێ‌یەم، چ2، چاپخانەی شڤان، (سلێمانی: 2006)، ل140

(45)بڕوانه‌ دەقی ئەم راپۆرتە لە: خلیل علی مراد (ترجمة‌و تعلیق)، مختارات من كتاب الموصل‌و كركوك فی الوثائق العثمانیة، مطبعە شڤان، السلیمانیة، 2005، ص76ــ77

(46)سعدی عثمان حسین, المصدر السابق, ص441

(47)بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌: علی شاكر علی ‌ولایە الموصل فی القرن السادس عشر(دراسە فی أوضاعها السیاسیة‌و الاداریة‌و الاقتصادیة)، أطروحة دكتوراه غیر منشورە، كلیە الادابــجامعة الموصل، (الموصل: 1992)، ص82‌و مابعدها

(48)بنەماڵەی جەلیلییەكان: ئەم بنەماڵەیە دەسەڵاتدار‌و سەرداری موسڵ بوون لە بنەڕەتیشدا دەگەڕێنەوە بۆ عەبدول جەلیلی كوڕی عەبدول مەلیك، که‌ بازرگانێكی گەورەی دیاربەكر بوو، بەڵام دواتر لە سەدەی حەڤدەی زاینیدا هاتە موسڵ ناوبراو بە هۆی بوونی پارەی زۆر‌و جگە لە هەڵوێستەكانی توانی رەزامەندی خەڵك‌و ئەستانە بۆ خۆی مسۆگەر بكات‌و بگاتە سەر دەسەڵات لە ساڵی (1726ز)دا . بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌: عماد عبدالسلام، الموصل، ص39‌و مابعدها

(49)یاسین افندی العمری ابن خیراللة الحطیب الموصلی، غایە المرام فی تاریخ محاسن بغداد دار السلام، مطبعە دار البصری، (بغداد: 1968)، ص323؛ رسول الكركوكلی، المصدر السابق، ص153؛ عماد عبدالسلام، الموصل، ص129ــ130

(50)عثمان بن سند الوائلی، المصدر السابق، ص296‌و مابعدها؛ یاسین العمری، غرائب الاثر، ص86، عماد عبدالسلام، الموصل، ص140ــ141

(51)بڕوانه‌ راپۆرتی بەرپرسانی‌ ویلایەتی موسڵ لە بارەی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک لە: خلیل علی مراد، مختارات من كتاب، ص29‌و مابعدها

(52)بڕوانه‌: راپۆرتی مەئموری چاكسازی که‌رکوک ئیسماعیل حەقی لە: خلیل علی مراد، مختارات من كتاب، ص38ــ39

(53)بڕوانه‌: نوسراوی تایبەتی سوڵتانی بە ژمارە(965) تایبەت بە ناردنی فەریق عەبدوڵڵا پاشا بۆ که‌رکوک لە: خلیل علی مراد، مختارات من كتاب، ص74

(54)بڕوانه‌: راپۆرتی بەڕێوەبەرایەتی ناوخۆی ژمارە (3774)بۆ سەدری ئەعزەمی عوسمانی لە بەرواری كانونی دووەمی (1896ز) بۆ لەناوبردنی ئاژاوە لە هەردوو سەنجەقی که‌رکوک‌و سلێمانی لە: خلیل علی مراد، مختارات من كتاب، ص71ــ72. بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌: عبدالله محمد علی العلیاویی، سیاسة الدولة العثمانیە تجاه العشائر الكردیة فی كركوك‌و اطرافها من عام 1887 حتی عام 1909 دراسە‌و ثائقیة تحلیلە، مجلة سردم العربی، ع8، (السلیمانیة: 2005)، ص174

(55)بڕوانه‌ دەقی راپۆرتەكە: خلیل علی مراد، مختارات من كتاب، ص86ــ87. هەروەها بڕوانه‌: د.عبدالله العلیاویی، المصدر السابق، ص175