کورته‌يه‌ك له‌ ژيانی عه‌لائه‌ددين سه‌جادی

کورته‌يه‌ك له‌سەر ژيانی عه‌لائه‌ددين سه‌جادی

نووسيني: د. مه‌جيد بيباني (د. عبد المجيد ڕشيد أحمد – مەشيگەن – ئەمەريکا)

 

له‌ ساڵي 1968 چه‌ن جارێك قوتابياني به‌شي کوردي له‌ کۆلێجي زمان له‌ زانکۆي به‌غدا داوايان له‌ مامۆستا عه‌لائه‌ددين سه‌ججادي ئه‌کرد که‌ مێژووي ژياني خۆيمان بۆ بگێڕێته‌وه‌ . ئه‌ويش وا ديار بوو نه‌يئه‌ويست پێمان بڵێت هه‌تا ناچار بووين ڕۆژێك له‌گه‌ڵ قوتابييه‌کانا (که‌ ئه‌و وه‌خته‌ له‌ پۆلي چواره‌مي به‌شي کوردي بووم له‌ کۆلێجي زمان) ده‌نگمان کرده‌ يه‌ك که‌ ئه‌گه‌ر مامۆستا عه‌لائه‌ددين باسي ژياني خۆي بۆمان نه‌کات ، مان بگرين و که‌سمان ده‌رس نه‌خوێنين . کاتێ مامۆستا هاته‌ ژووره‌وه‌ بۆ وانه‌ي لێکۆڵينه‌وه‌ (نقد)؟ ، ويستي ده‌رسمان پێبنووسێت . ئه‌و سه‌ردمه‌ مامۆستاکان زۆربه‌يان ده‌رسه‌کانيان به‌ قوتابييه‌کان ئه‌نووسييه‌وه‌ ، که‌ ئه‌مه‌ شیوه‌يه‌کي زۆر کۆن بوو بۆ ده‌رس وتنه‌وه‌ . ئێمه‌ش هه‌موو قه‌ڵه‌مه‌کانمان دانا و پێيمان وت: هه‌تا مێژووي ژيانت بۆمان باس نه‌که‌ي هيچ نانووسين . هه‌رچه‌نێ هه‌وڵي دا بنووسين هيچ سوودي نه‌بوو ، ناچار وتي: بابه‌ ئێستا بنووسن به‌ڵێنتان ئه‌ده‌مێ که‌ له‌ ده‌رسێکي ترا مێژووي ژيانم باس بکه‌م . ئتر که‌ به‌ڵێني دا هه‌موو وتمان باشه‌ و ده‌سمان کرد به‌ ده‌رس نووسينه‌وه‌ .

پێش ئەوەي باسي ژياني خۆي بکات قوتابيان لێيان دەپرسي بۆچي حەزناکەي مێژووي ژيانت بۆمان باسبکەي ؟

ئەيووت: لە لايەکەوە حەزدەکەم باسي بکەم بۆ ئەوەي خەڵك بيزانێت ، بەڵام لە لايەکي ترەوە حەزناکەم چونکە لەوەيە من کە باسي ئەکەم دەم بە دەم بۆ يەکتري ئەگێڕنەوە ئەترسم ئەم گێڕانەوەيە زياد و کەم بخرێتە سەري يان (تحريفي) تيا بکرێت و قسەي تر بخرێتە پاڵ قسەکانم . هەروها ئەيووت: نەگەبەتي کورد لەوەيا بووە کە هەرچييەکي هەبووە نەنووسراوەتەوە ، بۆيە ناونيشاني زۆر لە ناوداراني کوردمان نەماوەتەوە . جگە لەوەش کە هەزاران ڕووداوي کوردي هەموو وون بوون لەبەر نەنووسينيان .

له‌ ڕۆژي 27/4/1968 ڕێکه‌وتي شه‌ممه‌ 7/2/2668 ك کاتژمێري 10:30 ده‌رسي خۆيمان هه‌بوو باسي ژياني خۆي بۆمان کرد به‌م شێوه‌يه‌ي خواره‌وه‌ که ئەمە‌ ده‌قي قسه‌کاني خۆيه‌تي :

• باوکم ناوي: (نه‌جمه‌ددين کوڕي عصام) ه‌

• دايکم ناوي: (فاتيمه‌ي کچي ئبراهيم) ه‌

• له‌ ساڵي 1915 زاييني له‌ دێي ( باراو ) هاتوومه‌ته‌ دنياوه‌ . باوکم و دايکميش هه‌ر خه‌ڵکي ( باراو)ن ، که‌ ئه‌م دێيه‌ له‌ ناوچه‌ي سلێمانييه‌ نزيك به‌رزنجه‌ . له‌ 1917 ( واته‌ پاش دوو ساڵ ) هاتووه‌ته‌ سلێماني . پاش ئه‌وه‌ي نه‌ختێ گه‌وره‌ بووم نرامه‌ به‌ر خوێندنه‌وه‌ له‌ حوجره‌ي فه‌قێيان ، که‌ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ فه‌قێ و مه‌لاکان له‌ حوجره‌وه‌ ده‌سيان به‌ خوێندن ده‌کرد . وه‌کوو قوتابخانه‌ بوو بۆ خوێندني ئايني . له‌ ته‌مه‌ني 7-8 ساڵييه‌وه‌ تا ئيستا هه‌ر ئه‌خوێنم . که‌وتمه‌ فه‌قێيه‌تي . زۆر شوێن گه‌ڕام وه‌ك: موکريان ، سنه‌ ، سه‌قز ، بانه‌ ، هه‌ورامان ، مه‌ريوان ، به‌ڵام سابڵاخم نه‌ديوه‌ .

• (سجادي) نازناوي بنه‌ماڵه‌که‌يه‌ (عائله‌که‌يه‌) ، هه‌نێ که‌س وا ئه‌زانن که‌ ئێمه‌ش له‌ تايفه‌ي “خادم سجاده‌ي” که‌رکووکين به‌ڵام وا نييه‌ ، به‌ڵکوو له‌م باره‌وه‌ هيچ په‌يوه‌ندييه‌کمان پێکه‌وه‌ نييه‌ .

• ئه‌ڵێن گوايه‌ “سيّدين” .

• که‌ ده‌ستم کرد به‌ خوێندن وه‌کوو سه‌رده‌مي پێشوو ، زماني فارسيم خوێند لاي مه‌لا ئه‌حمه‌د له‌ سلێماني ، هه‌روها له‌ “سنه‌” فارسيم زۆر خوێندووه‌ له‌گه‌ڵ شێوەي نووسين (أسلووبي خط) . به‌ده‌م ئه‌مانه‌وه‌ زماني عاره‌بي و علوومي ئيسلاميم هه‌موو خوێند .

• له‌ 1938 زاييني له‌ سلێماني ئيجازه‌م وه‌رگرت لاي شێخ باباعه‌لي ته‌كيه‌يي .

• له‌ سه‌رده‌مي خوێندنم حه‌زم له‌ 2-3 شت ئه‌کرد وه‌ك وه‌رزش ، فه‌لسه‌فه‌ ، ئه‌ده‌ب به‌ گشتي نه‌ك کوردي . يه‌کێ له‌ خاطراتي غير موباشرم : جارێ له‌ مه‌کته‌ب باسي سروودي نيشتماني (نشيد وطني) ئه‌کرا ، به‌ بێ ئه‌وه‌ي که‌س پێم بڵێ ، هه‌ستم ئه‌کرد که‌ نيشتمان (وه‌ته‌ن) ئه‌بێ مرۆڤ هه‌وڵي بۆ بدا ، چونکه‌ وه‌ته‌ن ئه‌وه‌يه‌ خۆم تيا ئه‌ژيم به‌ڵام بيروباوه‌ڕي کوردايه‌تيم نه‌بوو . ئه‌وه‌نده‌ هه‌بوو ده‌مووت بۆچي خوێندن به‌ کوردي نه‌بێ؟ بێ ئه‌وه‌ي بزانم بۆچي ؟

• هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ حه‌زم له‌ شيعري ناڵي و مسته‌فا به‌گي کوردي ئه‌کرد ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ي کوردييه‌ نه‌ك ئه‌و شێوه‌يه‌ي که‌ ئيستا حه‌زي لێ ئه‌که‌م .

• له‌ کۆتايي 1939 هاتمه‌ به‌غدا بۆ ئه‌وه‌ي بچم بۆ پاريس له‌وێ بخوێنم چونکه‌ حه‌زم به‌ ئاگاداري تازه‌ ئه‌کرد ، چونکه‌ ده‌مووت بۆچي عاله‌م پێئه‌گا و بۆ ئێمه‌ پێنه‌گه‌ين ؟ به‌ڵام ڕێنه‌که‌وت بچم . له‌ پاشا خه‌ريکي گۆڤاري “گه‌لاوێژ” بووم له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تا کۆتايي گۆڤاره‌که‌ واته‌ له‌ 1939 هه‌تا 1949 .

• له‌ 1948 – 1949 گۆڤارێکي ترم ده‌رکرد به‌ کوردي و عاره‌بي به‌ ناوي “نزار” به‌ڵام ته‌نها يه‌ك ساڵ ژيا . پاش ئه‌وه‌ له‌ گۆڤاري تر هاوبه‌شيم نه‌کردووه‌ .

• له‌ 1940 به‌ دواوه‌ مه‌قالاتي عه‌ره‌بيم له‌ ڕۆژنامه‌‌‌ عه‌ره‌بييه‌کان و فارسي له‌ ڕۆژنامه‌ ئێرانييه‌کان هه‌بووه‌ و هه‌مووي له‌باره‌ي کورده‌وه‌ بوو .

• له‌ 1949 به‌ دواوه‌ انعزالم کرد واته‌ وازم هێنا له‌ ڕۆژنامه‌چێتي .

• له‌ 1954 “ئه‌رشه‌د عومه‌ري” له‌ وزاره‌ت بوو خۆم هه‌ڵبژارد بۆ نوێنه‌رايه‌تي سلێماني به‌ڵام ڕێنه‌که‌وت .

• له‌ 1940 به‌ملاوه‌ هه‌رچي له‌ عاله‌مي کوردييا کتێب و ناميلکه‌ ده‌رچووه‌ تيايا به‌شدار بووم چ بۆ په‌سه‌ند کردن بووبێت يان تعليقات …. هتد .

• ئه‌و کتێبانه‌ي که‌ تا ئێستا چاپم کردووه‌:

1. مێژووي ئه‌ده‌بي کوردي: بناغه‌ي ئه‌م کتێبه‌ حه‌وت ساڵ پێش ده‌رچووني هه‌بوو .

2. ناوي کوڕ و کچاني کوردي

3. گه‌شتێك له‌ کوردستانا

4. ڕشته‌ي مرواري ، سێ به‌رگي ده‌رچووه‌ (تێبيني: له‌پاشان چه‌ن به‌رگێکي تريشي ده‌رچوو)

5. شۆڕشه‌کاني کورد

6. ده‌ستوور و فه‌رهه‌نگي زماني کوردي عاره‌بي فارسي

7. هه‌ميشه‌ به‌هار

8. ئه‌ده‌بي کوردي و لێکۆڵينه‌وه‌ له‌ ئه‌ده‌بي کوردي .

• له‌ 1957 زاييني ژنم هێنا . ژنه‌که‌م ناوي “سوهه‌يله‌”يه‌ . له‌ زۆکه‌وه‌ خه‌ڵك پێميان ئه‌ووت که‌ ژن بێنم به‌ڵام خۆم ژن به‌ خه‌ياڵما ناهات هه‌تا سوهه‌يله‌م خواست که‌ خزمي خۆمانه‌ .

• له‌به‌ر ئه‌وه‌ي له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ي سياسيا خه‌ريك بووم بۆيه‌ له‌ ساڵي 1945 زنداني کرام .

• له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌کاني سياسي کوردا له‌ ماوه‌ي 1940-1956 خه‌ريك بووم .

• به‌نيسبه‌ت بزووتنه‌وه‌ي سياسييه‌وه‌ هاوڕێتيم له‌گه‌ڵ چه‌ن که‌سانێکا هه‌بوو ، وه‌ك: موکه‌ڕه‌م تاله‌باني ، مه‌عرووف جياوۆك ، باجه‌ڵان …. ، جه‌مال بابان ، ئه‌مين زه‌کي ، نه‌جيب بابان و هه‌نێکي تر .

• جارێ له‌ يانه‌ي سه‌رکه‌وتني کوردان إنتخابات کرا خه‌ڵکه‌که‌ به‌ زۆريي ده‌نگيان به‌ من دا ، ته‌نها أمين زه‌کي ژماره‌ي ده‌نگه‌کاني له‌ من زۆرتر بوو . به‌ڵام عمر نظمي و جماڵ بابان ئه‌مه‌يان قبووڵ نه‌کرد ، به‌ من رازي نه‌بوون . ئتر شته‌که‌ به‌ ئاره‌زووي ئه‌وان کرا ، وايلێهات مه‌سه‌له‌که‌يان گه‌وره‌وه‌کرد چونکه‌ ئه‌يانووت مه‌لا مسته‌فا به‌ تفه‌نگ خه‌ريکه‌ ، ئه‌م به‌ نووسين و قه‌ڵه‌م . تا وايلێهات ئێمه‌يان دايه‌ دادگاي عورفي و محکمه‌ بڕياري دا إعداممان بکه‌ن ، به‌ڵام پياوه‌ کورده‌کان به‌ هه‌موو لايه‌ك هه‌وڵێکي زۆر چاکيان بۆماندا . پاش واسطه‌ کردنێکي زۆر إعدام نه‌کراين و به‌ که‌فاله‌ت به‌ردراين . ئه‌وانه‌ي که‌ زۆر هه‌وڵيان بۆم دا: کانه‌بي ، جه‌وهه‌ر ، مکرم ، کاکه‌حه‌مه‌ي خانه‌قا ، جه‌ليل يووسف (براي عه‌وني يووسف) ، هه‌روها سه‌يد ئه‌حمه‌دي خانه‌قا مني زۆر خۆش ئه‌ويست و قسووري بۆم نه‌کرد .

• پاش ئه‌وه‌ي که‌ به‌ربووم داواي هه‌رچييه‌کم له‌ ميري ئه‌کرد ئه‌يانووت ته‌حقيقي شرطه‌ت له‌سه‌ره‌ . پاش هه‌نێ هاتوچۆ توانيم کارێ وا بکه‌م بمده‌نه‌وه‌ محکمه‌ و تبريه‌ کرام له‌و تهمه‌يه‌ي که‌ درابووه‌ پاڵم . ئتر تحقيقي شرطه‌م له‌سه‌ر نه‌ما .

• ده‌ستێکي باڵام هه‌بوو له‌ ئاهه‌نگه‌ کوردييه‌کانا به‌ تايبه‌تي له‌ ئاهه‌نگي نه‌ورۆزا ، وه‌ بۆ هه‌ر ئاهه‌نگێکيش چووبێتم هه‌ر به‌به‌رگي مه‌لايه‌تييه‌وه‌ بوومه‌ .

• له‌ باري سياسييه‌وه‌ ماوه‌ي 10 ساڵ واته‌ له‌ 1940 – 1950 هيچ سه‌عاتێك دڵم ڕه‌حه‌ت نه‌بووه‌ له‌به‌ر گرتن .

• ئيستا سێ کوڕ و کچێکم هه‌يه‌ ، کوڕه‌ گه‌وره‌که‌م له‌ 1958 هاته‌ دنياوه‌ ناوي ” دانا “يه‌ ، ئه‌واني تريش ” دانش ” و ” دلێر ” . بچووکي هه‌موويان ” ناهيد “ه‌ کچێکي بچووکي قنجه‌ .

• چوار برام هه‌يه‌: بهاء ، عبێد ، طيب ، شه‌هاب . يه‌ك خوشکم هه‌يه‌ ، به‌ڵام ئه‌مانه‌ ‌هيچيان له‌ دايك خۆم نين ، خوشکه‌که‌م ناوي ” کُبرا” يه‌ .

• له‌ ساڵي 1959 يه‌که‌مين ده‌رزي کوردي به‌ شێوه‌ي ڕه‌سمي من وتوومه‌ له‌ ئه‌ده‌ب له‌ زانکۆ .

• ژياني مالي (دارايي): جار وا هه‌بووه‌ زۆر برسي بووم ، جار واش هه‌بووه‌ پاره‌دار بووم .

• زۆر جار تا به‌ياني نه‌نووستووم بۆ تأليفات ، هيچ حه‌زم به‌وه‌ش نه‌کردووه‌ که‌ خۆم پيشان بده‌م ، چونکه‌ من لاموايه‌ دنيا هيچه‌ ، به‌ڵکوو يه‌ك هه‌ناسه‌يه‌ ، ئه‌ويش ناخۆشه‌ .

• دنيا له‌سه‌ر يان قسه‌ يان کرده‌وه‌ به‌نده‌ ، جا مرۆڤ که‌ هه‌رشتێکي کرد ئه‌بێ:

1- ضميري خۆت محاسبه‌ بکه‌ي بزاني زياني هه‌يه‌ يان نا ؟

2- ئه‌گه‌ر زياني نه‌بوو ئنجا ئه‌و کرده‌وه‌يه‌ بکه‌ .