Home / بەشی مێژووی كورد / ئیلامیەکان کێ نەو چۆن لەناوچوون

ئیلامیەکان کێ نەو چۆن لەناوچوون

ئیلامیەکان کێ نەو چۆن لەناوچوون

1458497899528

 

 

پادشایی‭ ‬ئیلام‭ ‬نزیك‭ ‬به‌‭  ‬2‭ ‬هه‌زار‭ ‬تا‭ ‬550‭ ‬ساڵ‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایین‭ ‬له‌و‭ ‬شوێنه‌ی‭ ‬ئێستا‭ ‬به‌‭ ‬ڕۆژهه‌ڵاتی‭ ‬كوردستان‭ ‬ناسراوه‌،‭ ‬دامه‌زراوه‌‭ ‬و‭ ‬خاوه‌ن‭ ‬ده‌سه‌ڵاتێكی‭ ‬فراوان‭ ‬بووه‌‭. ‬جوگرافیای‭ ‬حكوومڕانیان‭ ‬له‌‭ ‬باكووره‌وه‌‭ ‬تا‭ ‬هه‌مه‌دان‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌‭ ‬تا‭ ‬شاری‭ ‬كرمان‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬باشووره‌وه‌‭ ‬تا‭ ‬كه‌نداو‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬ڕۆژئاواوه‌‭ ‬ناوچه‌كانی‭ ‬میزۆپۆتامیای‭ ‬له‌خۆ‭ ‬گرتووه‌‭.‬

ده‌ستپێكی‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬ئیلام‭ ‬له‌‭ ‬2400ساڵ‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایینه‌‭. ‬ئینشان‭ ‬ناوه‌ندێكی‭ ‬بچووكی‭ ‬پادشایی‭ ‬بوو‭ ‬كه‌‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬ئیلامییه‌كانی‭ ‬لێ‭ ‬كه‌وته‌وه‌‭. ‬نزیكه‌ی‭ ‬2200‭ ‬ساڵ‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایین،‭ ‬ئینشوشینیك‭ ‬پادشای‭ ‬به‌هێزی‭ ‬ئینشان‭ ‬توانی‭ ‬هۆز‭ ‬و‭ ‬عه‌شیره‌ته‌‭ ‬كورده‌كانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬له‌‭ ‬ده‌وری‭ ‬یه‌ك‭ ‬كۆ‭ ‬بكاته‌وه‌‭ ‬و‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬ئیلام‭ ‬ڕابگه‌یه‌نێت‭. ‬له‌‭ ‬چه‌رخی‭ ‬12ی‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایین‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬به‌و‭ ‬یه‌كگرتنه‌‭ ‬كۆتاییان‭ ‬به‌‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬پێنجسه‌دساڵه‌ی‭ ‬كاسییه‌كان‭ ‬له‌‭ ‬وڵاتی‭ ‬بابل‭ ‬هێنا‭.‬

له‌‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬كشتوكاڵ‭ ‬و‭ ‬ته‌كنۆلۆژیای‭ ‬ئاودێری‭ ‬پێشكه‌وتنی‭ ‬به‌رچاوی‭ ‬به‌خۆوه‌‭ ‬بینی‭ ‬و‭ ‬خاوه‌ندارێتی‭ ‬زه‌وییه‌‭ ‬كشتوكاڵییه‌كان‭ ‬درایه‌‭ ‬جووتیاران‭  ‬و‭ ‬وڵاتیان‭ ‬ئاوه‌دان‭ ‬كرده‌وه‌‭. ‬توانه‌وه‌ی‭ ‬ئاسن‭ ‬و‭ ‬بازرگانییش‭ ‬گه‌شه‌ی‭ ‬كرد‭.‬

ئه‌و‭ ‬مۆرانه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬هه‌زاره‌ی‭ ‬سێیه‌می‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایین‭ ‬له‌‭ ‬شارستانییه‌تی‭ ‬ئیلامه‌كان‭ ‬ماوه‌ته‌وه‌‭ ‬زانیاریی‭ ‬زۆرمان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬ژیانی‭ ‬خه‌ڵكی‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬پێ‭ ‬ده‌به‌خشێ‭. ‬له‌سه‌ر‭ ‬مۆره‌كان‭ ‬نه‌خشی‭ ‬ڕووباره‌كانی‭ ‬ده‌شتی‭ ‬شووش،‭ ‬گونده‌كان،‭ ‬ژنان‭ ‬له‌‭ ‬كاتی‭ ‬كۆكردنه‌وه‌ی‭ ‬میوه‌،‭ ‬چنین‭ ‬و‭ ‬نانكردن‭ ‬هه‌ڵكه‌نراوه‌‭. ‬هه‌روه‌ها‭ ‬كۆزه‌گه‌ری‭ ‬و‭ ‬ماسیگری‭ ‬و‭ ‬باخه‌وانی‭ ‬و‭ ‬دارتاشی‭ ‬نه‌خشێنراوه‌‭. ‬

لای‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬كه‌ره‌سته‌كانی‭ ‬ئه‌ندازه‌گرتن‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رانسه‌ری‭ ‬وڵات‭ ‬وه‌ك‭ ‬یه‌ك‭ ‬بووه‌‭. ‬مه‌لا‭ ‬ئایینییه‌كان‭ ‬له‌‭ ‬كاروباری‭ ‬بازرگانی‭ ‬زه‌وی‭ ‬كشتوكاڵییه‌كان‭ ‬ده‌ستیان‭ ‬هه‌بووه‌‭. ‬خاوه‌ن‭ ‬زمان‭ ‬و‭ ‬خه‌تی‭ ‬ئیلامی‭ ‬بوون‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتدا‭ ‬خه‌ت‭ ‬و‭ ‬زمانی‭ ‬ئه‌كه‌دی‭ ‬و‭ ‬سۆمه‌ریشیان‭ ‬زانیوه‌‭.‬

گه‌وره‌ترین‭ ‬خوای‭ ‬ئیلامییه‌كان،‭ ‬هوبان‭ ‬یان‭ ‬كه‌ڵ‭ ‬بووه‌‭. ‬خاتوونه‌خوای‭ ‬ئین‭ ‬شووشیك‭ ‬له‌‭ ‬پله‌ی‭ ‬دووه‌مدا‭ ‬بووه‌،‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌وه‌شدا‭ ‬ڕێزیان‭ ‬له‌‭ ‬خواوه‌نده‌كانی‭ ‬بابلیش‭ ‬گرتووه‌‭. ‬گرنگترین‭ ‬په‌ره‌ستگه‌ی‭ ‬خواوه‌نده‌كانیان‭ ‬له‌‭ ‬هه‌فت‭ ‬ته‌پۆڵكه‌‭ ‬و‭ ‬چغازنه‌بیله‌‭.‬

هونه‌ر‭ ‬و‭ ‬ژمێریاری‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬بۆ‭ ‬گه‌لانی‭ ‬تر‭ ‬جێی‭ ‬سه‌ره‌نج‭ ‬بووه‌،‭ ‬ته‌نانه‌ت‭ ‬كاریگه‌رییان‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬هونه‌ری‭ ‬میسریش‭ ‬داناوه‌‭. ‬هونه‌ره‌كانیان‭ ‬له‌‭ ‬گڵێنه‌سازی،‭ ‬په‌یكه‌رسازی‭ ‬به‌‭ ‬مه‌فره‌ق‭ ‬و‭ ‬قوڕ‭ ‬و‭ ‬به‌رد‭ ‬و‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬دروستكردنی‭ ‬خشڵ‭ ‬و‭ ‬كه‌لوپه‌لی‭ ‬ڕازاندنه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬بیناسازی‭ ‬تا‭ ‬ئێستاش‭ ‬جێی‭ ‬سه‌ره‌نجه‌‭.‬

شاره‌‭ ‬گرنگه‌كانیان‭ ‬بریتی‭ ‬بوون‭ ‬له‌‭ ‬شووش‭ ‬و‭ ‬دوور‭-‬ئونتش‭. ‬شووش‭ ‬پایته‌ختی‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬بووه‌‭. ‬له‌م‭ ‬شاره‌‭ ‬جیا‭ ‬له‌و‭ ‬شوێنه‌واره‌‭ ‬گرنگه‌كانی‭ ‬دۆزراونه‌ته‌وه‌،‭ ‬ئه‌و‭ ‬كۆڵه‌كه‌یه‌‭ ‬كه‌‭ ‬قانوونی‭ ‬حه‌موورابیشی‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬نووسراوه‌،‭ ‬دۆزراوه‌ته‌وه‌‭. ‬ئه‌م‭ ‬شاره‌‭ ‬تا‭ ‬ئێستا‭ ‬له‌ژێر‭ ‬خاكه‌‭ ‬و‭ ‬هه‌ڵكۆڵینه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬توێژینه‌وه‌ی‭ ‬ئه‌وتۆی‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬نه‌كراوه‌،‭ ‬چونكه‌‭ ‬ناوچه‌یه‌كی‭ ‬سه‌ربازییه‌‭. ‬په‌ره‌ستگه‌كانی‭ ‬هه‌فت‭ ‬ته‌پۆڵكه‌ش‭ ‬كه‌وتوونه‌ته‌‭ ‬ناو‭ ‬ئه‌م‭ ‬شاره‌‭.‬

له‌‭ ‬چه‌رخی‭ ‬12ی‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایین‭ ‬به‌ختولنه‌سر‭ ‬پادشای‭ ‬بابل،‭ ‬ئیلامییه‌كانی‭ ‬ته‌فروتونا‭ ‬كرد‭ ‬به‌‭ ‬جۆرێك‭ ‬تا‭ ‬چه‌رخی‭ ‬7ی‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬زایین‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬نه‌یانتوانی‭ ‬ده‌سه‌ڵات‭ ‬به‌ده‌سته‌وه‌‭ ‬بگرن‭. ‬پاش‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬دیسان‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬جارانیان‭ ‬به‌ده‌ست‭ ‬هێناوه‌‭ ‬به‌ڵام‭ ‬ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬ئاشوور،‭ ‬ناكۆكی‭ ‬و‭ ‬ناته‌بایی‭ ‬له‌ناو‭ ‬هۆز‭ ‬و‭ ‬عه‌شیره‌كانی‭ ‬ئیلام‭ ‬نایه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬648‭ ‬تا‭ ‬646‭ ‬ئاشوور‭ ‬بانیپاڵ‭ ‬هێرشی‭ ‬كرده‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬ئیلامییه‌كان‭ ‬و‭ ‬حكوومه‌ت‭ ‬و‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬نه‌هێشتن‭.‬

About زريان احمد

Check Also

پەیوەندی کورد بە شۆڕشی زەنجەوە

گەرمیان حەسەن شۆڕشی زەنج لە ناوەڕاستی سەدەی سێیەمی کۆچی و سەدەی نۆی زاینی(255-270کۆچی)دەرکەوت و هۆکارەکانی …