ژیانی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کوردستان لەسەردەمی عوسمانی دا

 ژیانی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کوردستان لەسەردەمی عوسمانی دا

نوسینی:کەیوان ئازاد

‬كاتێك‭ ‬ده‌مانه‌وێت‭ ‬دۆخی‭ ‬كۆمه‌ڵایه‌تی‭ ‬و‭ ‬فه‌رهه‌نگی‭ ‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬كوردی‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانیدا‭ ‬شرۆڤه‌‭ ‬بكه‌ین،‭ ‬ده‌گه‌ینه‌‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ (‬چوار‭) ‬سه‌ده‌‭ ‬داگیركاریی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬كوردستان‭ ‬و‭ ‬نه‌ته‌وه‌ی‭ ‬كورده‌وه‌‭ ‬دۆخێكی‭ ‬تناهه‌موار‭ ‬بوو،‭ ‬چونكه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬هیچیان‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ژیانی‭ ‬كۆمه‌ڵایه‌تی‭ ‬و‭ ‬فه‌رهه‌نگی‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬خاكه‌كه‌ی‭ ‬زیاد‭ ‬نه‌كرد‭. ‬دیاره‌‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬به‌ده‌ر‭ ‬له‌و‭ ‬لایه‌نه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬به‌شێكی‭ ‬زۆری‭ ‬كورده‌كان‭ ‬وه‌ك‭ ‬عوسمانییه‌كان‭ ‬موسڵمان‭ ‬و‭ ‬سه‌ر‭ ‬به‌‭ ‬ئایینزای‭ ‬سوننه‌‭ ‬بوون،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌وه‌شدا‭ ‬زمان‭ ‬و‭ ‬كولتوور‭ ‬و‭ ‬فه‌رهه‌نگ‭ ‬و‭ ‬داب‭ ‬و‭ ‬نه‌ریتی‭ ‬هه‌ردووكیان‭ ‬جیاواز‭ ‬و‭ ‬له‌یه‌كه‌وه‌‭ ‬دوور‭ ‬بوو،‭ ‬بۆیه‌‭ ‬تاكه‌‭ ‬واقیعێك‭ ‬ئه‌و‭ ‬دوو‭ ‬كۆمه‌ڵگایه‌ی‭ ‬به‌یه‌كه‌وه‌‭ ‬گرێ‭ ‬دابوو،‭ ‬ئایین‭ ‬و‭ ‬باوه‌ڕی‭ ‬ئایینی‭ ‬بوو‭. ‬هه‌ر‭ ‬له‌و‭ ‬چوارچێوه‌یه‌شدا‭ ‬به‌شێكی‭ ‬زۆری‭ ‬كورده‌كان‭ ‬له‌‭ ‬دوای‭ ‬شه‌ڕی‭ ‬چاڵدێران‭ ‬چوونه‌‭ ‬پاڵ‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬و‭ ‬بۆ‭ ‬لای‭ ‬گه‌ڕانه‌وه‌،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬دواتر‭ ‬نه‌یانزانی‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬و‭ ‬سوڵتانه‌كانی‭ ‬بیری‭ ‬لێ‭ ‬ناكه‌نه‌وه‌،‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی‭ ‬خاكه‌كه‌ی‭ ‬و‭ ‬خزمه‌تكردنی‭ ‬هاووڵاتییه‌كانییە‌تی‭. ‬

وه‌ك‭ ‬سه‌رچاوه‌كانیش‭ ‬باسی‭ ‬ده‌كه‌ن،‭ ‬دۆخی‭ ‬كوردستانی‭ ‬ژێر‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬باش‭ ‬و‭ ‬ته‌ندروست‭ ‬نه‌بوو،‭ ‬به‌تایبه‌ت‭ ‬له‌‭ ‬ڕووی‭ ‬فه‌رهه‌نگی‭ ‬و‭ ‬ته‌ندروستی‭ ‬و‭ ‬بژێوییه‌وه‌،‭ ‬چونكه‌‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬سه‌رچاوه‌كان‭ ‬پشتڕاستیان‭ ‬كردووه‌ته‌وه‌‭ ‬ئه‌وه‌یه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬عوسمانییه‌كان‭ ‬هیچ‭ ‬بایه‌خێكیان‭ ‬به‌‭ ‬بواره‌كانى‭ ‬ته‌ندروستى‭ ‬و‭ ‬خوێندن‭ ‬و‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬پڕۆژه‌ى‭ ‬خزمه‌تگوزارى‭ ‬و‭ ‬بازرگانى‭ ‬نه‌ده‌دا،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬ته‌نیا‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬هاتبوون‭ ‬تا‭ ‬له‌لایه‌ك‭ ‬سوود‭ ‬له‌‭ ‬هێزی‭ ‬كورد‭ ‬وه‌ربگرن‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬شه‌ڕه‌كاندا‭ ‬به‌كاریان‭ ‬بهێنن‭. ‬له‌لایه‌كی‭ ‬دیكه‌وه‌‭ ‬باج‭ ‬و‭ ‬سه‌رانه‌یان‭ ‬لێ‭ ‬كۆ‭ ‬بكه‌نه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬ڕه‌وانه‌ى‭ (‬ئاستانبۆڵ‭)‬ى‭ ‬پایته‌ختی‭ ‬بكه‌ن،‭ ‬تا‭ ‬بۆ‭ ‬مه‌رامه‌كانى‭ ‬سوڵتان‭ ‬و‭ ‬ده‌وڵه‌تى‭ ‬عوسمانى‭ ‬به‌كاری‭ ‬بهێنن‭. ‬له‌و‭ ‬بارودۆخه‌شدا‭ ‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬كوردی‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬له‌م‭ ‬توێژانه‌‭ ‬پێكهاتبوون‭:‬

أ‭. ‬چینى‭ ‬ده‌سه‌ڵاتدار‭ ‬له‌‭ ‬بنه‌ماڵه‌ى‭ ‬میر‭ ‬و‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬هۆز‭ ‬و‭ ‬ده‌ره‌به‌گ‭ ‬و‭ ‬خاوه‌ن‭ ‬موڵكه‌كان‭ ‬پێكهاتبوون‭. ‬ئه‌وانیش‭ ‬له‌چاو‭ ‬توێژه‌كانی‭ ‬تری‭ ‬كۆمه‌ڵگا‭ ‬باشترین‭ ‬ژیانیان‭ ‬هه‌بوو،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬له‌‭ ‬پێشكه‌وتنه‌كانی‭ ‬سه‌رده‌م‭ ‬و‭ ‬ژیانی‭ ‬شاره‌‭ ‬گه‌وره‌كانی‭ ‬ئه‌وسای‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬دوور‭ ‬بوون‭.‬

ب‭. ‬چینى‭ ‬مامۆستایانى‭ ‬ئایینى‭ ‬و‭ ‬خوێنده‌واران،‭ ‬كه‌‭ ‬به‌‭ (‬میرزا‭) ‬ناسرابوون‭ ‬و‭ ‬به‌هۆى‭ ‬نزیكایه‌تیان‭ ‬له‌‭ ‬چینه‌كانی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتداره‌وه‌‭ ‬بۆ‭ ‬فێركردنى‭ ‬ڕۆڵه‌كانیان‭ ‬ژیانیان،‭ ‬تا‭ ‬ڕاده‌یه‌ك‭ ‬باش‭ ‬بوو‭. ‬به‌و‭ ‬پێیه‌شی‭ ‬مامۆستایانی‭ ‬ئایینی‭ ‬كاریان‭ ‬بڵاوكردنه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬فێركردن‭ ‬ده‌قه‌كانی‭ ‬قورئانی‭ ‬پیرۆز‭ ‬و‭ ‬فه‌رمووده‌كانی‭ ‬په‌یامبه‌ری‭ ‬ئیسلام‭ (‬د‭.‬خ‭) ‬و‭ ‬بنه‌ما‭ ‬شه‌رعییه‌كانی‭ ‬بوو،‭ ‬بۆیه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬كاره‌یان‭ ‬خزمه‌تی‭ ‬به‌‭ ‬ده‌وڵه‌ت‭ ‬و‭ ‬سوڵتانی‭ ‬عوسمانی‭ ‬ده‌گه‌یاند،‭ ‬چونكه‌‭ ‬سوڵتانی‭ ‬عوسمانی‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬تێڕوانینی‭ ‬سه‌رجه‌م‭ ‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬عوسمانی‭ ‬به‌‭ ‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬كوردی‭ ‬ژێر‭ ‬ده‌ستی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌شه‌وه‌،‭ ‬خه‌لیفه‌‭ ‬و‭ ‬پێشه‌وای‭ ‬موسڵمانان‭ ‬و‭ ‬پارێزه‌ری‭ ‬ئایینی‭ ‬ئیسلام‭ ‬بوو‭.‬

د‭. ‬چینى‭ ‬خاوه‌ن‭ ‬پیشه‌‭ ‬و‭ ‬بازرگانه‌كانیش‭ ‬توێژێكی‭ ‬تر‭ ‬بوون‭ ‬و‭ ‬بژێویی‭ ‬خێزانی‭ ‬و‭ ‬ئاستی‭ ‬گوزه‌رانی‭ ‬ئه‌وانیش‭ ‬باش‭ ‬و‭ ‬خراپ‭ ‬نه‌بوو‭.‬

ج‭. ‬چینى‭ ‬جه‌نگاوه‌ران‭ ‬له‌وانه‌ى‭ ‬له‌‭ ‬خزمه‌تى‭ ‬سوپاى‭ ‬ئینكشارى‭ ‬و‭ ‬هێزى‭ ‬میرنشین‭ ‬و‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬هۆز‭ ‬و‭ ‬خاوه‌ن‭ ‬موڵكه‌كاندا‭ ‬بوون‭. ‬دیاره‌‭ ‬ئه‌مانیش‭ ‬ژیانیان‭ ‬وه‌ك‭ ‬پێویست‭ ‬باش‭ ‬نه‌بوو،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬له‌‭ ‬سه‌روو‭ ‬چینی‭ ‬جوتیار‭ ‬و‭ ‬زه‌حمه‌تكێشانه‌وه‌‭ ‬بوون‭.‬

ه‭. ‬چینى‭ ‬جوتیار‭ ‬و‭ ‬زه‌حمه‌تكێش،‭ ‬كه‌‭ ‬زۆرترین‭ ‬چینی‭ ‬كۆمه‌ڵگایان‭ ‬پێك‭ ‬ده‌هێنا‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬نزمترین‭ ‬و‭ ‬دواكه‌وتوترین‭ ‬ئاستی‭ ‬خزمه‌تگوزاری‭ ‬و‭ ‬بژێویی‭ ‬ژیاندا‭ ‬بوون‭.‬

سه‌باره‌ت‭ ‬به‌‭ ‬بواری‭ ‬فه‌رهه‌نگ‭ ‬و‭ ‬خوێندنیش‭ ‬له‌و‭ ‬ماوه‌یه‌دا،‭ ‬ئه‌وا‭ ‬هیچیان‭ ‬له‌‭ ‬دۆخه‌كانی‭ ‬تری‭ ‬ژیانی‭ ‬كورده‌واری‭ ‬كه‌متر‭ ‬نه‌بوو،‭ ‬تا‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬دواكه‌وتووترین‭ ‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌ی‭ ‬ژێر‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ (‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬كوردی‭) ‬بوو‭. ‬به‌‭ ‬ئاستێك‭ ‬جێگای‭ ‬سه‌رنج‭ ‬نییه‌‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬له‌‭ ‬10‭ ‬هه‌زار‭ ‬كه‌س‭ ‬خوێنده‌وارێك‭ ‬بوونی‭ ‬هه‌بێت‭! ‬ئه‌مه‌‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌‭ ‬ڕه‌گه‌زى‭ (‬نێر‭)! ‬ئه‌وا‭ ‬بۆ‭ ‬ڕه‌گه‌زى‭ (‬مێ‭) ‬هه‌ر‭ ‬پرسیارى‭ ‬ناوێت،‭ ‬چونكه‌‭ ‬زۆر‭ ‬به‌‭ ‬ده‌گمه‌ن‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رتاسه‌ری‭ ‬كۆمه‌ڵگای‭ ‬كوردی‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌ره‌مه‌دا‭ ‬خوێنه‌وارێك‭ ‬ده‌بینرا‭ ‬و‭ ‬ده‌بیسترا‭! ‬ئه‌مه‌و‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌دا‭ ‬مامۆستایانى‭ ‬ئایین‭ ‬جێگاى‭ ‬مامۆستایانى‭ ‬ئه‌مڕۆیان‭ ‬گرتبووه‌وه‌‭. ‬حوجره‌ش‭ ‬خوێندنگا‭ ‬و‭ ‬په‌یمانگا‭ ‬و‭ ‬زانكۆكانى‭ ‬ئه‌مڕۆ‭ ‬بوون‭. ‬خوێندنیش‭ ‬ته‌نیا‭ ‬خوێندنى‭ ‬قورئانى‭ ‬پیرۆز‭ ‬و‭ ‬فه‌رمووده‌كانى‭ ‬په‌یامبه‌ر‭ (‬د‭.‬خ‭) ‬و‭ ‬زانسته‌‭ ‬شه‌ڕعییه‌كان‭ ‬و‭ ‬كتێبه‌كانی‭ (‬گوڵستان‭ ‬و‭ ‬بوستان‭)‬ى‭ ‬سه‌عدى‭ ‬و‭ ‬دیوانه‌‭ ‬شیعرییه‌‭ ‬فه‌لسه‌فیه‌كانى‭ ‬تر‭ ‬بوون‭. ‬خوێندنیش‭ ‬ته‌نیا‭ ‬بۆ‭ ‬چینى‭ ‬ده‌سه‌ڵاتدار‭ ‬و‭ ‬ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان‭ ‬و‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ڕه‌گه‌زى‭ ‬نێرینه‌‭ ‬و‭ ‬سنووردار‭ ‬بوو‭. ‬ئه‌م‭ ‬واقیعه‌ش‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬گه‌ڕابووه‌وه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌وڵه‌تى‭ ‬عوسمانى‭ ‬خۆیان‭ ‬به‌‭ ‬به‌رپرسیارى‭ ‬خوێندن‭ ‬و‭ ‬ڕۆشنبیركردنى‭ ‬خه‌ڵكى‭ ‬نه‌ئه‌زانى،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬ئه‌و‭ ‬ئه‌ركه‌یان‭ ‬بۆ‭ ‬كۆمه‌ڵانى‭ ‬خه‌ڵكى‭ ‬به‌جێهێشتبوو‭! ‬لێره‌وه‌‭ ‬ئایا‭ ‬جێگاى‭ ‬سه‌رنج‭ ‬نییه‌‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬دواكه‌وتووه‌دا‭ ‬شاعیرانى‭ ‬وه‌ك‭ (‬نالی‭/‬1797‭- ‬1855ز‭) ‬و‭ (‬ساڵم‭/‬1800‭- ‬1866ز‭) ‬و‭ (‬مه‌وله‌وى‭/‬1806‭- ‬1882ز‭) ‬و‭ (‬حاجى‭ ‬قادر‭ ‬كۆیى‭/‬1815‭-‬1892ز‭) ‬و‭ (‬شێخ‭ ‬ڕه‌زاى‭ ‬تاڵه‌بانى‭/‬1835‭- ‬1909ز‭) ‬ده‌ربكه‌ون‭ ‬و‭ ‬سه‌رهه‌ڵبده‌ن‭! ‬واته‌‭ ‬جێگای‭ ‬سه‌رنج‭ ‬بوو‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌م‭ ‬و‭ ‬دۆخه‌دا‭ ‬شاعیرانی‭ ‬وا‭ ‬پایه‌به‌رز‭ ‬و‭ ‬خوێنه‌وار‭ ‬و‭ ‬زمانناس‭ ‬ده‌ربكه‌ون‭ ‬و‭ ‬خزمه‌ت‭ ‬به‌‭ ‬بواری‭ ‬ئه‌ده‌بی‭ ‬و‭ ‬فه‌رهه‌نگی‭ ‬كوردی‭ ‬بكه‌ن،‭ ‬تا‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬ڕۆژگاری‭ ‬ئیمڕۆماندا‭ ‬كۆمه‌ڵگاكه‌مان‭ ‬به‌‭ ‬كه‌سانی‭ ‬وا‭ ‬پایه‌به‌رز‭ ‬نامۆ‭ ‬بن‭ ‬و‭ ‬خه‌ونی‭ ‬پێوه‌‭ ‬ببینین‭!‬

سه‌رچاوه‌كان‭:‬

محمد‭ ‬الصلابی‭: ‬الدولة‌‭ ‬العثمانیة‌‭.‬

جه‌لیلی‭ ‬جه‌لیلی‭: ‬كورده‌كانی‭ ‬ئیمپراتۆڕێتی‭ ‬عوسمانی