كورته‌یه‌ك سه‌باره‌ت به‌مێژووی‌ لولوبیه‌كان

 كورته‌یه‌ك سه‌باره‌ت به‌مێژووی‌ لولوبیه‌كان

نیسان حسن

نهاونانی‌ لولوبیه‌كان:لولوبیه‌كان گه‌لێكی‌ تری‌ كوردستانی‌ كۆن بوون ناوه‌كه‌شیان به‌سه‌رئه‌وولاَته‌دا دابڕاو‌كه‌تیایداده‌ژین،ناوی‌ ئه‌م گه‌له‌وناوی‌ ولاَته‌كه‌یان به‌چه‌ندشێوه‌یه‌كی‌ جیاوازله‌سه‌رچاوه‌مێخیه‌كاندانوسراوه‌به‌لاَم جیاوازیه‌كانی‌ كه‌مترن له‌هی‌ شێوه‌ی‌ ناوی‌ گۆتیه‌كان له‌هه‌مووشێوه‌كان زیاتر(lulubuna_lullume_lulubum)ن له‌شمشاره‌ به‌شێوه‌یه‌ی‌(lullu(um))هاتووه‌له‌نوزی‌ به‌شێوه‌ی‌L/nulluنیشتمانی‌ لوللوبیه‌كان به‌گشتی‌ ناوچه‌ی‌ ئێستای‌ سلێمانی‌ بووه‌.به‌تایبه‌تی‌ له‌ده‌شتی‌ شاره‌زوورچه‌قی‌ به‌ستبوولانی‌ كه‌م له‌سه‌رده‌می‌ ئاشووری‌ نوێدا به‌م جۆره‌بووه‌ناوی‌ لوللوبی‌ له‌ده‌قه‌كانی‌ هه‌زاره‌ی‌ دووه‌می‌ پ.زدا جگه‌له‌واتانه‌ژادیه‌كه‌ی‌ (بیانی‌ وچیایی‌)شی‌ ده‌گه‌یاند.

شوێنی‌ لوللوبیه‌كان:نیشتمانی‌ لوللوبیه‌كان له‌ده‌شتی‌ شاره‌زووروده‌وروبه‌ری‌ چه‌قی‌ به‌ستبووله‌ ڕێی‌ ده‌قه‌كانی‌ ئه‌راپخاوه‌ده‌زانین كه‌لوللوبونزیكترین دراوسێی‌ ئه‌راپخابووه‌،له‌ڕۆژهه‌لاَته‌وه‌هه‌ر وه‌ك له‌جوگرافیاكه‌ی‌ سارگۆنیشداهاتووه‌وده‌ڵێت:كه‌وتوه‌ته‌نێوان ئورناurnaوسینوsinuه‌وه‌ ئه‌م ناوه‌ی‌ دواییان له‌م ڕۆژه‌ی‌ ئێستاداهیچ شتێكی‌ له‌باره‌وه‌نازانین ولاَتی‌ لوللوبی‌ له‌ڕۆژهه‌لاَته‌وه‌به‌ڕاده‌یه‌كی‌ نزیك له‌گومان به‌ده‌رتاناوچه‌كانی‌ ده‌وروپشتی‌ مه‌ریوان یان هه‌ندێك به‌شی‌ باشووری‌ ده‌ریاچه‌ی‌ ورمێ‌ ده‌كشا.ئه‌م ڕاستیه‌له‌ناوه‌ڕۆكی‌ نوسینه‌كه‌ی‌ شه‌لمانسه‌ری‌ سێیه‌می‌(858_824پ.ز)ی‌ پادشای‌ ئاشووره‌وه‌ هه‌ڵهێنجراوه‌كه‌له‌باسی‌ له‌شكركێشیه‌كه‌ی‌ بۆ سه‌رلوللوبیه‌كان له‌855پ.زداباسی‌ ده‌ریای‌ زاموای‌ ناوه‌وه‌ده‌كات وئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌ هه‌ندێك به‌ ده‌ریاچه‌ی‌ ورمێ‌ ی‌ ده‌زانن وهه‌ندێكی‌ تریش به‌ده‌ریاچه‌ی‌ زرێباری‌ نزیك مه‌ریوان.لوللوبوم له‌ڕۆخی‌ ده‌ریابووه‌بونی‌ نه‌خشی‌ هه‌ڵكه‌نراوی‌ ئانوبانینی‌ پادشای‌ لوللوبیه‌كان له‌قه‌دشاخێكی‌ سه‌رپولی‌ زه‌هاووای‌ كردووه‌زۆرله‌توێژه‌رران بێته‌سه‌رئه‌وباوه‌ڕه‌ی‌ كه‌ولاَتی‌ لوللوبیه‌كان تائه‌م شوێنه‌ی‌ سه‌رڕووباری‌ ئه‌ڵوه‌ندله‌باشووره‌وه‌درێژبووبێته‌وه‌،ئیتر له‌ئه‌نجامی‌ سه‌ركه‌وتنی‌ سه‌ربازی‌ لوللوبیه‌كان یان كۆچ وڕه‌وی‌ ئاشتیانه‌یان.به‌لاَم بوونی‌ ئه‌م نه‌خشه‌یه‌له‌م شوێنه‌دا ناكرێت به‌به‌ڵگه‌ی‌ درێژبونه‌وه‌ی‌ دیمۆگرافیانه‌بژمێردرێت چونكه‌هه‌روه‌ك زانراوه‌ زۆرجارله‌ مێژووی‌ كۆنداڕووی‌ داوه‌كه‌پادشا یان ده‌سه‌لاَتدارانی‌ سه‌ركه‌وتووبراوه‌میلی‌ سه‌ركه‌وتنیان له‌ ولاَتانی‌ بێگانه‌چه‌قاندووه‌ونه‌خشی‌ یادگارانه‌یان بۆسه‌ركه‌وتنه‌كانیان تێداهه‌ڵكه‌ندون ئه‌م نه‌خشه‌ش ده‌شێت یه‌كێك بێت له‌وانه‌وله‌هه‌مان كاتیشداده‌شێت له‌وانه‌ش نه‌بێت.چونكه‌بۆ ولاَتانی‌ لوللوبوناڕه‌حه‌ت نه‌بووه‌په‌لی‌ ده‌سه‌لاَتی‌ بۆئه‌م شوێنه‌بكێشێت.به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌رمه‌وداكه‌ی‌ ولاَتی‌ لوللوبوبهێنینه‌وه‌یادكه‌جوگرافیاكه‌ی‌ سارگۆن بۆمانی‌ تۆماركردووه‌كه‌له‌ سه‌رچاوه‌كانی‌ سیروان وزێی‌ خوارووه‌وه‌ده‌كشان تاده‌گاته‌ده‌ریاچه‌ی‌ ورمێ‌ له‌وشوێنه‌ی‌ كه‌باوه‌ڕوایه‌نه‌وه‌كانی‌ لوللوبیه‌كان بووبێت كه‌له‌سه‌ره‌تای‌ هه‌زاره‌ی‌ یه‌كه‌می‌ پ.زداده‌وڵه‌تی‌ (ماننا)یان بنیات ناوه‌ كه‌واپێ‌ ده‌چێ‌ كه‌ ماننا كرۆكی‌ ولاَتی‌ لوللوبوبێت.زامواش به‌هه‌مولێكدانه‌وه‌وبۆچونێك هه‌رهه‌مان ده‌شتی‌ شاره‌زووربووه‌،به‌شی‌ هه‌ره‌زۆری‌ شاروئاوه‌دانی‌ وچه‌قه‌شارستانیه‌كانی‌ لوللوبی‌ تێدابووه‌كه‌ناوه‌كانیان له‌ساڵنامه‌ونوسینه‌كانی‌ ئاشورناسرپال وجێنشینه‌كانی‌ دوایداهاتوون كه‌تیایانداباسی‌ شه‌ڕوشۆڕوله‌شكركێشیه‌كانیان له‌زامواده‌كه‌ن جێگای‌ سه‌رنج وگرنگی‌ پێدانه‌كه‌له‌م نوسینانه‌داباس له‌دابه‌شكردنی‌ ناوه‌كی‌ ولاَتی‌ زامواكراوه‌، وه‌ك (زامواzamua ،مازامواmazamua،زامواشابیتای‌zamuasabitani)كه‌به‌درێژی‌ له‌ لایه‌ن سپایزه‌رمێدڤێدسكایابۆدیاری‌ كردنی‌ واتای‌ ته‌واویان وشوێنیان له‌ناوولاَتی‌ زاموادا لێ‌ ی‌ كۆڵراوه‌ته‌وه‌.

زمانی‌ لوللوبیه‌كان:وشه‌ی‌ لوللوبی‌ كه‌(یانزوianzu)چه‌ندساڵ له‌مه‌وبه‌رله‌لایه‌ن دیكانۆفه‌وه‌ پێشنیاركرابه‌وه‌ی‌ واتای‌ (پادشا)ده‌گه‌یه‌نێت ئه‌ویش به‌به‌راوردكردنی‌ به‌وشه‌ی‌ پادشاله‌ زمانه‌كانی‌ دواتردا.به‌لاَم له‌م مه‌یدانه‌داسپایزه‌ركه‌هه‌وڵی‌ داوه‌به‌پشت به‌ستن به‌وناوه‌كه‌سی‌ وناوه‌جوگرافییانه‌ی‌ به‌پله‌ی‌ یه‌كه‌م له‌سه‌رچاوه‌ئاشوریه‌كانداتۆماركراون،هه‌ندێك له‌دیارده‌ جیاكه‌ره‌وه‌كانی‌ زمانه‌كه‌یان هه‌ڵیهێنجێنێت.یه‌كێك له‌م جیاكه‌ره‌وانه‌پاشگری‌ni_یه‌له‌ناوه‌ كه‌سیه‌كانداوه‌ك ناوی‌ ئانۆبانینی‌ ساتوی‌ ئه‌وپادشالوللوبیه‌ی‌ نه‌رام سین به‌سه‌ریداسه‌ركه‌وتن (سابینی‌)فه‌رمانڕه‌وای‌ شاری‌ كیسیرتوی‌ زامویی‌ وله‌وانه‌یه‌بتوانین(تاردوننی‌)خاوه‌نی‌ نه‌خشه‌ هه‌ڵكه‌نراوه‌كه‌ی‌ ده‌ربه‌ندی‌ بێلووله‌له‌گه‌ڵیانداڕیزبكه‌ین به‌لاَم ناوی‌ هاوسه‌ره‌كه‌ی‌ ئانوبانینی‌ كه‌له‌ئه‌فسانه‌كه‌ی‌ پادشای‌ كوپادابه‌مێلیلی‌ هاتووه‌.ناوێكی‌ نمونه‌ی‌ یه‌ له‌جۆری‌ ناوه‌بڕگه‌ دووباره‌كانی‌ گاسورناوی‌ ئیماشكوشای‌ شاهانشالوللوبیه‌كه‌ش كه‌ئاماژه‌ی‌ بۆكرا زیاترله‌ ناوێكی‌ كاشی‌ یان گوتی‌ ده‌چێت وه‌ك له‌وه‌ی‌ له‌لوللوبی‌ بچێت پاشگری‌si_له‌ناوه‌كه‌سی‌ وجوگرافیه‌كاندازۆردووباره‌ده‌بێته‌وه‌.(si،ri_n,(a))وئامرازی‌ كۆpیانbلێره‌دادووباره‌نوسینه‌وه‌ی‌ نمونه‌كانی‌ كه‌سپایزه‌رهێناونێتیه‌وه‌له‌وانه‌یه‌به‌سودبێت.چیا (az_iru)،زنجیره‌چیا(kull_ir)،ڕووبار(ed_ir)،شار(ba_ri)،چیا(la_ra)،ده‌ربه‌ند (asm_ar)،قه‌لاَ(buna_si)ولاَت(alm_an)،چیا(nis_pi)چیاله‌سه‌رده‌می‌ سارگۆنی‌ ئاشوورییه‌وه‌sum_biوادیاره‌به‌لایه‌نی‌ كه‌مه‌وه‌یه‌ك له‌دیالێكته‌كانی‌ تری‌ زمانی‌ لوللوبی‌ هه‌بووه‌چونكه‌ساڵنامه‌كانی‌ ئاشوورناسیرپاڵی‌ دووه‌م داهاتووه‌كه‌كاتێك له‌شاری‌ زامری‌ بووه‌ له‌زامواباج وسه‌رانه‌ی‌ ولاَتی‌ سیپیرمێناكه‌به‌شێكی‌ زاموابووه‌.

جل وبه‌رگی‌ لوللوبیه‌كان:جل وبه‌رگی‌ لوللوبی‌ تاڕاده‌یه‌ك وه‌ك هی‌ مادوكاسییه‌كان بووه‌.وه‌ك له‌له‌وحه‌ی‌ ئانوبانینی‌ ونوسراوی‌ نه‌رام سین ده‌رده‌كه‌وێ‌ جل وبه‌رگیان بریتی‌ بووه‌له‌به‌رگێكی‌ سوكه‌ڵه‌و داوێنی‌ ڕیشوداروپێستێكی‌ به‌ڵه‌كیشیان به‌سه‌رشانی‌ خۆیاندا داوه‌.لوللوبیه‌كان ڕیشی‌ كۆرپه‌وقژی‌ درێژوهۆنراوه‌یان هه‌بووه‌.دوابه‌ماده‌كان وپارسه‌كان لاسایی‌ ئه‌وانیان كردۆته‌وه‌ (ئه‌وه‌ش له‌سه‌رئه‌وه‌سورمان ده‌كاماده‌كانیش له‌هۆزه‌جۆراوجۆره‌كانی‌ ئه‌ونه‌ته‌وانه‌ هه‌موویان ڕیشه‌یان یه‌كه‌ویه‌ك نه‌ته‌وه‌بوون).

خه‌لكی‌ لوللوبیه‌كان:وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ‌ لوللوبیه‌كان له‌كۆمه‌ڵگایه‌كی‌ هۆزایه‌تیداژیاون وشانشین ومیرنشینیان پێك هێناوه‌.ڕه‌نگه‌پادشاكانیان ومیره‌كانیان سه‌رۆك خێڵ وهۆزه‌كان بووبێت كه‌له‌كاتی‌ شالاَومه‌ترسی‌ ده‌ره‌كیدایه‌كیان گرتووه‌وله‌كاتی‌ تریشداناحه‌زوڕكه‌به‌ری‌ یه‌ك بوون له‌نامه‌كانی‌ شمشاره‌داپادشاكانی‌ لوللومان به‌رچاوده‌كه‌وێ‌ وله‌ساڵنامه‌كانی‌ ئاشورناسیرپاڵ یشداباسی‌ چه‌ندین پادشاومیری‌ لوللوبیمان به‌رچاوده‌كه‌وێت وناوه‌كانیان ده‌بینین ده‌قێكی‌ مێژووی‌ ئه‌فسانه‌ی‌ له‌بوغازكۆی‌ دۆزراوه‌ته‌وه‌.ئه‌گه‌ربتوانین پشتی‌ پێ‌ ببه‌ستین ئه‌والوللوبیه‌كان جارێك له‌جاران شاهان شایه‌كیان هه‌بووه‌ناوی‌ ئیماشكو(ش)بووهاوشانی‌ پادشایانی‌ توركیش وعیلام بووه‌.له‌زۆرنوسینی‌ ئه‌ده‌بی‌ دالوللوبیه‌كانیش وه‌ك گوتیه‌كان به‌دوژمنكاروچیانشینی‌ شه‌ڕه‌نگێزی‌ خاوه‌ن هێزله‌سروشت به‌ده‌رباسكراون هه‌روه‌ك له‌ئه‌فسانه‌ی‌ نه‌رام-سین وداستانی‌ ئیردوائیپوم داده‌بینرێت.

خاكی‌ لوللوبیه‌كان:پرۆفیسۆرسپایزه‌رنوسیویه‌تی‌:بریتی‌ بووه‌له‌به‌شێكی‌ زۆرله‌چیاو به‌رزایه‌كانی‌ سه‌رووی‌ دیاله‌تاده‌گاته‌وه‌ده‌ریاچه‌ی‌ ورمێ‌ وسه‌ره‌وه‌تربه‌ره‌وباكوری‌ ڕۆژئاواچونكه‌ جه‌ختی‌ له‌ سه‌ركراوه‌له‌لایه‌ن تاقمێك ڕاوڕوانگه‌وه‌هه‌روه‌هابه‌ڵگه‌كانی‌ سه‌رده‌می‌ سارگۆن نه‌رام سین وئاكادیش دان به‌وه‌داده‌نێن وده‌ڵێن خاكی‌ لوللوگڵ كاسای‌ وئوراناهاوسنوربووه‌.ئه‌ومه‌ڵبه‌نده‌ به‌پێی‌ له‌وحه‌ی‌ (ئانوبانینی‌)خاكی‌ لوللۆوگوتی‌ له‌2800پ.زبریتی‌ بوه‌له‌ناوچه‌ی‌ زه‌هاو(حه‌لوان) شاره‌زووروسلێمانی‌ وهه‌روه‌هابه‌شێكه‌له‌سووریه‌.به‌لاَم هیچ نیشانه‌یه‌ك له‌كاتی‌ هاتنیان بۆئه‌م مه‌ڵبه‌نده‌به‌ده‌سته‌وه‌نی‌ یه‌.ئه‌وه‌ش خۆی‌ به‌ڵگه‌یه‌كی‌ به‌هێزه‌كه‌ئه‌وانه‌ هه‌رله‌بنه‌ڕه‌تداخه‌ڵكی‌ ئه‌م شوێنه‌بوون.(شێخ محمدمه‌ردۆخ)شوێنی‌ لوللوبیه‌كان به‌(لیلۆبۆ)ده‌نوسێ‌ كه‌له‌نێوان كرماشانی‌ ئێستاوبغدادابووه‌.به‌لاَم به‌(لیلۆم)ناوبانگی‌ ده‌ركردبوو.سپایزه‌رشاری‌(ئاركه‌دی‌)به‌ ناوه‌ندی‌ ولاَتی‌ لیلۆده‌زانێ‌ وده‌ڵێ‌(زیمیری‌ یازاموا)نێوێكه‌كه‌به‌خاكی‌ لوللوبیه‌كانیان گوتووه‌.

حكومه‌تی‌ لوللوبیه‌كان:به‌گوێره‌ی‌ سه‌رده‌می‌(سارگۆن ونه‌رامسین)ی‌ ئاكادئه‌بێ‌ ئه‌م حكومه‌ته‌ له‌گه‌ڵ ئاراپخاوولاَتی‌ كاسای‌ داهاوسنوربێ‌.كه‌وابووئه‌بێ‌ لیوای‌ سلێمانی‌ ئیستاوناحیه‌ی‌ هۆرێن_شێخان و(قۆراتو)ناوچه‌ی‌(زه‌هاو_هاڵمان)ولاَتی‌ لوللوبی‌ كۆن بووبێ‌.نه‌ته‌وه‌ی‌ لوللو له‌گه‌ڵ به‌شێكی‌ گۆتی‌ داحكومه‌تێكی‌ سه‌ربه‌خۆبوو.مه‌ركه‌زه‌كه‌شی‌ به‌گوێره‌ی‌ عه‌ینی‌ موئه‌ریخ (زیمیری‌)وبه‌گوێره‌ی‌ پرۆفیسۆرسپایزه‌ر(ئاراكدی‌)بووه‌.عه‌ینی‌ موئه‌ریخ ده‌ڵێ‌:ئانوبانینی‌ قه‌ڕاڵی‌ لوللوولاَتی‌ (هاڵمان_ئه‌رمان)ی‌ زه‌وتكردووه‌.كه‌ئه‌مه‌ش سه‌ده‌ی‌ 28پ.م ئه‌كا.میسته‌ر هۆڵ(تاریخی‌ قه‌دیمی‌ شه‌رقی‌ قه‌ریب)له‌دوای‌ ئانوبانینی‌ (لاسیراب)ناوێك به‌قه‌راڵی‌ لۆللوئه‌نوێنێ‌ وئه‌بێ‌ له‌ده‌وره‌ی‌ ئه‌م قه‌ڕاڵه‌دا(سارغۆن)ی‌ ئه‌كه‌دهاتبێته‌سه‌رولاَتی‌ لۆللو.ئه‌م حكومه‌تی‌ لۆللۆیه‌ تاده‌وری‌ شلماناسه‌ری‌ سێیه‌می‌ قه‌ڕاڵی‌ ئاشوریش ده‌وامی‌ كردووه‌وله‌كۆتایداله‌828پ,زله‌لایه‌ن له‌شكری‌ ئاشورییه‌وه‌داگیركراوه‌.

مه‌ده‌نیه‌تی‌ لوللوبیه‌كان:وه‌هاده‌رئه‌كه‌وێ‌ كه‌لوللوبیه‌كان ئه‌قوامی‌ كێوی‌ نه‌بوون،به‌ڵكوله‌ مه‌ده‌نیه‌تاحاڵی‌ ئه‌وكاته‌ پێش كه‌وتووبوون به‌هه‌زاران ساڵ له‌پ.زحوكمیان هه‌بووه‌له‌ولاَتی‌ خۆیاناسه‌ربه‌خۆی‌ خۆیان پاراستووه‌وكه‌م وزۆرئیداره‌ی‌ حكومه‌تی‌ مه‌ده‌نی‌ وعه‌شایه‌رییان هه‌بووه‌.چونكه‌ولاَته‌كه‌یان ئاواوده‌وڵه‌مه‌ندبووه‌.پاشاكانی‌ ئاشورشاهیدی‌ مه‌ده‌نیه‌تی‌ ئه‌مانه‌. ئاشورناسرپاڵ ی‌ پادشای‌ ئاشوربۆئه‌وه‌ی‌ ئاسۆریه‌نوێ‌ وئاوابكاته‌وه‌،به‌كۆمه‌ڵ وه‌ستاوسه‌نعه‌ت كاری‌ لوللۆكانی‌ بردووه‌بۆئاسۆریه‌جگه‌له‌مه‌بوونی‌ ئه‌وهه‌مووقه‌لاَوشاری‌ لوللویه‌كه‌پادشاكانی‌ ئاشورباسیان كردووه‌.به‌ڵگه‌یه‌كی‌ ئاشكرایه‌ئه‌مانه‌میلله‌تێكی‌ مه‌ده‌نی‌ بوونه‌.

له‌ڕووی‌ ئاینیه‌وه‌:خواوه‌نده‌كانی‌ لوللوزۆربوون ساڵنامه‌كانی‌ پادشایانی‌ ئاشوروه‌ك تیگلات پیلێبه‌ری‌ یه‌كه‌م(1115_1077پ.ز)كه‌تێیداده‌ڵێت:بتی‌ 25خواوه‌ندی‌ لوللوبی‌ به‌تالاَن بردووه‌و ئاشورناسیرپاڵ كه‌باسی‌ به‌تالاَن بردنی‌ گایه‌كی‌ كێوی‌ مسینی‌ (پیرۆز)ی‌ كردووه‌به‌ڵگه‌ی‌ ئه‌م وته‌یه‌ی‌ ئانوبانینی‌ پاشای‌ لوللوله‌نوسینه‌شاهانه‌كه‌یداله‌سه‌رپوڵی‌ زه‌هاوناوی‌ هه‌ندێك له‌وخواوه‌ندانه‌ی‌ ڕیزكردوون كه‌په‌ره‌ستوونی‌ ئه‌وانیش (ئانو،ئه‌نتوم،ئینلیل،ئه‌ده‌د،عیشتار، سین،شه‌مه‌ش)وه‌چه‌ندین ناوی‌ تركه‌یان به‌ته‌واوی‌ شكاون یان سڕاونه‌ته‌وه‌كه‌ناخوێندرێته‌وه‌ له‌ هه‌مووی‌ گرنگترناوبردنی‌ خواوه‌ند(نیسبا)یه‌گه‌وره‌ی‌ خواوه‌ندانی‌ شانشینی‌ شیموروم كه‌له‌ ده‌قی‌ دووه‌می‌ نوسینه‌كه‌یداناوی‌ هاتووه‌،هه‌رچه‌نده‌زۆرله‌بۆچوونه‌كان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن كه‌ئه‌م نوسینه‌یان هی‌(ئیددین)بووبێت نه‌ك(ئانوبانینی‌)پادشای‌ لوللوبوم.

لایه‌نی‌ كۆمه‌لاَیه‌تی‌:ژیانی‌ لوللوبیه‌كان له‌ڕووی‌ ئابوریه‌وه‌هه‌رئه‌وه‌نده‌زانراوه‌كه‌كشتوكاڵیان زانیوه‌وبره‌ویان پێداوه‌وئاژه‌ڵداری‌ وبازرگانی‌ كۆیله‌وشمه‌كی‌ ناوماڵیان كردووه‌.ته‌نانه‌ت ناوچه‌كانیان له‌باشترین بازاڕه‌كانی‌ ئه‌وسه‌رده‌مه‌بوو.وه‌به‌زمانی‌ ئه‌كه‌دی‌ قسه‌یان كردووه‌وداب ونه‌ریت وئایینی‌ ئه‌كه‌دیه‌كانیان له‌ژیانی‌ ڕۆژانه‌یاندابه‌كارهێناوه‌.دیاره‌ئه‌وه‌ش سه‌رباری‌ زمانی‌ خۆیان وپه‌رستنی‌ خودای‌ خۆركه‌گه‌وره‌ترین په‌رستراوی‌ ئه‌وان بووه‌بۆنموونه‌:ئانوبانینی‌ كه‌ پادشایه‌كی‌ ئه‌وان بووه‌له‌زمانی‌ ئه‌كه‌دیدابه‌خوای‌ ئاسمان هاتووه‌وناوی‌ خودای‌ خۆری‌ ئه‌وان بووه‌.وه‌ده‌رده‌كه‌ێت پۆشاكیان پێسته‌ی‌ ئاژه‌ڵ بووه‌وزۆرپێده‌چێت پێسته‌ی‌ مه‌ڕبووبێت كلاَوی‌ كلك درێژیان له‌سه‌ردابووه‌وچه‌ك وڕم وتیروكه‌وان هه‌یه‌دوریش نیه‌ئه‌ودیلانه‌ی‌ له‌سه‌رمیلی‌ سه‌ركه‌وتنی‌ تری‌ پادشایانی‌ ئه‌كه‌ددانه‌خشكراون وپرچی‌ درێژیان هه‌یه‌لوللوبی‌ بووبێت. لوللوبیه‌كان به‌گشتی‌ جوتیاربوون هه‌روه‌ك له‌نامه‌كانی‌ شمشاره‌ده‌رده‌كه‌وێ‌ دانه‌وێڵه‌یان ده‌چاندوده‌فرۆشت،هه‌روه‌هاولاَتی‌ لوللوسه‌رچاوه‌یه‌كی‌ گرنگی‌ كۆیله‌بووكۆیله‌كانی‌ له‌ئه‌راپخا به‌هایه‌كی‌ به‌رزیان هه‌بوو.

سه‌رچاوه‌كان:

–حه‌بیبوڵلاَتابانی‌:هاونه‌ته‌وه‌ی‌ قه‌ومی‌ كوردوماد،و:جلیل گادانی‌.

–كۆزادمحمدئه‌حمه‌د:كوردستانی‌ ناوه‌ڕاست له‌نیوه‌ی‌ یه‌كه‌می‌ هه‌زاره‌ی‌ دووه‌می‌ پ.زدا.

_صاڵح قه‌فتان:مێژووی‌ گه‌لی‌ كوردله‌كۆنه‌وه‌تائه‌مڕۆ.

_د.كیوان ئازادئه‌نوه‌ر:چه‌رده‌یه‌ك له‌مێژووی‌ كورد.

_محمدمحه‌دینی‌ زه‌كی‌ به‌گ:خولاَصه‌یه‌كی‌ تاریخی‌ كوردوكوردستان له‌زۆرقه‌دیمه‌وه‌ تاده‌وری‌ ئه‌مڕۆ.

_د.محمدمحمودمه‌نده‌لاوی‌:مێژوو وشارستانیه‌تی‌ كورد،و:محمدوه‌سمان.