راپەڕینی سمكۆ

راپەڕینی سمكۆ

بێهزاد خۆشحالی 

و: ئه‌فراسیاب گرامی 

سمایل ئاغای سمكۆ لە ساڵی 1875ی زایینی چاوی بەدنیا هەڵێنا‌و پاش مەرگی باوكی ، سەرۆكایەتی هۆزەكەی خۆی وەئەستۆ گرت. ئەو پاش شەڕی جیهانی یەكەم لە پێناو داكۆكی لە مافی كوردەكان هاتە نێو گۆڕپانی سیاسییەوە‌و هەتا پێش ئەو لە مێژوودا، هیچ چەشنە چالاكییەكی سیاسی نەبۆتە هۆی بەكردەوە بوونی بەشداری سیاسی لە گۆڕەپانەكاندا. هەرچەندە بە هۆی پێگەی بەهێزی خێڵەكی‌و كەسایەتییەكی لە ساڵانی شەڕدا،  لە لایەن رووسیەوە دەستبەسەر كراو و بۆ “تفلیس” دوور خرایەوە، بەڵام پاش ماوەیەك بە مەرجی دانیشتنی زۆرەكی لە شارستانی “خوی”دا، ئازاد كرا.

سەرەتا پێویستە بە شرۆڤەی پێنج هۆكاری “كردەكار”، “هۆكار”، “گۆڕەپان”، “گۆڕەپان”، “ئامراز”‌و “ئامانج” بڕوانینە راپەڕینەكی سمكۆ:

كردەكار: راپەڕینی سمكۆ

هۆكار: سمایل ئاغای سمكۆ‌و هۆزی شكاك

گۆڕەپان:

الف: هەڕەت (زمان): 1930 ـ 1919 (لە ماوەی 11 ساڵدا)

ب: شوێن: ناوچەی باكووری رۆژهەڵات‌و باشووری رۆژهەڵاتی كوردستان

ئامراز: شەڕی چەكدرانە لە پاڵ دیپلۆماسی نێونەتەوەیی لە شێوازی نووسین‌و بەڵگەنامە لەگەڵ نوێنەرانی بریتانیا، رووسیە‌و ئێران.

ئامانج: ئازادی كوردستان‌و دامەزرانی دەوڵەتی كورد

سمكۆ پاش تەواو بوونی شەڕی جیهانی یەكەم وەك نیزامییەك‌و رێبەرێكی سیاسی ناسراو و بە ئامانجی قەوارەیەكی سیاسی كوردی لە ناوچەكە لە ساڵی 1919دا، راپەڕینی خۆی دەست پێ‌كرد‌و بەشێكی سەرەكی لە ناوچەكانی رۆژهەڵای كوردستان (باكووری رۆژئاوای ئێران)ی ئازاد كرد بەڵام لە ساڵی 1921دا مەجبوور بە پاشەكشە بوو و پەنای بردە بەر توركیە.

لە ساڵی 1924دا بە راگەیاندنی “لێبوردنی گشتی” گەڕایەوە ئێران‌و لە ساڵی 1926دا هەمدیس راپەڕینێكی دیكەی وەڕێ‎خستەوە كە ئەمجارە دەستبەسەر كراو و بۆ توركیە دوورخرایەو لەوێ‌ كەوتە بەندیخانەوە. سمكۆ پاش ئازادی گەڕایەوە ئێران‌و لە ئاكامدا لە ساڵی 1930 بە داڕشتنی پیلانێك بە فەرمانی رەزاخان شەهید كرا. راپەڕینی شكاك بە شەهید كرانی سمكۆ، پاش لە 11 ساڵ چالاكی چەكدارانە‌و سیاسی كۆتایی پێ‌هات.

تایبەتمەندییەكانی راپەڕینی سمكۆ:

1ـ راپەڕینی سمكۆ، راپەڕینیكی ناوچەی بووە‌و هۆزی شكاك رۆڵی سەرەكییان لەو راپەڕینەدا هەبووە.

2ـ هۆزی شكاك لە دوو تیرەی “عەبدەویی”‌و “ممدەویی” پێك هاتووە كە لە باكووری گۆلی ورمێ‌دا نیشتەجێ بوون (نیشتەجێن).

3ـ هۆكاری بنەڕەتی بیچمگرتنی راپەڕینی سمكۆ، پیلانی كوژرانی “جافرئاغای شكاك” لە لایەن دەسەڵاتداری ناوچەی مەهاباد بووە.

4ـ سمكۆ لە تەواوی وتەكانی خۆیدا باس لە “ئازادی كوردستان”‌و “دامەرزانی دەوڵەتی كورد” دەكات.

5ـ ئەویش هەروەك شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، لە نامەكانی خۆیدا، بۆ كوردەكان لە وشەی “نەتەوە” كەڵك وەردەگرێ‌‌و لەگەڵ هێنانە بەرباسی نموونە، بە شێوەیەكی روون لە “ژێردەستەیی نەتەوەی كورد”‌و “مافی چارەنووس” بە واتای ئەمڕۆیی، دەدوێت.

لە نامەی سمكۆ بۆ “ڤفر الدوله” فەرماندەی هێزەكانی ئازەربایجاندا هاتووە كە:

 “بڕوانن، زۆربەی نەتەوە چوكەكانی جیهان لە رووی بەربڵاوی حەشیمەتی‌و جوغرافیاییەوە لە نەتەوەی كورد كەمترن، چۆن توانیان ئازادی خۆیان لە بەرامبەر دەوڵەتی ئاڵماندا وەدەست بێنن‌و سەربەخۆ ببن. ئەگەر نەتەوەی كوردیش نەتوانێ‌ مافەكانی خۆی لە باڵادەست وەربگرێـتەوە، مەرگ لە دیلییەتی‌و ژێردەستەیی‌و كۆیلەتی باشترە. (1920)

سمكۆ هەروەها لە وەڵامی یەكێك لە پرسیارەكانی “ژێنراڵ مستەفا پاشا”، نوێنەری ناوچە كوردنشینەكانی ئیستانبۆڵدا دەڵێ‌: ” لە رەوشی ئێستادا من رێبەری راپەڕینی كوردەكانم‌و هێشتا تەشكیلاتێكی ئیداری‌و سیاسییەكی تایبەتیم نیە. گرینگترین‌و بنەماییترین ئامانجی ئێمە، ئازادی كوردستانە‌و كاتێك بە ئازادی گەیشتین ئیدی زۆر گرینگ نیە كە كێ‌ دەبێتە رێبەری كوردستان. من هیچكات بیرم رێبەری هەموو نەتەوەی كورد‌و دەسەڵاتخوازی نەكردۆتەوە. لەمەڕ “ئاڵا”ش كە پرسیارت كرد: ” من لەو باوەڕەدام كە كوردستان ئازاد بێت دەتوانین بیر لە “ئاڵا”ی كوردستانیش بكەینەوە كە وەك هێماو نیشانەی نەتەوەیی ئێمە دەبێت” (1920)

6ـ پێوەندییە دیپلۆماتیكییەكان:

ئاوریلی 1919، سەید تەها وەك نوێنەر دەنێڕتە بەغدا تا لەگەڵ “ویلسۆن” نوێنەری بریتانیا لە “بین النهرین(بەین چۆمان)” وتووێژ‌و دانوستان بكات. تەوەری سەرەكی وتووێژەكە هەوڵ بۆ بەقەناعەت گەیاندنی بریتانییایەكان بۆ قبووڵ كردنی سەربەخۆیی كوردستان‌و دامەزرانی دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردییە.

ـ سیپتامبری 1921 لە “شنۆ” لەگەڵ “كاكس”ی ئینگلیسیدا چاوپێكەوتنیك دەكات. ئەم چاوپێكەوتنانە بە شێوەیەكی كاتی بۆ ماوەی سێ‌ ساڵ درێژە دەكێشێت.

ـ لە ساڵی 1924 لە نامەیەكدا بۆ نوێنەری ئینگلیس لە “بین النهرین” دەنووسێ‌:

“من‌و سەید تەها بەڵێنیتان پێ‌دەدەین كە هەركات دەوڵەتی بریتانیا پشتیوانیی لە ئێمە بكات‌و شەرتەكانی ئێمە بۆ دامەرزانی دەوڵەتی كوردی قبووڵ بكات، ئێمە توركە رەگەزپەرستەكان لە ناوچە كوردنشینەكاندا وەدەردەنێین. ئێمە دەتوانین هەتا “ئانكارا”ش لە گەڵ دوژمنەكانماندا شەڕ بكەین، تەنانەت دەتوانین لە باشووریشدا هەتا “سنە” بەرەو پێش بڕۆین‌و ناوچە كوردنشینەكان  لە دەسەڵاتی ئێران وەربگرینەوە”

ـ سمكۆ لە ساڵی 1922 نوێنەرێك دەنێرێتە لای رووسەكان، بەڵام یەكیەتیی سۆڤیەت بە هۆی پەیماننامەیەك لە رێكەوتی 26ی فوریەی 1922‌و هێوربوونەوەی پێوەندییەكانی یەكیەتیی سۆڤیەت لەگەڵ ئێراندا، داوای هاوكاری “سمكۆ” رەت دەكاتەوە.

ـ داوای هاوكاری لە “حەیدەر بەگ كورك” ‌و چاوپێكەوتنی لە شەمزینان

7ـ هاوكاتبوونی راپەڕینی سمكۆ لەگەڵ راپەڕٍینی شێخ مەحموود لە باشووری كوردستان‌و سەردار رەشیدخان لە ناوچەی كرماشان كە بە پشتیوانیی ئینگلیسییەكان‌و كەسێك سەرۆك كۆماری كوردستانی داهاتوو بوو.

 8ـ پێشوازی لە شێخ مەحموود وەكوو “قارەمانێكی نەتەوەیی”‌و بە فەرمی ناسینی وەك رێبەری تەواوی كوردەكان

9ـ  لەوانەیە چ لە گۆڕەپانی كردەوەدا‌و چ لە مێژوونووسیدا، هیچ رێبەرێكی كورد وەك سمكۆ دەست نەكەوێ‌ كە ئەوەندە كەوتبێتە بەر رقی هێزی باڵادەستەوە.

سمكۆ لە یەكێك لە داواكارییەكانی خۆی لە ژێر ناوی ” وەزارەتی دەرەوەی یەكیەتیی سۆڤییەت” دا دەڵێ‌:

” من رێزێكی زۆر بۆ یەكیەتیی سۆڤیەت كە پشتێنی هیمەتیی بۆ ئازادی نەتەوەكانی جیهان بەستووە، هەیە. ئەگەر لە جیهاندا نەتەوەیەكی بەشەرف‌و خاوەن پرەنسیپ هەبێ‌  كە تا ئێستا بە ئازادی‌و سەربەخۆی خۆی نەگەیشتووە، نەتەوەی كوردە كە لە لایەن دراوسێ‌ باكوورییەكانی خۆیەوە پشتیوانیی لـێ‌ناكرێ‌‌و منیش هەروەها ئەندامێكی چووكەی ئەو نەتەوەیەم. من لە پێناو ئازادی نەتەوەی كورددا ئامادەی هەر چەشنە هاوكارییەكم. (راپۆرتی چیچرێن بۆ وەزارەتی دەرەوەی رووسیە 1922)”.

بەڵگەنامەی وەزارەتی دەرەوەی بریتانیا:

سمكۆ‌و هەڵوێستی بریتانیا لەبەرامبەر راپەڕینەكەی ئەودا

بەڵگەنامەی ژمارە (371)، (6347)‌و (2262) لە رێكەوتی 20ی ژولای 1921 نامەی نهێنی ئەفسەرێكی بریتانیایی لە “رانیە”دایە:

“ئاماژە بە نامەی “سمكۆ” بۆ “بابەكرئاغای پشدەر”، رای من لەمەڕ ئەو نامەیە بەو شێوەیەی خوارەوەیە:

“سمكۆ” كە لە ساڵانی تەمەنی خۆیدا، تێكڕووخانی چەند دەوڵەت‌و حكوومەتی بە چاوی خۆی بینیوە،  بە پێی ئەوەی كە حكوومەتی ئێستا، رەوشێكی جیاوازی هەیە، پێگەی راستەقینەی خۆی نەناسیوە. ئەو حەز بە لەدەستدانی دەسەڵاتی ئێستا نیە. كەوابوو پێویستی بە پشتیوانێكی دەرەكی هەیە… لەمەڕ ناوچەكانی باكووریشەوە پەرەسەندنی پێوەندییەكانی ئێمە لەگەڵ “سمكۆ”دا كاریگەرترین بەرژەوەندی دەبێت… دروست یان هەڵە بێت .. “سمكۆ” ئێستا ناوبەدەرەوەیە‌و لەو وەكوو سەردارێكی گەورە ناودەبردرێت… بەڕای من دەتوانین بە یارمەتیدان بە “سمكۆ” زۆر لە هەڵوێستەكان بەردەممان بەرەو پێش ببەین.

Fo371/ 6347/2262, 20 July 1921.

لە هەمان بەڵگەنامەدا (س/63/رێكەوتی 20/7/1921)، نامەی سمكۆ بۆ “بابەكر ئاغا”ی سلێمانی نووسراوە كە “مەلا سلێمان”چەپەر(نامەرسان)ی ئەو بووە و دەقی نامەكە بەم شێوەیەكی خوارەوە بووە:

“هیچ حكوومەتێكی دیكە جیا لە بریتانیا ناتوانێ‌  توانایی ئیدارەی ناوچەكەی هەبێ‌. بلشویكەكان دوای پێشڕەوییە كاتییەكانی خۆیان، راوەستان‌و مەجبوور بە گەڕانەوە بوون. ئێرانیش ناتوانین وەك دەوڵەتێكی دەسەڵاتدار بژمێرین. مستەفا كەماڵ‌و سوپاكانی لە بیست هەزار كەس تێ‌ناپەڕێ‌‌و پڕوپاگەندەكانی لە هێرش بۆ سەر ناوچەكە  بە دوو مەبەستەوە پێك دێ‌: یەكەم كاریگەرییەكی خراپ لەسەر یەكگرتوویی خێڵەكان ‌و دووهەم، كۆكردنەوەی دراو باج … هێزە چەكدارەكانی تورك كە هاتوونەتە “كانی رەش”، ئامانجێكی جیا لە ترس خستنەدڵی خێڵەكانی ناوچەكە نیە … من دەزانم بە “فێلبازی” تاوانبار كراوم، بەم هێشتا كەس ئامادە بە وەرگرتنی قسەكانی من لە بەرگری لە خۆیدا نەبووە. نە هەوڵەكان‌و ئوپەراسیۆنە پێشووەكانی من لە دوژمنی لەگەڵ بریتانیا دا نەبووە، بە پێچەوانەوە هەوڵم داوە پێوەندییەكی باشم لەگەڵ حكوومەتی بریتانیادا هەبێ‌. كەوابوو لە ئێوە “بابەكر ئاغا” داواكارم كە لە نزیكی پێوەندییەكانی بریتانیادا هاوكاریی پێویست بفەرموون … من دەتوانم بۆ وتووێژ لەگەڵ نوێنەری حكوومەت دا،  بێمە “شنۆ”.. دڵنیام كە زۆر خاڵی هاوبەش لە نێوان هەردوو لایەندا هەیە…

لە یادداشتێكی دیكەدا ژمارە (ج/61رێكەوتی  29/7/1921) كە لە لایەن ئەفسەری بریتانیاوە بۆ نوێنەری “سامی” نێردراوە دەخوێنینەوە:

“بە هەڵسەنگاندنی جێگری ئەفسەری سیاسی لە رانیە “كاپیتان كوك” جێگای پەسەندمە، لەگەڵ ئەوەشدا سەرنجی ئێوەش  بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە رادەكێشم:

1ـ خەریتەی ناوچەی ژیردەسەڵاتی سمكۆ لە ناوچە كوردنشینەكاندا مەودای نێوان ئێران‌و توركیە بەم شێوەی خوارەوەیە:

“هێڵێكی درێژ لە “بیرەكەپرە” لە درێژایی زێی گەورە‌و لەوێ‌ڕا بەرەو لای دیلمان (سەڵماس) هەتا “خوی”. لە “خوی” بەرەو لای باشوور هەتا كەنارەكانی گۆلی ورمێ‌‌و لەوێ‌ڕا هەتا “سۆلدوز”‌و “بانە” جیا لە سنە‌و مەهاباد … بێگومان، پشتیوانییە مەعنەوەییەكانی بریتانیا دەبێتەهۆی ئەوەی كە ناوبراو چوارچێوەی دەسەڵاتی خۆی هەتا شارۆچكەی “دزا” ]!!!وەرگێڕ[ لە رۆژئاوای ئێراندا بەربڵاو بكات …

2ـ سەید تەها رەنگە لە وەڵامی دواكارییەكانی “سمكۆ”دا، لەگەڵ بریتانیادا بكەوێتە وتوێژەوە.

3ـ پێكهێنانی پێوەندی لەگەڵ “سمكۆی بەهێز”دا، هەڕەشە بۆ سەر سنوورەكانی ئَێمە پووچەڵ دەبێتەوە.

4ـ لەمەڕ ئێَرانیش دەتوانم بڵێم كە ئەم دەوڵەتە بە هۆی لەدەستدانی زەوییەكانی كە بە كردەوە چاودێری بەسەردا نەماوە، دڵگران نابێت…

5ـ لەمەڕ “سمكۆ”ش دەتوانین بڵێین كە كەسێكی بەهێز بەرزنەفسە‌و كەواتە نابی بەتەواوی متمانەی پێ‌بكرێت … ئەو ئەگەرچی ئێرانییەكانی شكست داوە بەڵام باش دەزانێ‌ كە پشتبەستن لە خێڵەكان وەك تەنیا پشتیوانێك، كارێكی دروست نیە‌و هەوڵ دەدا لەگەڵ دەوڵەتی بریتانیادا بكەوێتە وتووێژەوە…

لە روانگەی منەوە، پشیتوانیی مەعنەوی لە ناوبراوەوە، لە درێژخایەندا دەبێتە هۆی ئەوەی كە لەبەرامبەر تەواوی شەرتەكانیدا ملكەچ بین…