‎کودەتای ‌١٩٥٣ لە ئێران

‎چیایی شەمسەدین محمد
‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو
‎زانكۆی سۆران

‎کودەتاکەی ساڵی ١٩٥٣ی ئێران کەبە کودەتای ٢٨ی مەرداد ناسراوە، کودەتایەک بوو بۆ ڕووخاندنی محەممەد موسەدەق سەرۆک وەزیرانی ئێران کە بە شێوەیەکی دیموکراسی هەڵبژێردرابوو لە ١٩ی ئابی ١٩٥٣، لەلایەن شانشینی یەکگرتووەوە پلانی بۆ دانرابوو (لە ژێر ناوی ئۆپەراسیۆنی ڕوخاندن) و ئەمریکا لە ژێر ناوی (ئۆپەراسیۆنی ئەجاکس) یەکەم هەنگاوی شاراوە بوو کە ئەمریکا بۆ ڕووخاندنی حکومەتێکی بیانی لە کاتی ئاشتیدا ئەنجامیدا.
‎لە ساڵی ١٩٥١ بە پشتیوانی یەکدەنگی ئەنجومەنی ئێران، موسەدەق کۆمپانیای نەوتی ئینگلیز-ئێرانی (AIOC)ی بە نیشتمانی کرد کە خاوەندارێتی کۆمپانیاکانی بەریتانیا بوو. لەو کاتەدا نەوتی ئێران گەورەترین وەبەرهێنانی بەریتانیا بوو لە دەرەوەی وڵات.
‎ناڕازیبوونی جەماوەری لە دژی کۆمپانیای نەوت لە کۆتاییەکانی چلەکاندا دەستی پێکرد، بەشێکی زۆری خەڵک و ژمارەیەک لە سیاسەتمەداران کۆمپانیاکەیان وەک ئامرازێکی ئیمپریالیزمی بەریتانیا دەبینی. سەرەڕای پشتیوانی جەماوەری بۆ موسەدەق، بەریتانیا قبوڵی نەکرد دانوستان لەسەر بەنرخترین موڵک و ماڵی دەرەوەی وڵات بکات، بۆیە دەستیکرد بە بایکۆتی ئابووری جیهانی بۆ نەوتی ئێران بۆ فشارخستنە سەر ئێران لە ڕووی ئابوورییەوە.
‎سەرەتا بەریتانیا هێزە چەکدارەکانی جوڵاند بۆ دەستبەسەرداگرتنی پاڵاوگەی ئابادان کە گەورەترین پاڵاوگەی جیهانە، بەڵام لەبری ئەوە کلیمەنت ئاتلی سەرۆک وەزیران بایکۆتی ئابووری توندتر کرد لە هەمان کاتدا ناحەزەکانی موسەدەقی بەکارهێنا بۆ تێکدانی حکومەتەکەی، لەگەڵ گۆڕانی حکومەت لە هەردوو وڵاتی بەریتانیا و ئەمریکا، چەرچڵ و ئیدارەی سەرۆک کۆماری ئەمریکا دوایت ئایزنهاوەر بڕیاریاندا حکومەتی ئێران بڕوخێنن، هەرچەندە ئیدارەی هاری ترومان سەرۆکی پێشووی ئەمریکا دژایەتی بیرۆکەی کودەتاکەی کردبوو.
‎سی ئای ئەی فشاری خستە سەر پاشا لە هەمان کاتدا ڕیشوەی بە شێخەکان و سیاسەتمەداران و ئەفسەرانی سوپای ئێران دەدا بۆ ئەوەی بەشداری لە هەڵمەتێکی پڕوپاگەندەیی دژی موسەدەق و حکومەتەکەی بکەن، سەرەتا کودەتاکە شکستخواردوو دەرکەوت کاتێک لە شەوی ١٥-١٦ی ئابدا، عەقید نعمت اللە نەسیری پاسەوانی ئیمپراتۆری لە کاتی هەوڵدان بۆ دەستگیرکردنی موسەدەق دەستگیرکرا. شا ڕۆژی دواتر لە وڵات هەڵات، لە 19ی ئابدا باندێکی لایەنگری شا کە لەلایەن سی ئای ئەیەوە بەڕێوەدەبرا هێرشیان کردە سەر شوێنی نیشتەجێبوونی موسەدەق، بەپێی بەڵگەنامەکانی سی ئای ئەی کە دوای ٣٠ ساڵ ئاشکرا بوون، بەشێک لە تاوانبارانی مەترسیدار و بەناوبانگی تاران لەلایەن سی ئای ئەیەوە بەکرێ گیرابوون بۆ ئەنجامدانی نائارامییەکانی لایەنگری شا لە ١٩ی ئابدا. پیاوانی دیکە کە لەلایەن سی ئای ئەیەوە پارەیان پێدەدرا، بە پاس و بارهەڵگر هێنرانە تاران و شەقام و شارەکەیان کۆنترۆڵکرد، موسەدەق دەستگیر کرا و دادگایی کرا و بە تۆمەتی خیانەت سزا درا.
‎لە ٢١ی کانوونی دووەمی ١٩٥٣ سزای سێ ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێندرا، پاشان تا کۆتایی ژیانی لەماڵەکەی خۆی دەستبەسەر بووە.
‎ لایەنگرانی موسەدەق سەرکوت و زیندانی کران، ئەشکەنجە دەدران.
‎دوابەدوای کودەتاکە بەریتانیا و ئەمریکا فەزڵوڵڵا زاهیدییان هەڵبژارد بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆک وەزیرانی داهاتوو بە سەرۆکایەتی حکومەتێکی سەربازی.
‎پاشان شا دوای دوو ساڵ دەریکرد، پەهلەوی بۆ ماوەی بیست و شەش ساڵی داهاتوو وەک پاشایەکی تاکڕەو حوکمڕانی کرد، تا لە ساڵی ١٩٧٩ لە شۆڕشێکی جەماوەریدا ڕووخێنرا.
‎ ئەو سوودە هەستپێکراوانەی کە ئەمریکا لە ڕووخاندنی حکومەتی هەڵبژێردراوی ئێراندا بەدەستی هێنا، پشکێک بوو لە سامانی نەوتی ئێران و هەروەها ڕێگریی پۆلێنبەندی بوو لە تەنانەت بچووکترین ئەگەری لایەنگری حکومەتی ئێران لە یەکێتی سۆڤیەت، واشنتۆن بەردەوام چەکی بۆ شای ئێران دابین دەکرد و سی ئای ئەی ڕاهێنانی بە پۆلیسی نهێنی سەرکوتکەری ساواک دەکرد، بە شێوەیەکی بەرفراوان پێیان وایە کە کودەتاکە بەشدارییەکی بەرچاوی لە پەرەسەندنی هەستی دژە ئەمریکی لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کردووە.
‎شۆڕشی ئێران لە ساڵی 1979 شای ڕووخاند و دیکتاتۆری پاشایەتیی لایەنگری ڕۆژئاوای بە کۆماری ئیسلامی ئێران کە تا ڕادەیەکی زۆر دژە ڕۆژئاوایی بوو گۆڕیەوە.

‎سەرچاوەكان
‎-کتاب جذور ثورە الاسلامیە عەد مصدق، محمد غيث الحاج حسين موقع الآوان 11 تشرين الأول 2007.
‎- محمد مصدق،عبد الكريم العلي، 20 أغسطس 2016.
‎-العلاقات العراقية الإيرانية خلال خمس قرون. حسن الدجيلي. دار الهدى-بيروت. 1411هـ – 1991م.