عەلی مەردان.. قوتابخانەیەك بۆ مەقاماتی كوردی

ئا / ئومێد نەجم

مامۆستای مەقامات وگۆرانی كوردی عەلی مەردان، ساڵی 1904 لەگەڕەكی بەرتەكیەی شاری كەركوك لەدایك بووە. لەمنداڵیەوە دەچووە تەكیەی تاڵەبانی تا گوێی لەو دەنگ و ئاوازە بەسۆزانە بێت كە مەلاو فەقێكانی تەكیە بە مقامەوە دەیانخوێند. (مەلا ساڵح، مەلا رەئوف حافز، حاجی نوعمان و چەند مەقامبێژێكی تر لەدەنگخۆشەكانی ئەو سەردەمە بوون كە عەلی مەردان لێیانەوە فێری مەقامەكان بووە. كەركوك و گەرمیان سەرچاوەی مەقام و شوێنەزای چەندین مەقامبێژی بەناوبانگی كوردە لەوێنەی (شەڵتاغ، مەلا وەلی، خدر بارام چاوەش، عەلی مەردان، حەمە درێژ، حوسێن عەلی..تاد). لەكەركوكەوە مەقام بڵاوبوەوە بەرەو موسڵ و بەغدا. كەركوك شوێنەزای (شەڵتاغ)، مەقامبێژی بەناوبانگی كوردە كە یەكێكە لەبەناوبانگترین مەقامبێژەكانی سەردەمی خۆی، زۆربەی مەقامبێژەكانی موسڵ و بەغدا (مەلا عوسمان موسڵی، ئەحمەد زێدان،.. ) بە مامۆستا و ئوستادی خۆیانی دەزانن، چونكە زۆربەی مەقامەكانیان لە شەڵتاغەوە فێربوون و گوێ بیستی بوون. هەروەك مەقامبێژی بەناوبانگی موسڵ (إسماعیل الفحام 1932-1990) لەچاوپێكەوتنێكدا دەڵێ: (مەقام لە كەركوك لەدایك بوو، لە موسڵ گەشەی كرد، لە بەغداد مرد..). مامۆستا عەلی مەردان لەماوەی ژیانیدا گەلێ گۆرانی و مەقامی رەسەنی تۆمار كردووە. لەگۆرانیە بەناوبانگەكانی: فاتیمە، كراس كوردەری ئاوریشم، گیانە بەسیەتی، خۆم و عودەكەم، ئەم پەرچەم و ئەگریجە، كۆڵان بە كۆڵان، شەوو رۆژ لەخەیاڵ و لەبەر چاوی، مامە گیانی مامە، شەدەشل بۆچ واتكرد، ئەڵوەن، هەوری لەقەدی ئاڵاوە، با یادمكە فریادم كە، خاڵۆ خاڵۆ، وەرە قوربان، ئاخ چیبكەم نیمە چارە، لەو كەلە دەنگی ساز دێ و دەیان گۆرانی دیكە.. ئاوازی هەندێك لەگۆرانیەكانیشی هێندە بەرزن كە بە چەند زمانێكی تر وتراونەتەوە و سودیان لەئاوازەكەی وەرگرتووە. لەوانە گۆرانی (مامە گیانی مامە) هونەرمەندی بەناوبانگی توركیا (ئیبراهیم تاتڵیساس) كردوویەتی بە توركی (قەرە زیندان). یا گۆرانی (ئەم پەرچەم و ئەگریجە) كە هونەمەندی بەناوبانگی ئێرانی (ئیرەج بەستامی) ئاوازی ئەم گۆرانیە بەناوبانگەی عەلی مەردانی وتۆتەوە بەشیعری فارسی. یا گۆرانی (ڕاستەی خیابان) كە هونەرمەند و قۆریاتبێژ (هـــابـــە) كردوویەتی بە توركمانی (لالە گوردم داغلەردا.. بلبل سەنەیر باغلەردا). عەلی مەردان خۆشی دوو گۆرانی بە زمانی توركمانی تۆمار كردووە ئەوانیش (ئەمان عەشە) و (گوێزم لەیلان قیزی) وە شارەزاییەكی باشی هەبووە لەقۆریاتی توركمانی. لەدیوەخانی شێخ حەسیبی تاڵەبانی، هونەرمەندێكی مەقامبێژو ئاوازخوان هەبووە بەناوی (خدر بارام چاوەش) یەكەمجار لەوەوە فێری مەقامی ئەڵڵاوەیسی بووە. لەهەمان كاتدا گوێی لە قەتار و خاوكەر و هۆرە و خورشیدی و ئای ئای بووە بەدەم تەمورە لێدانی مامۆستاكەیەوە (خدربارام). خدر بارام چاوەش مەقامبێژێكی دەنگخۆشی سەردەمی خۆی بووە و دەكاتە باپیرەی (بابای) هونەرمەندی مەقامبێژ (صەڵاح داودە). لەهەمانكاتدا دەنگخۆشێكی دیكە (كامیل تەپەلوی) گەلێ ئاوازی فێر كردووە. ماوەیەكیش (مورتەزا خانی ئەسفەهانی) بۆتە مامۆستای عەلی مەردان و گەلێ مەقام و ئاوازی فێركردووە. عەلی مەردان شارەزای مەقام و دەستگای مۆسیقی ئێرانی بووە و مەقامەكانی (ماهور و دەشت و شوشتەر) لە هونەرمەند (سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی)ـیەوە فێر بووە. عەلی مەردان یەكەم جار (مەقامی ئای ئای) بەشێوەی باجەڵان وتووە لەئێستگەی رادیۆی بەغدا، (مەقامی ئای ئای) یەكێكە مەقامە رەسەنەكانی كەركوك و گەرمیان، كە لقێكە لەمەقامی بەیات و ئاوازێكی بەسۆز و خەمگینی هەیە، مەقامبێژ لەسەرەتای دەستپێكردنی مەقامەكە بەسۆزەوە بەوشەی (ئای ئای.. دیدەم ئایی..) دەچێتە ناو مەقامەكەوە… زۆر لەمەقام و گۆرانیەكانی عەلی مەردان بەهۆكاری ئەوەی كە موزیكەكەی مۆسیقارانی عەرەب ژەندویانە مۆركی موزیكییانی پێوە دەبینرێت. ئەوەی هۆكار بووە نەبوونی مۆزیكاری كورد بووە! ئەو سەردەمە بەدەگمەن كوردێك دەست دەكەوت موزیكار بێ، یان سازێك لێ بدا! گۆرانیبێژ و مەقامبێژ زۆر بوون بەڵام سازژەن كەم بوون.! ئەو مۆسیقارانەی كە لە رادیۆی بەغدا موسیقایان دەژەند زۆربەیان عەرەب یان جولەكە یان كوردە مەسیحیەكان بوون. لەو موزیكژەنانەی لەئاهەنگی مەقام و گۆرانیەكانی عەلی مەردان بەشدارییان كردووە (مونیر بەشیر- عود ، جەمیل بەشیر- كەمان، خزر ئەلیاس- نای، خزر شبلی- قانون، حوسێن عەبدوڵا- ئیقاع، نازم نەعیم- كەمان). غانم حەداد و سامی شوا كە هەردووكیان كەمانژەن بوون. (ساڵح كوێتی) كە كەمانی دەژەنی و براكەشی (داود كوەیتی) عودی لێ دەدا، لەمۆسیقارە باش و ئاستبەرزەكانی ئەو سەردەمە بوون، جولەكە بوون. لەزۆر لەئاهەنگی مەقام و گۆرانیەكانی عەلی مەردان مۆسیقیان بۆ ژەندووە. ساڵی 1932 كۆنگرەی مۆسیقای عەرەبی لە قاهیرەی پایتەختی میسر سازكرا، (عەلی مەردان و محمد قەبانچی) بەشدارییان كردووە هاوشانی ئەندامانی تیپی مۆسیقا كە زۆربەیان جولەكە بوون لەوانە(سالح كوێتی- كەمان، داود كوێتی-عود، یوسف زەعرور- قانون..) . چەندین مەقام و گۆرانی تۆمار كردووە. عەلی مەردان لەوێ چاوی كەوتووە بە (ئوم كەلسوم) و (محمد عەبدولوەهاب) و (ئەحمەد شەوقی). وەك عەلی مەردان لەیاداشتەكانیدا ئاماژەی پێداوە كە (عەبدولوەهاب) داوای هەندێ لە قەوانەكانی لێ كردووە تا لە ئاوازدانانەكانیدا كەڵكیان لێ وەربگرێ! لەو هونەرمەندانەی كە لەنزیكەوە ناسیونی و ئاشنایەتی لەگەڵیان پەیدا كردووە (سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی، حەسەن زیرەك، تاهیر تۆفیق، حەسەن جزراوی (جزیری)، رەسوڵ گەردی، سێوە، شەماڵ سائیب، نەسرین شێروان، ئەڵماس خان، مریەم خان، خداداد عەلی، حوسێن عەلی..). هەروەها ئاشنا بووە بە هونەرمەندو مقابێژانی عەرەب (محمد القبانچی، رەشید القندرچی، سەلیمە موراد (لە هونەرمەندە جولەكەكان بوو كە دواتر بووە هاوسەری نازم غەزالی)، صدیقە مەلایە، زهور حوسەین (كە بە ئەسڵ ئێرانی بوو و بەعەرەبی مەقام و گۆرانی دەوت، “یا عزیز الروح” یەكێكە لەگۆرانیە بەسۆزەكانی ئەم خانمە هونەرمەندە)، عەفیفە ئەسكەندەر، رەزا علی ( ئەم هونەرمەندە كوردی فەیلی بوو، گۆرانیەكی بەناوبانگی هەبوو “سمر سمر”)، داخل حەسەن. نازم غەزالی..). لە رووی هونەری و دانانی ئاوازەوە هاوكاری زۆر لە هونەرمەندانی كردووە لەوانە (گوڵبەهار، حوسەین عەلی، نازدارو ئەسمەر فەرهاد، خەلیل وەندی..). عەلی مەردان شارەزای زۆربەی مەقامە كوردی و رۆژهەڵاتیەكان (شەرقیەكان) بووە. تەنانەت (مەقامی هیجران)ـی داناوە .. (شەرتە تا رۆژی حەشر) و بەستەی (با یادم كە فریادم كە). هونەرمەند (رەفیق چالاك) لەبیرەوەرییەكیدا دەڵێت: ئاگاداربووم چۆن (نازم غەزالی) لە مامۆستا عەلی مەردان دەپاڕایەوە فێری چەند مەقامێكی بكات.! عەلی مەردان لەكتێبی یادشتەكانی دەڵێت: (نازم غەزالی) دەهاتە لام و لەمەقام و چۆنێتی وتن و پلەی مۆسیقی و ئاستەكانی دەپرسی.. زۆر كەڕەت شەو دەهاتە لام تا فێری مەقامەكانی بكەم.. ). عەلی مەردان دەربارەی رەسەنایەتی مەقاماتی كوردی دەڵێت: (هەرچەندە ئەم مەسەلەی وردبوونەوەیەكی قووڵ و زانستیانەی پێویستە بەڵام بەناو و نازناوی مەقام و بەشێوەی وتن، دەتوانم بڵێم زۆربەی مەقامە شەرقیەكان (ڕۆژهەڵاتیەكان) كوردین و ئەسڵی خاوەنەكانیان (واتە داهێنەری مەقامەكە) كوردە. ئەگەر لە یەك مەقامدا دوو مەقامبێژبیخوێنن، یەكیان كوردو ئەوی دیكەیان تورك یان فارس یا عەرەب بێت، ئەو كاتە بەوردی روون دەبێتەوە كامیان لەبارترو رەسەنترە، بەڵام چی بكەین كە زۆر ئاواز و گۆرانی و مەقاممان تاڵان كراون و گەلانی دیكە بەهی خۆیانی دەزانن!). وەك بەڵگەیەك بۆ ووتەكانی مامۆستا عەلی مەردان كە زۆر لەمەقامەكان تایبەتە بە كوردستان و مەقامبێژانی كورد بۆ یەكەمجار وتویانە، بۆ نموونە (مەقامی كار كورد) كە لەناوچەی بادینان زیاتر بڵاوە، ئەم مەقامە لەسەر دەستی مەقامبێژی بەناوبانگ (مەلا عوسمانی موسڵی) كە بەئەسڵ كوردە و بەتوركی و عەرەبیش مەقامی خوێندووە، ئەم مەقامە بڵابوەوە لەكوردستان و عێراقەوە بەرەو سوریا، لەوێش بەهۆی مۆسیقار (سەید دەروێش) گواسترایەوە بۆ میسر و مولەحینی و ئاوازداری بەناوبانگ (محمد عبدالوهاب) لەسەر ئەم مەقامە ئاوازی دانا. بۆ خوێندنی مەقامەكانی شیعری كلاسیكی شاعیرانی كوردی هەڵبژاردووە لەوێنەی (مەولەوی، وەفایی، مستەفا بەگی كوردی، میسباح دیوان “ئەدەب”، ناری، صافی هیرانی، تاهیر بەگی جاف..). ئوستاد عەلی مەردان ئەم مەقامانەی تۆمار كردووە: (مەقامی راست، حیجاز، بەیات، نەهاوەند، حوسەینی، ئورفە، مەنصوری، هیجران، ئەڵاوەیسی، خورشیدی، ئای ئای، قەتار، خاوكەر، هەمایۆن، صەبا، ئەوشار، دەشت، نەوا، عەجەم، مەسنەوی، ماهور، شور، پێنج گاە، ئەوج، خەناباد، مالەڵا..). لە گفتوگۆیەكی هونەریی عەلی مەردان بەمشێوەیە سۆزو عەشقی خۆی بۆ مقام دەردەبڕێت: (ئای مرۆڤ ئەگەر دڵناسك و خاوەن ژان بێ، هەرگیز نابێت خۆی لە قەرەی مقام بدات! مەقام مرۆڤی دڵڕقی دەوێ، گەر وانەبێ دەیتوێنێتەوە هەرچەندە پتەو و گەشاوە بێ دەیكاتە خۆڵەمێش! مەقام ئای هاوار…ئای! مەقامم لەدەم دەرنەچووە بە گریان نەبێ!). ( داخل حەسەن) دەربارەی عەلی مەردان وەها دەڵێت: “ئوستاد عەلی مەردان زیاتر لە پەنجا ساڵە دەیناسم و هاوڕێمە، خاوەن دەنگێكی خۆشە.. كەسایەتی و هونەرمەندێكی نەتەوەیەكی داماو و بێكەسە، بەخودای گەورە لەتای تەرازووی (محمد قەبانچی) ئێمەدایە، بگرە لەویش بەتواناترە. (گوبانچی) ئێمە هەر بە عەرەبی گۆرانی و مقام دەچڕێ، كەچی (عەلی مەردان) بە هەر سێ زمانی كوردی و عەرەبی و فارسی بە دەنگە بەسۆزەكەی گۆرانی و مقام دەخوێنێ .. ئاخ رۆژگار ئاخ! ئەو ئێستا ماڵی لەبەغدایەو پیریی و نەخۆشی تەنگیان پێهەڵچنیوە، داواتان لێدەكەم سەردانی بكەن. چاوپێكەوتنی لەگەڵا بكەن، بۆچوون و بیرەوەرییە هونەرییەكانی لەدەم وەربگرن و بینووسنەوە بۆ نەوەی ئەمڕۆ و ئایندەتان”. ووتەكانی داخل حەسەن، هونەرمەندی مقام بێژی عەرەب، لەساڵی 1977، ئەوكات هێشتا عەلی مەردان لەژیاندا مابوو.. هونەرمەند و مامۆستای مەقاماتی كوردی عەلی مەردان، ساڵی 1981 گۆڕستانی پشت تەكیەی تاڵەبانی شاری كەركوك بووە دوا ئارامگای ژیانیی و كۆچی دوایی كرد. مەقامە بەناوبانگەكانی عەلی مەردان (مەقامی هیجران) شەرتە تا رۆژی حەشر و بەستەی (با یادم كە فریادم كە) (مەقامی ئەڵاوەیسی) و بەستەی (راستەی خیابان) (مەقامی راست) بەداوی زوڵفت (مەقامی بەیات) ئەی مانگ من و تۆ هەردوو هاودەردین و بەستەی (گیانە بەسیەتی) (مەقامی ئای ئای) سەدای زیل و بەم (مەقامی خورشیدی) لەبەر نازی چاو بازان (مەقامی حیجاز) و بەستەی (فاتیمە) (مەقامی ئورفە) دڵ لە حەسرەت (مەقامی نەوا) بە غەمزەی چاوی مەخموری (مەقامی هیجران – 2-) بە بەردی فیرقەت شوشەی دڵی ئاوارە مەشكێنە (مەقامی هەمایۆن) چەند جارم ووت (مەقامی دەشت) مەمكوژە گیانە بە هیجران (مەقامی بەیاتی شور) رەنجی بێوارم (مەقامی ماهور) لەبەر چاوی بەد.