Home / مێژووى جیهان / دوای 825 ساڵ هۆکاری مردنی سەڵاحەدینی ئەیوبی ئاشکراکرا

دوای 825 ساڵ هۆکاری مردنی سەڵاحەدینی ئەیوبی ئاشکراکرا

-Files-News-Photos-4937-photo_58424325-27b5-49ec-8ce0-6cb6f67bdf20

دوای 825 ساڵ هۆکاری مردنی سەڵاحەدینی ئەیوبی ئاشکراکرا

ن: لاورا گێگیل / ماڵپەری livescience

و: گۆران قادر احمد

هۆكاری مردنی سەركردەی كورد و ئیسلام سەلاحەدینی ئەیوبی چی بوو؟، كە توانی لە سەدەی دوانزەدا  جیهانی ئیسلامی یەكبخات و قودس لە مەسیحیەكان بسێنێتەوە، ئایا سەركردایەتی ئۆپراسیۆنی سێیەمی دژی خاچ پەرستەكان كردووە؟ تاكو ئێستا ئەم كارانە بە ناڕوونی ماونەتەوە، بەڵام لە ڕێگەی توێژینەوەیەك لەسەر نیشانەكانی نەخۆشیەكەی سەڵاحەدین كە 800 ساڵ پێش ئێستا نوسراوەتەوە، لەوەیە نزیكمان بخاتەوە لە دیاری كردنی ئەو نەخۆشیەی كە بووەتە هۆی مردنی  ئەو سەركردە بەهێزە.

د. ستیڤن جلوكمان مامۆستای كۆڵێژی پزیشكی لە زانكۆی پەنسلڤانیای ئەمریکا، لە وتارێكیدا كە لە پانزەیەمین  كۆنگرەی ساڵانەی زانستەكانی توێكاری زانكۆی میرلاند پێشكەشی كرد، چەند راستەیەكی لەسەر هۆكاری مردنی سەڵاحەدینی ئەیوبی ئاشكرا كرد و وتی:”ئەو نەخۆشیيەی كە توشی سەڵاحەدین ببوو، نەخۆشی  تەیفود- Tayphoid بوو.

هەموو ساڵيك پسپۆڕانی بواری توێكاری كۆدەبنەوە بۆ دیاریكردنی هۆكاری مردنی كەسە بەناوبانگ و دیارەكانی جیهان، ئەو كەسایەتیانەی كە بۆ هۆكاری مردنەكەیان گەڕاون هەریەكە لە : (لینین، ئیلانور، رۆزفڵت، لینكۆڵن) بوون.

هەموو ساڵيك  پسپۆڕانی بواری توێكاری كۆدەبنەوە بۆ دیاریكردنی هۆكاری مردنی كەسە بەناوبانگ و دیارەكانی جیهان، ئەو كەسایەتیانەی كە بۆ هۆكاری مردنەكەیان گەڕاون هەریەكە لە : (لینین، ئیلانور، رۆزفڵت، لینكۆڵن) بوون.

جلوكمان ڕایگەیاند كە توێكارییەكان بۆ سەڵاحەدینی ئەیوبی تەواو هەموو زانیارییەكان ئاشكرا ناكات، چونكە ئەو سەركردەیە لە كاتێكدا ژیاوە ئامێرەكانی تایبەت بە توێكاریی وەك ئێستا گەشەیان پێنەدرابوو، بەڵام نەخۆشی تەیفود توشی ئەو كەسانە دەبێت كە خواردن و ئاوێك دەخۆنەوە كە بە بەكتریای ( سالمونیلا)  پیس بووبێت، بۆیە پێدەچێت ئەم نەخۆشیە لەگەڵ نیشانەكانی نەخۆشیەكەی سەڵاحەدین یەكانگیر بێت.

 راپۆرتەكەی ماڵپەری ناوبراو ئاماژە بە كەسایەتی بەرزی سەڵاحەدین دەكات كە رۆلێكی گرنگی بینیووە لە مێژووی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە بارەی كەسایەتی سەڵااحەدینەوە،  (تۆم ئەسپریدج) مامۆستای زانكۆی كوین ماری لە لەندەن دەڵێت:( بێگومان ئەو یەكێك بووە لە سەركردە مسوڵمانەكان لە سەردەمی جەنگی خاچپەرستەكان لە سەدەی ناوەڕاستدا).

هەر بەپێی ڕاپۆرتەكە هەریەكە لە جەمال عەبدولناسر (1918-1970) و سەدام حسێن (1937-2006) سەرسامی كەسایەتی سەڵاحەدینی ئەیوبی بوون
وێنەی خەیاڵی سەڵاحەدینی ئەیوبی
هەر بەپێی ڕاپۆرتەكە هەریەكە لە جەمال عەبدولناسر (1918-1970) و سەدام حسێن (1937-2006) سەرسامی كەسایەتی سەڵاحەدینی ئەیوبی بوون

سەلاحەدنی ئەیوبی لە سالی 1137 یان 1138 لە شاری تكریت لە خێزانێكی كورد لە دایكبووە، لەگەل مامیدا دژی فاتمیەكان شەری كردووە، كە خەلافەتێكی دینی بوون لە میسر لە نێوان ساڵانی (909 -1171) حوكمیان كردووە، سەڵاحەدین لە تەمەنی 31 ساڵیدا جێگەی مامی گرتەوە و بووە فەرماندەی هێزەكانی سوریا لە میسر.

200px-Umar_Farrukh's_Salah_ad-Din

نەخۆشیەكەی سەڵاحەدین:

ساڵی 1187ز سەڵاحەدینی ئەیوبی و سوپاكەی شاری قودسیان لە دەستی مەسیحیەكان ڕزگار كرد و فەرنجەی لە پۆستەكەی داگرت  كە پێش 88 ساڵ لە كاتی ئۆپراسیۆنی یەكەمی خاچپەرستەكانەوە حوكمی  ئەو شارەی گرتبووە دەست، بەهۆی سەركەوتنی سەلاحەدینی ئەیوبی لە گرتنی قودسدا ئەو شەرە ناونرا  ئۆپراسیۆنی سێیەمی خاچپەرستەكان (1189-1192).

لەگەڵ ئەو سەركەوتنەدا و دوای گرانەتایەكی نادیار و نەخۆشكەوتنی بۆ ماوەی دوو هەفتە سەلاحەدنی ئەیوبی لە ساڵی 1193 لە تەمەنی 55 ساڵیدا كۆچی دواییكرد، هەرچەندە زۆر هەوڵدرا كە چارەسەری نەخۆشیەكەی بكرێت، بەڵام لە ئەنجامدا بێ چارەسەر مایەوە و بەهۆیەوە كۆچی دوایی كرد.

 جلوكمان بە كەمی باسی ئەو زانیاریانە دەكات كە بەهۆی توێكارییەكەوە بۆ هۆكاری مردنی سەلاحەدین دیاری كراوە، بەڵام دەڵێت بەهۆی نیشانەكانی نەخۆشیەكەیەوە دەتوانین بڵێین ئەم نەخۆشیانە نەبوونە هۆی مردنی سەلاحەدین كە ئەمانەن: ( پێناچێت تاعون بووبێتە هۆی مردنی ئەو سەركردەیە، چونكە ئەم نەخۆشیە مرۆڤ زۆر بە خێرایی دەكوژێ، هەروەها نەخۆشی سیل هۆكاری مردنەكەی نیە، چونكە بە هیچ شێوەیەك باسی ئەوە نەكراوە كە كێشەی هەناسەدانی هەبووبێت، هەروەها بەهۆی مالاریاشەوە نەمردووە، چونكە هیچ دیاردەیەكی ئەو نەخۆشیە بە پێستیەوە دیار نەبووە).
 لەگەڵ ئەو سەركەوتنەدا و دوای گرانەتایەكی نادیار و نەخۆشكەوتنی بۆ ماوەی دوو هەفتە سەلاحەدنی ئەیوبی لە ساڵی 1193 لە تەمەنی 55 ساڵیدا كۆچی دواییكرد، هەرچەندە زۆر هەوڵدرا كە چارەسەری نەخۆشیەكەی بكرێت، بەڵام لە ئەنجامدا بێ چارەسەر مایەوە و بەهۆیەوە كۆچی دوایی كرد.

 بەڵام نیشانەكانی نەخۆشیەكەی سەلاحەدین یەكانگیر بووە لەگەڵ نەخۆشی تەیفود كە نەخۆشیەكی باوی ئەو ناوچەیە بووە لەو كاتەدا.

نەخۆشی تەیفود چییە و نیشانەكانی چین ؟

تەیفود نەخۆشیەكە بەهۆی گەشەكردنی سلمۆنیلاوە دروست دەبێت، ئەم ڤایرۆسە بەهۆی پیسی ئاو و خۆراكەوە ئەم نەخۆشیە توشی مرۆڤەكان دەكات، مێش و مەگەز دەورێكی سەرەكی دەبینن لە گواستنەوەی شتە پیسەكان بۆ سەر خواردن و خواردنەوەكانی  مرۆڤ.

 نیشانەكانی ئەم نەخۆشیە بە بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی كەسەكە دەست پێدەكات و بۆ ماوەی پێنج رۆژ بەردەوام دەبێت، بۆیە ناونراوە گرانەتای تەیفود، هەروەها زۆر زەحمەتە ئەم نەخۆشیە بەبێ بوونی  پلەی گەرمی كەسەكە دیاری بكرێت، هاوكات ( كۆكەی وشك ، سك چوون ، سەرئێشە، بێ هێزی، ئازاری سك) كۆمەڵێك نیشانەی تری ئەم نەخۆشیەن.

تەیفود نەخۆشیەكی مەترسیدارە و بۆ ماوەی سێ هەفتە بەردەوام دەبێت، گەر لەو ماوەیەدا چارەسەری نەخۆشەكە نەكرا، ئەوە دەبێتە هۆی مردنی، لە ئێستادا چارەسەری ئەم نەخۆشیە دۆزراوەتەوە، بەلآم كێشەی چارەسەرەكە ئەوەیە كە كاریگەری نەرێنی لەسەر نەخۆشەكە جێدەهێڵێت و كێشە بۆ ئێسكی كەسەكە جێدەهێڵێت، بۆیە بۆ تەمەنی خوار 18 ساڵ بەكارناهێنرێت، ئەم نەخۆشیە زیاتر لە وەرزی هاویندا بڵاو دەبێتەوە.

 Saladin

ئەم نەخۆشیە ئێستاش بوونی هەیە و هەمووساڵێك لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا نزیكەی 5700 كەس توشی ئەم نەخۆشیە دەبن(%75یان لە دەرەوە توش بوون) لە سەرانسەری جیهاندا21.5 ملیۆن كەس توشی ئەم نەخۆشیە دەبن.

 ئێستا ئەو كەسانەی توشی ئەم نەخۆشیە دەبن دەرزی دژە بەكتریایان بۆ بەكاردەهێنرێت، بەڵام لە سەدەی دوانزەدا ئەم چارەسەرە بوونی نەبوو، بۆیە لە ئێستادا كە چارەسەری دۆزراوەتەوە نەخۆشیەكە كۆنترۆڵ دەكرێت و دەبێتە هۆی چاك بوونەوەی نەخۆشەكە.

دەرئەنجام:

سەلاحەددینی ئەیوبی بە پێی سەرچاوە مێژوویەكان لە مانگی نۆڤەمبەری 1187 قودسی رزگار كردووە، مانگی یانزەش لە رۆژهەلاتی ناوەراست و ولاتانی عەرەبی هێشتا كاریگەری هاوین هەر دەمێنێت، بۆیە ئەم كاتە گونجاوە لەگەڵ ئەم نەخۆشی تەیفودا كە لە هاوین و پایزدا بڵاو دەبێتەوە، هەروەها سەلاحەدینی ئەیوبی ماوەی چەند هەفتەیەك بە نەخۆشی ماوەتەوە، ئەم نەخۆشیەش یەكسەر كەسی توشبوو ناكوژێت، هەروەها هەریەكە لە نەخۆشیەكانی (تاعون و سیل و مالاریا) ی نەبووە كە لەو سەردەمەدا بڵاو بوون، مالاریا  نەخۆشەكە  مرۆڤ زۆر بە خێرایی دەكوژێ، هەروەها نەخۆشی سیلیش نەبووە، چونكە بە هیچ شێوەیەك باسی ئەوە نەكراوە كە كێشەی هەناسەدانی هەبووبێت، هەروەها بەهۆی مالاریاشەوە نەمردووە، چونكە هیچ دیاردەیەكی ئەو نەخۆشیە بە پێستیەوە دیار نەبووە.

 كەواتە لە كۆتایدا  دەتوانین بڵێین سەرجەم نیشانەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە سەلاحەدینی ئەیوبی بەهۆی  نەخۆشی تەیفودەوە مردووە.

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

جینۆساید و مێژووی هندییە ئەمریکییەکان (بەشی یەکەم)

لێکۆڵینەوەی: جێفری ئۆستلەر لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق کورتەیەک پرسی جینۆساید و مێژووی هندییە ئەمریکییەکان …