History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
رۆشنبیری ئیبن ته‌یمیه وڕێبازی له لێكۆڵینه‌وه‌دا
وه‌رگێڕانی: نیهاد جه‌لال حبیب الله
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز 2013
مێژوو نوسان له‌سه‌ر ئه‌وه یه‌كده‌نگن كه ئیبن ته‌یمیه شاره‌زاییه‌كی به‌رفراوانی له زانسته شه‌رعی و عه‌قڵیه‌كاندا به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان هه‌بووه. زه‌هه‌بی له‌باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: (له زیره‌كیدا هه‌ڵده‌گیرسا و زۆر گوێی له فه‌رمووده ده‌گرت و زیاتر له دووسه‌د مامۆستای هه‌بوو و له شاره‌زایی ته‌فسیردا گه‌یشتبووه ئه‌و په‌ڕ و له له‌به‌ركردنی فه‌رمووده و پیاوانی فه‌رمووده گێڕه‌وه و ڕاستی فه‌رموده‌دا كه‌سی پێ نه‌ده‌گه‌یشت، له وه‌رگرتنی فیقهو مه‌زهه‌به‌كانی هاوه‌ڵان و شوێنكه‌وتوان (تابعین) دا وێڕای چوار مه‌زهه‌به‌كه‌ش هاوتای نه‌بوو، شاره‌زایشی له ده‌سته و تاقمه‌كان و ئسوڵ و كه‌لام هه‌بوو و من هاو وێنه‌ی ئه‌و به‌دی ناكه‌م سه‌باره‌ت به ژیاننامه و مێژووش به‌ڕاستی جێی سه‌رسوڕمان بوو، له‌باره‌ی جیهاد و پێشره‌ِویشه‌وه له سنوری وه‌سفدا نه‌مابوو. جا ئه‌گه‌ر باسی ته‌فسیر بكرایه ئه‌و هه‌ڵگری ئاڵاكه‌ی بوو، ئه‌گه‌ریش فه‌رموده‌ناسان ئاماده‌بوونایه ئه‌و ده‌دوا و ئه‌وان ده‌سته‌وسان ده‌وه‌ستان و فه‌رموده‌ی ده‌گێڕایه‌وه و ئه‌وانیش ورته‌یان نه‌ده‌كرد، ئیبن ته‌یمیه بێباك ده‌بوو ئه‌وانیش هیچیان بۆ نه‌ده‌مایه‌وه. ئه‌گه‌ر ناوی ئه‌هلی كه‌لام بهاتایه ئه‌و كه‌سی تاكیان بوو هه‌موویان ده‌گه‌ڕانه‌وه بۆ لای ئه‌و، ئه‌گه‌ر ئیبن سینا فه‌یله‌سوفه‌كانی پێش بخستایه و به‌رز رابگرتایه ئه‌و رسوای ده‌كردن و نهێنی و عه‌یبه‌كانیانی ئاشكرا ده‌كرد) . پێ ده‌چێ له‌و ده‌ربڕینانه‌ی به‌ڕونی رۆشنبیری ئیبن ته‌یمیه و ئاستی شاره‌زابونی له فه‌رموده‌دا نیشان بده‌ن ووته‌كه‌ی زه‌هه‌بی بێت له‌باره‌یه‌وه: (فه‌رموده‌یه‌ك ئیبن ته‌یمیه نه‌یزانی بێت ئه‌وه فه‌رمووده نیه) . ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌یه ئاگابونێكی به‌رفراوانی له فه‌رموده و شاره‌زایی به هه‌موو كتێبه‌كانی فه‌رمووده هه‌بووه. وه‌مڕۆ كتێبی (الرد علی المنطقیین)ی ئیبن ته‌یمیه‌مان له‌به‌ر ده‌ستدایه كه له‌و جۆر و بواره‌دا كتێبێكی نایابه-وه‌ك پاش كه‌مێكی تر باسی ده‌كه‌ین- ئه‌مه به‌ڵگه‌یه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه له‌سه‌ر رۆشنبیری قوڵی مه‌نتیقی ئبن ته‌یمیه.
رۆشنبیری فه‌لسه‌فی ئیبن ته‌یمیه‌ش تا ئاستێكی زۆر تائێستاش نادیاره چونكه گرنگترین ئه‌و كتێبانه‌ی كه تیایدا ره‌خنه و به‌رهه‌ڵستكاری له روی فه‌لسه‌فه‌دا نیشان داون دواتر بڵاو نه‌كراونه‌ته‌وه یان له‌گه‌ڵ ئه‌و كتێبانه‌یدا كه له‌ناوچون ئه‌وانیش فه‌وتاون. له گرنگترین ئه‌و كتێبانه‌ش كتێبی (الصفدیه)یه كه له‌لێكۆڵینه‌وه‌ی دكتۆراكه‌مدا سودی زۆرم لێ وه‌رگرتووه و تا ئاستێك لێكۆڵینه‌وه‌م له‌سه‌ر كردووه و پشت به‌خوا دوو مانگی تر ده‌ست ده‌كه‌م به له‌چاپدانی هه‌روه‌ك ده‌اتر كتێبه گه‌وره‌كانیشی بڵاو نه‌كرانه‌وه وه‌ك كتێبی (نقض تأسیس التقدیس)و پاشكۆی كتێبی (در‌ء تعارض العقل والنقل) چونكه ئه‌وه‌ی له‌و كتێبه بڵاو كراوه‌ته‌وه چاره‌كێكی كتێبه‌كه‌یه یان یان به‌زیاترین مه‌زنده سێ یه‌كی كتێبه‌كه‌یه. ئه‌وانه‌ی ژیانیان نوسیوه‌ته‌وه باس له‌وه ده‌كه‌ن له‌به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی فه‌یله‌سوفاندا چوار به‌رگی هه‌بووه جگه له‌و په‌یام و بنه‌كایانه‌ی نوسیونی و چگه له‌و كتێبانه‌ی تریش له‌به‌رپرچدانه‌وه‌ی مه‌نتیق دا له‌وانه كتێبی (الرد علی منطق كتاب الاشارات لابن سینا) هه‌موو ئه‌و كتێبانه نه‌ناسراون و دواتر بڵاو نه‌كراونه‌ته‌وه. له‌بواری زانستی كه‌لامیشدا زۆرێك له كتێبه گرنگه‌كانی دواتر بڵاوكراونه‌ته‌وه وه‌ك كتێبی (نقض تأسیس التقدیس) كه باسمان كرد. ئه‌وه‌ی ڕۆشنبیری ئیبن ته‌یمیه جیاده‌كاته‌وه ئه‌وه‌یه كه رۆشنبیریه‌كی قوڵی ئیسلامی بووه به پله‌ی یه‌كه‌م، ئه‌وتیایدا به‌ته‌واوی شوێن به‌رنامه‌ی ئه‌هلی سوننه‌و جه‌ماعه كه‌وتووه، به‌تایبه‌ت رێبازی پێشه‌وا ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل و گه‌وره زانایانی حه‌نبه‌لی، ئه‌گه‌ر چی ئه‌و ڕای له هه‌رچوار مه‌زهه‌به‌كه وه‌رده‌گرت و قسه‌ی له گه‌وره فه‌رمووده ناسانی وه‌ك بوخاری و شافیعی و ته‌به‌ری و ئه‌بو شه‌یخی ئه‌سبه‌هانی و لاله‌كائی و ئه‌بونه‌ێری سه‌جزی و ئیبن خوزه‌یمه و دارمی و ئیبن قوته‌یبه و ئه‌بوبه‌كر ئه‌پره‌م و خه‌لال و ئه‌بو عسمانی
ێابونی و ئه‌بو ئیسماعیلی ئه‌نێاری و به‌یهه‌قی و ئیبن به‌تته‌و ئیبن حه‌زم و ئیبن جه‌وزی و ئه‌شعه‌ری و باقه‌لانی و كه‌سانی تر وه‌رده‌گرت، به‌ڵكو ئیبن ته‌یمیه سودی له هه‌موو بیریاران و تێروانه‌ران وه‌رده‌گرت كه جه‌ختیان له پاڵپشتی مه‌زهه‌بی ئه‌هلی سوننه و جه‌ماعه ده‌كرد، ئه‌و له كتێبی ( الرد علی المنطقیین)دا دان به‌وه‌داده‌نێت كه بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی مه‌نتیق سوودی له كتێبی (الدقائق)ی باقه‌لانی –كه ئه‌شعه‌ریه- و له‌كتێبی (ئیبن نه‌و به‌ختی شیعی دوانزه ئیمامی) وه‌رگرتووه. لێره‌دا تێبینی جیاوازی نێوان ئه‌و و غه‌زالی ده‌كه‌ین، ئه‌و قسه له‌هه‌ر یاریده‌ده‌رێك وه‌رده‌گرێت كه بزانێت تیایدا سه‌رخستنی مه‌زهه‌بی ئه‌هلی سوننه هه‌یه و بڕوای پێی هه‌یه كه حه‌ق بێت، هه‌رچیش پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه بوایه فڕێی ئه‌دا و دانی به‌وه‌دا ده‌نا كه هه‌موو ده‌سته و تاقمێك یان هه‌موو زانایه‌ك چاكه‌ی هه‌یه، هه‌روه‌ك ئه‌وه ده‌خاته ڕوو كه چ پوچه‌ڵێ و ناڕاستیه‌كیشیان هه‌یه، ئه‌و له باسی غه‌زالی دا- له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هێرشی ده‌كاته سه‌ر- به‌سه‌ر كتێبی (فضائح الباطنیه) دا هه‌ڵده‌دات. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و دان به‌وه‌دا ده‌نێت غه‌زالی راجیاوازه به‌ڵام وه‌ك پێشتر باسمانكرد-ئه‌وه تۆمار ده‌كات كه غه‌زالی له‌كۆتاییه‌كانی ژیانیدا وازی له سه‌رقاڵبوون به زانسته فه‌لسه‌فی و كه‌لامیه‌كان هێناوه و لای داوه‌ته‌وه به‌لای سه‌رقاڵبوون به زانستی فه‌رمووده‌وه. كۆتا شتیش كه پێوه‌ی سه‌رقاڵ بوو له صه‌حیحی بوخاری و موسلیم دا بوو تا مردن سه‌رقاڵی ئه‌وه بوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئیبن ته‌یمیه هێرش ده‌كاته سه‌ر باقه‌لانی_به‌تایبه‌ت له‌باره‌ی ڕاو بۆچونی له‌مه‌ڕ پێغه‌مبه‌رایه‌تی وموعجیزاته‌وه، به‌ڵام دان به‌وه‌دا ده‌نێت كه‌ئه‌و له‌باشترینی ئه‌شعه‌ریه‌كانه‌و تیایدا كه‌سی وانه‌بووه نه‌له‌پێشترو نه‌له‌دواتریدا .هه‌روه‌ك له‌باسی ئیبن وروشدا ده‌ڵێت له‌فه‌یله‌سوفه‌كان زۆر باشتره به‌وجۆره ڕێبازی ئیبن ته‌یمیه ئه‌وه‌یه گه‌وره‌یی به‌رامبه‌ره‌كانی تۆمار بكات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی
صفحة ٦ من ٦6 له‌گه‌ڵیاندا ڕاجیایه‌و ڕاجیابوونیشی له‌گه‌ڵ نه‌یاره‌كانیدا نابێته ڕێگری ئه‌وه‌ی سود له‌ڕسته‌ی راست وره‌وای ئه‌وانه وه‌ربگرێت وڕاجیایی ئه‌و له‌گه‌ڵیاندا نه‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی دان به‌گه‌وره‌ییاندا نه‌نێت یان به‌ڕاده‌یه‌ك كه‌خۆی بڕوای پێی نیه له‌گه‌ڵیاندا بجه‌نگێت. به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی له‌سلبیاتی غه‌زالی به‌رامبه‌ر هێرشی خاچپه‌رستان بۆ سه‌ر موسڵمانان له‌سه‌رده‌مه‌كه‌یدا به‌دیده‌كه‌ین، ئیبن ته‌یمیه به‌هه‌موو توانایه‌كی زانستی وده‌روونی وته‌نانه‌ت جه‌سته‌یش له‌ڕووی ته‌تاره‌كاندا وه‌ستا، ئه‌و له‌دیمه‌شق له‌گه‌ڵ جێگیری سوڵتان ئه‌فره‌مدا وه‌ستاو موسڵمانانی هانده‌دا تادژ به ته‌تاره‌كان چه‌سپاو سه‌قامگیربن له‌كاتێكدا زۆربه‌ی زانایان وگه‌وره پیاوانی ده‌وڵه‌ت له‌شاره‌كه ڕایانده‌كرد، هه‌روه‌ك سوڵتان غازانی ته‌تار له‌به‌ر خراپی هه‌ڵوێستی له‌گه‌ڵ موسڵماناندا كه‌وته به‌ر تووڕه‌بوونی ئیبن ته‌یمیه له‌ڕوویدا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و تووڕه بوونه مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی ئیبن ته‌یمیه هه‌بوو، كاتێك ئیبن ته‌یمیه بینی مه‌ترسی ته‌تاره‌كان زیادیكردووه، له‌سوریاوه چوو بۆ میسر وبه‌چه‌ند ده‌ربڕینێكی توند سوڵتان ناسرو پیاوانی سوڵتانی هاندا تا له‌گه‌ڵ ته‌تاره‌كاندا بجه‌نگن پاشان خۆیشی له‌جه‌نگی (مه‌رج سه‌فه‌ر)دا به‌شداریكردو له‌نێو سه‌ربازاندا به‌رێكه‌وت وهانیده‌دان وجه‌ختی لێده‌كردنه‌وه كه‌ئه‌وان شیاوی ئه‌وه‌ن سه‌ركه‌وتنی خوا به‌دیبهێنن تائه‌وكاته‌ی له‌گوێڕایه‌ڵی خوای گه‌وره‌دا دڵسۆزی بنوێنن، پاشان له‌گه‌ڵیاندا به‌سه‌ختی به‌شداری جه‌نگی دژ به‌ته‌تاره‌كانی كرد.
