وەهابیەتى تەکفیرى، دەرکەوتن و ئامانج و ئایدیا

وەهابیەتى تەکفیرى، دەرکەوتن و ئامانج و ئایدیا

نوسینى: عەبباس جەعفەر فەراهانى
بەشی یەکەم
محەممەد بن عەبدولوەهاب کێیە؟
وەهابیەت لە نیوەى دوەمى سەدەى هەژدەهەمەوە لە ناوچەى (نەجد)ى نیمچە دورگەى عەرەبى (عەرەبستانى ئێستا) دروستبووە. دامەزرێنەرەکەى (شێخ محەممەد بن عەبدولوەهاب بن سلیمان)ە. وەک دەوترێت لە منداڵیەوە کتێبەکانى تەفسیر و فەرمودە و بیروڕاى خوێندۆتەوە. فیقهى حەنبەلى لاى باوکى خوێندوە کە یەکێک بووە لە زاناکانى حەنبەلى و دادوەرى شار بووە. بەمەبەستى فێربونى زانستەکان سەفەرى زۆرى کردوە.
لەساڵانى 1139 کۆچیدا بەهۆى دەربڕینى بیروڕاکانیەوە (عەبدولوەهاب بن سلیمان)ى باوکى و (سلیمان بن عەبدولوەهاب)ى براى توڕە کرد. براکەى لە دوو کتێبدا بەناوەکانى (الصواعق الإلهية في الرد على الوهابية، في الرد على محمد بن عبدالوهاب) دژى وەستایەوە.
محەمەد بن عەبدولوەهاب دواى دژایەتى کردنى دانیشتوانى شارى (حوریملاء) رۆیشت بۆ (عویینە). دواى ئەوە ساڵى 1160 کۆچى رۆیشتوە بۆ شارى (درعیە) و لەگەڵ (محەمەد بن سعود) گفتوگۆى سیاسى ئەنجامدا و یەکگرتویى نێوانیان بووە هۆى گەشەسەندنى وەهابیەت.

سەفەرەکانى محەمەد بن عەبدولوەهاب
لەبارەى سەفەرەکانیەوە لەنێوان نوسەرەکانى مێژوى وەهابیەتدا جیاوازى بەرچاو دەکەوێت:
‌أ. هاوڕاکان
– محەمەد تەقى سپەهر دەڵێت: محەمەد بن عەبدولوەهاب لە عێراقەوە گەیشتۆتە ئێران و لە ئیسفەهان خوێندویەتى.
– ئەحمەد ئەمین میسرى دەڵێت: شیخ محەمەد بن عەبدولوەهاب بە زۆربەى ناوچە ئیسلامیەکاندا گەڕاوە و نزیکەى 4 ساڵ لە بەسرە و 5 ساڵ لە بەغدا و ساڵێک لە کوردستان و 2 ساڵ لە هەمەدان بوە و دواتر رۆیشتوە بۆ ئیسفەهان و لەوێوە بۆ (قوم) و ئینجا گەڕاوەتەوە بۆ شارەکەى خۆى.
– مستەر هومفرى Mr. Humphrey دەڵێت: لە بەسرە گەنجێکم ناسى بە زمانى تورکى و فارسى و عەرەبى قسەى کردوە، ناوى محەمەد بن عەبدولوەهاب بوە.
– لە زانستنامەى ئێران و ئیسلامدا هاتوە کە محەمەد بن عەبدولوەهاب بۆ زۆرێک لە ناوچەکانى ئیسلام وەک بەسرە و بەغدا و کوردستان و هەمەدان و دیمەشق و قاهیرە سەفەرى کردوە.
– نوسەرێکیتر بەناوى (مرجلیوس Margoliouth) دەڵێت: محەمەد بن عەبدولوەهاب لە ساڵى تاج لەسەر نانى (نادر شا) ساڵى (1148 کۆچى) چوە بۆ ئیسفەهان و ماوەى چوار ساڵ لەو شارە خوێندویەتى و دواتر گەیشتۆتە شارى (قوم) و دواى سەردانى ئەوشارە پشتیوانى خۆى بۆ مەزهەبى حەنبەلى دەربڕیوە.
ب‌. دژەکان
لەبارەى ئەو گێڕانەوانەى کە دەڵێن محەممەد بن عەبدولوەهاب بۆ دەرەوەى نیمچە دورگەى عەرەبى سەفەرى کردوە، مێژوونوسە وەهابیەکان ئەو سەفەرانە رەتدەکەنەوە.

بیر و بۆچونەکانى محەممەد بن عەبدولوەهاب
1-بەرەنگارى شیرک و خورافات و گەڕانەوە بۆ یەکتاپەرستى نایاب و ئیسلامى سەلەفى ێاڵح
یەکێک لە بەرنامەکانى محەمەد بن عەبدولوەهاب بانگهێشتى خەڵک بۆ یەکتاپەرستى پاک و دەست هەڵگرتن لە شیرک و خورافات بوە. ئەو لە کتێبى (التوحید)دا وتویەتى: (من ئێوە بەرەو تەوحید و یەکتاپەرستى بانگهێشت دەکەم و خوازیارم شیرک بەلاوە بنێن).
ئەم وتانە و هاوشێوەکانى کە لەبارەى یەکتاپەرستیەوە رایگەیاندون لەبەرئەوە بوە کە پێیوابوە موسوڵمانان لە سەدەکانى رابوردودا ئالودەى بیدعەت و خورافاتى جۆراوجۆر بون و بەرەو شیرک و بت پەرستى رۆیشتون. لەبەرئەوە بەرەنگارى ئەو خورافات و بیدعانە وەستاوەتەوە.
بەدڵنیاییەوە ئەم وتانەى محەممەد بن عەبدولوەهاب لە جێگەى خۆیاندا بون، چونکە موسوڵمانانى سەدەى 12 کۆچى لە زۆربەى ناوچەکاندا گرفتارى ببوون. بەڵام پێویستە بزانرێت کە محەممەد بن عەبدولوەهاب و لایەنگرانى لە جیاتى ناسینى گرفتى موسوڵمانان بۆ چارەسەر کردنیان و بانگهێشتى موسوڵمانان بە تایبەتى ڕابەرە مەزهەبیەکان بۆ یەکگرتویى و چارەسەرى کێشەکانیان، هێرشیان کردۆتە سەر بیروڕا و کلتور و کردارى مەزهەب و گروپە ئیسلامیەکانیتر، لەوانە شیعەکان.
محەممەد بن عەبدولوەهاب پێیوابوە کە : (موسوڵمان بون و پاراستنى گیان و مالڕ تەنها بە شایەتمان نیە، بەڵکو پێویستە ئەوەى پێچەوانەى قورئان و سوننەتى پێغەمبەرە (د.خ) تەرک بکەن و بەپێى وتەى سەلەفى پاک رەفتار بکەن، بەپێچەوانەوە کافرن و گیان و ماڵیان حەڵاڵە، ئەگەر شایەتمانیشیان هێنابێت.)
2-دژایەتى شیکردنەوەى قورئان و فەلسەفە و عیرفان و داهێنانەکانى مرۆڤ
محەممەد بن عەبدولوەهاب لە درێژەى بیروڕاکانیدا لەسەر بنەماى گەڕانەوە بۆ ئیسلامى سەلەفى پاک و یەکتاپەرستى دژى هزر و فەلسەفە و بابەتە عیرفانى و شیکردنەوەى قورئان و سوننەتى پێغەمبەر (د.خ) دەوەستێتەوە و بەپشت بەستن بە فەرمودەى (ان کل بدعە چلالە و کل چلالە فی النار) ئەمجۆرە کارانەى بە بیدعەت و لەڕێگەلادان داناوە و بەرەنگاریان بۆتەوە.
حافز وەهبە (1378 کۆچى) نوسیویەتى: (وەهابیەکان وێنە بە حەرام دادەنێن، فێربونى زانستى فەلسەفە و لۆجیک بە باش نازانن. لەنێوان زانایانى نەجددا ئەو کەسانەى ئاشناییان لەگەلڕ زانست هەیە بەکەمى بەرچاو دەکەون و زانیاریەکانیان لە بوارى مێژودا لە ژیاننامەى پێغەمبەر (د.خ) و خەلیفەکانى راشدین تێپەڕ ناکات و گرنگى بە مێژوى کۆن و مێژوى ئیسلام نادەن. لە نیمچە دورگەى عەرەبى ئاگادارى داهێنانە نوێیەکان نین….)
لەراستیدا تێگەیشتنى وەهابیەکان ئەوەبوو کە ئەوەى لە سەردەمى پێغەمبەر (د.خ) نەبوە و دواى سآ سەدە لە ساڵى کۆچى دەرکەوتون بیدعە و حەرامن، وەک زیارەت و پاڕانەوە لە مردوەکان و دوعا و خوێندنى فاتیحە بۆ مردوەکان و …….
هەروەها دەڵێن هیچ بەڵگە و فەرمودەیەکى سەلمێنراو لە قورئان و سوننەتەکانى پێغەمبەر (د.خ) و شوێنکەوتوانیدا لەوبارانەوە نیە، لەبەر ئەوە ئەو کەسانەى ئەمکارانەیان ئەنجامداوە یان بڕوایان پێیان هەبوە، پێویستە رەتى بکەنەوە.
3-دەسەڵاتدارى ئاینى – عەرەبى و دژایەتى دەسەڵاتدارى تورکە عوسمانیەکان
عەرەبەکان دەیانزانى کە چارەنوسى ئەوان کەوتۆتە دەستى تورکە عوسمانیەکان و تەنها ڕێگەى رەهایى و ئازادى و گێڕانەوەى دەسەڵات بۆ عەرەب، پەیڕەوى کردنە لە مەرامى ئەو کەسانەى لە بیرى دەسەڵاتى نوێى عەرەبیدان. لەو قۆناغەشدا بەهۆى بانگهێشت و دروشمەکانى محەممەد بن عەبدولوەهاب و لایەنگرانى، پشتیوانى لە وەهابیەکان کرا و عەرەبەکان دژى دەسەڵاتدارى عوسمانیەکان وەستانەوە.
محەممەد عەبدولوەهاب ڕێگەى گەیشتنى بە ئامانجەکەى لە یەکگرتن لەگەلڕ (محەمەد بن سعود)دا بینیەوە.
ژمارەیەک لە زانا عەرەبەکانى وەک (رەشید رەزا) بزوتنەوەى وەهابیەکان بە نیشانەى (گیانى سەربەخۆیى خوازى عەرەب) دەزانن و یەکێکیتر لە زانا عەرەبەکان لەژێر کاریگەرى رەشید رەزا، بزوتنەوەى وەهابیەکانى وەک (ویژدانى نەتەوەیى “ناسیۆنالیزمى” عەرەبى) شیکردۆتەوە. بۆ عوسمانیەکان راپەڕین و جوڵانەوەى وەهابى مەترسیەکى گەورە بوو. لەبەرئەوە سوڵتانى عوسمانى ئەو کاتە داواى یارمەتى لە (محەممەد عەلى شا) خدێوى میسر کرد بۆ سەرکوت کردنى شۆڕشى وەهابیەکان. ساڵى 1228 ک بەرامبەر بە 1811ز سەرکەوتو بون کە وەهابیەکان تێکبشکێنن، بەڵام دواى ماوەیەک دەرکەوتنەوە و لە دەیەى سێهەمى سەدەى بیستەمدا حکومەتى عەرەبستانى سعودیان دامەزراند.
دواى دامەزراندنى حکومەتى سعودیە و بەرفراوانکردنى دەسەڵاتى وەهابیەکان، هەوڵیاندا حکومەتى ئاینى بە جیهانى عەرەبى و وڵاتانى ئیسلامیدا بڵاوبکەنەوە و بەتوندى دژى دەسەڵاتدارى عوسمانیەکان وەستانەوە و پێیان وابوو کە دەسەڵاتدارى بەسەر موسوڵماناندا بۆهەمیشە مافى عەرەبە.

دژایەتى شیعەى 12 ئیمامى
دیارە کە جیاوازى نێوان شیعە و سوننە لەدێرزەمانەوە هەبوە. محەممەد بن عەبدولوەهاب لە کتێبێکدا بەناوى (رسالە فى رد على الرافزە) تیشکى خستۆتە سەر بیروباوەڕى شیعە و پێیوایە شیعە لە قورئان لایداوە و کەموکورتیان هەیە و هەرکەسێک بڕواى بە لادان لە قورئان و کەموکورتى قورئان هەبێت، کافرە.
محەممەد بن عەبدولوەهاب و لایەنگرانى باوەڕى کەلامى – فقهى شیعە وەک: هاوسەرگیرى کاتى، باڵابونى ئیمامى عەلى، پاڕانەوە، ماتەمینى بۆ ئیمامەکان و …… بە بیدعە دادەنێن.
ئەمجۆرە لە بیروڕاى وەهابیەکان بەرامبەر شیعە، نیشانەى قوڵى دوژمنایەتیانە.

گرنگترین بەرهەم و نوسینەکانى محەممەد بن عەبدولوەهاب
کتێبى (التوحید فیما یجب من حق الله على العبید).
رسالە (کشف الشبهات)
کتێبى (فضایل الاسلام)
کتێبى (مختصر سیرە الرسول)
کتێبى (مجموع الحدیث على ابواب الفقە)
کتێبى (رسالە فى الرد على الرافضە)
کتێبى (رسالە ثلاثه‌ الاصول و ادلتها)
کتێبى (القواعد الاربعە)
کتێبى (مسائل الجاهلیە)
کتێبى (المفید المستفید فى کفر تارک التوحید)
کۆمەڵە وتار (الخطب المنبریە)

مردنى محەممەد بن عەبدولوەهاب
محەممەد بن عەبدولوەهاب ساڵى 1206 ک لە تەمەنى 92 ساڵیدا کۆچى دوایى کردوە.

بەشی دووەم: جوڵانەوەی سەلەفیگەری لە شام
جوڵانەوەی سەلەفیگەری لە شام وەك یەكەم هۆكار و رەچەڵەكی مێژویی و فەرهەنگی دەركەوتنی وەهابیەكان هەژمار دەكرێت. ئەم جوڵانەوەیە بەدەركەوتنی كەسایەتیەك بەناوی (ئەحمەد بن عەبدولحەلیم حەرانی دیمەشقی) ناسراو بە (ئیبن تەیمیە) یەكێك لە زانایانی حەنبەلی لە ساڵی 661ك دەستیپێكرد و لەلایەن لایەنگرانیەوە درێژەی پێدرا.
ساڵی 691ك چوو بۆ حەج و دوای گەڕانەوەی كتێبی (مناسك الحج) نوسی و داهێنراوەكان (بیدعەت)ەكانی رونكردۆتەوە. ئیبن تەیمیە بەهۆی دەربڕینی بیروڕای جیاواز لە زانا ئیسلامیەكان ماوەیەك لە شام خرایە بەندیخانەوە و بۆماوەی حەوت ساڵ بۆ میسر دورخرایەوە. ئیبن تەیمیە ساڵی 728ك لە بەندیخانەی دیمەشق كۆچی دوایی كرد.
لایەنگران ئیبن تەیمیە بەسەربەخۆ ناوی دەبەن، لەبەرامبەریشدا ژمارەیەك لە زانا ئیسلامیەكان دژی بڕوای ئەوان دەوەستنەوە، بەڵام ئەم مشتومڕانە ئەنجامی نەبوە.
لەبواری كۆمەڵایەتیدا بۆ یەكەمجار ساڵی 693ك لەبارەی پیاوێكی نەصرانی تاوانبار بەوەی وتەی ناشیرینی بە پێغەمبەر (د.خ) وتوە، كتێبێكی بەناوی (الصارم المسلول علی شاطم الرسول (ص)) بۆ بەرگری لە كەسایەتی پێغەمبەر (د.خ)  و كوشتنی ئەو كەسەی وتەی ناشیرین دەڵێت (بێ‌ باوەڕ یان موسوڵمان) نوسی و ئەم كتێبەش بوە هۆی ئەوەی بخرێتە بەندیخانەوە.

(حافز وەهبە) یەكێك لە نوسەرە وەهابیەكان بیروڕاكانی ئیبن تەیمیە (پێشەوای سەلەفیەكانی) لە چوار خاڵدا كورت كردۆتەوە:
أ‌. گەڕانەوە بۆ كتێبی خواوەند و سوننەتی پێغەمبەر (د.خ) و پەیڕەوەی لە سەلەفی پاك (هاوەڵنی پێغەمبەر (د.خ)) بۆ تێگەیشتنی ئایەتەكان و گێڕانەوەكانی پەیوەندیدار بە یەكتاپەرستی و دوركەوتنەوە لە ڕێگە و شێوازی فەیلەسوف و وتاربێژ و سۆفیەكان.
ب‌. بەرەنگاری و شەڕكردن لەگەڵ داهێنراوەكان (بیدعە) بەتایبەتی ئەوانەی دەبنە هۆی شیرك: دەست خستنە سەر گۆڕ و نوێژ لەسەر قەبران و پاڕانەوە لە مردوەكان و …….
ج‌. زیادەڕەوی نەكردن لە پێداهەڵدان بە پلەی پێغەمبەر (د.خ).
د‌. بڕوا بون بە ئەوەی كە دەرگای هەوڵدان كراوەیە. ئیبن تەیمیە بەدرێژایە ژیانی هەوڵیداوە و دواتر محەمەد بن عەبدولوەهاب (دامەزرێنەری جوڵانەوەی وەهابی) كارەكانی لە نەجد لەسەر ئەو بنەمایە دەستپێكرد.
بیروڕاكانی ئیبن تەیمیە لە وڵاتی شام (سوریای ئێستا) لەلایەن لایەنگران و خوێندكارەكانیەوە لەوانە (شەمسەدین محەممەد بن عماد حەنبەلی) و بەتایبەتی (محەممەد بن ئەبی بەكر) ناسراو بە (ئیبن قەیم جوزی) بڵاوكرانەوە.

ئیبن تەیمیە سەلەفی نەبووە
جوڵانەوەی سەلەفیگەری لە شام بۆ ئیبن تەیمیە و لایەنگرانی گێڕدراوەتەوە و محەمەد بن عەبدولوەهاب خۆی بە پەیڕەو و درێژەپێدەری بیروڕاكانی ئەو دەزانی. بەپێی پێناسەی ئەوانەی بڕوایان بە سەلەفیگەری هەیە، پێویستە لایەنگرانی ئەم جوڵانەوە فكریە بڕوایان بە بنەماكانی هەبێت و كاری پێبكەن و پابەند بن پێیانەوە، سێ‌ بنەماكە (قورئان و سووننەت و كۆڕایی).
زۆرینەی موسوڵمانان دوای كۆچی دوایی پێغەمبەر (د.خ) زیارەتی گۆڕەكەیان دەكرد و هیچ كاتێك هاوەڵنی پێغەمبەر (د.خ) و زانایانی ئیسلام ئەمكارەیان بە داهێنراو و شیرك دانەناوە، كەواتە بەچی پاڵنەر و هۆكارێك كەسانی وەك ئیبن تەیمیە ئەمكارە بە داهێنراو (بیدعە) و شیرك ناودەبەن و دژی دەوەستنەوە و پشت بەو فەرمودانە دەبەستن كە بەهایان نیە و متمانە پێكراو نین؟
لەلایەكیترەوە هاوەڵنی پێغەمبەر (د.خ) و موسوڵمانان بەدرێژایی ژیانی پێغەمبەر (د.خ) بەردەوام سودیان لە پلە و پێگە و كەسایەتی مرۆڤانەی ئەو وەرگرتوە، چونكە خواوەند فەرمانی پێكردوە و هیچ كاتێك باسی ئەوەیان نەكردوە كە پاڕانەوە و ئامادەبون لای پێغەمبەر (د.خ) كاتێك لە ژیاندا بوە و دوای كۆچی دوایی ببێتە هۆی شیرك، كەواتە ئایا راستە ئیبن تەیمیە كە بە پێچەوانەی هاوەڵن و موسوڵمانان بۆتە هۆی دروستكردنی گومان لە ئیسلامدا، وەك یەكتاپەرستی و پاڕانەوە و زیارەتی گۆڕەكان و تۆمەتبار كردنی شیعەكان و …. بە نوێكەرەوە و زیندوكردنەوەی موسوڵمانێتی پاك دابنرێت؟

محەمەد بن عەبدولوەهاب و پەیڕەوی كردن لە ئیبن تەیمیە
وەهابیەكان (محەمەد بن عەبدولوەهاب و لایەنگرانی) پەیڕەوی كردن لە ئەحمەد بن تیمیە رەت ناكەنەوە، بەڵكو شانازی پێوە دەكەن. حافز وەهبە دەڵێت: (لەنێوان بانگەوازەكانی ئەم دو پیاوەدا لێكچونی زۆر هەیە و ئیبن تەیمیە سەرمەشقێكی گەورەیە بۆ محەمەد بن عەبدولوەهاب.) فەرید وەجدی دەڵێت: (محەمەد بن عەبدولوەهاب پەیوەندی لەگەڵ زانا حەنبەلیەكانی دیمەشقدا هەبوە و سروشتیە سودی لە زانیاریەكانی ئیبن تەیمیە و شوێنكەوتوانی وەرگرتبێت).

جیاوازی نێوان ئیبن تەیمیە و محەمەد عەبدولوەهاب
١.جیاوازی هەلومەرج و ناوچەی جوگرافی:
ئیبن تەیمیە بیروڕاكانی خۆی لە شارەكانی دیمەشق و قاهیرە بە ئامادەبونی زانا و كەسایەتیە پلەبەرزەكانی مەزهەبەكان دەردەبڕی، بەڵام زۆرینەیان دژی دەوەستانەوە و دوای گفتوگۆ و مشتومڕی زۆر و بێدەنگ نەبونی ئیبن تەیمیە تۆمەتی بێ‌ بڕوایی دەخرێتە پاڵا و لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە دەخرێتە بەندیخانەوە. بەڵام ئەم بارودۆخە بۆ محەمەد بن عەبدولوەهاب بەپێچەوانەوە بوو كە باوك و براكەی دژایەتیان دەكرد و دوای مردنی باوكی لەگەڵ بونی دژایەتی براكەی و ژمارەیەك كەسایەتیتر لەسەر دەربڕینی بیروڕاكانی بەردەوام بوو. هەروەها لەلایەكەوە زانایانی ئیسلامی دیمەشق پشتیوانیان لە ئیبن تەیمیە نەكرد، بەڵام لە حیجاز بارودۆخەكە بۆ محەمەد بن عەبدولوەهاب گونجاوتر بوو، خەڵك پەیڕەویان كرد.

٢.جیاوازی دەسەڵاتی سیاسی و كۆمەڵایەتی:
لەناوچەی شام دەسەڵاتداری بەهێز بونیان هەبوو كە خەڵك گوێ‌ بەفەرمانیان بون. هاوڵاتیانی حیجاز و دورگەی عەرەبی كە ژیانی خێڵەكیان هەبوو، لەخێڵیشدا ئەندامانی خێڵەكە گوێ‌ بەفەرمانی گەورەكانیانن و لەبەرئەوە هاوڵاتیانی ئەو ناوچەیە بەهۆی رەوشتی كۆمەڵایەتی تایبەتی خۆیانەوە ئامادەیی وەرگرتنی بیری سەلەفیگەری بون و سەرۆك خێڵەكانیش یارمەتیدەر بون.

٣.جیاوازی لە هەندێك تێگەیشتنی وەك (بێ‌ باوەڕی و هاوەڵ بۆ خوا دانان و جیهاد و دارالكفر:
ئیبن تەیمیە و هاوەڵانی هەرگیز لایەنگرانی مەزهەبەكانیتریان بە كافر دانەناوە و شارە ئیسلامیەكانیان بە (دارالكفر) ناو نەبردوە و زیارەتی گۆڕی پێغەمبەر (د.خ) و پێشەوا ئیسلامیەكانیان رەتنەكردۆتەوە، بیروڕا و ئەندێشەكانی خۆیان لەبارەی یەكتاپەرستی و پاڕانەوە و زیارەت و …. دەرنەبڕیوە و هەرگیز بەكردار دژی نەیارانیان نەوەستاونەوە. ئەمەش لەكاتێكدایە كە وەهابیەكان بەناوی فەرمان بەچاكە و دوركەوتنەوە لە خراپە، بەتوندی دژایەتیان كردوە و دوای یەكگرتنی محەمەد بن عەبدولوەهاب لەگەڵ محەمەد بن سعود رایگەیاند: هەمو داهێنانێك (بیدعە) دەبێتەهۆی جیابونەوە و دروستبونی گرفت و پێویستە ڕێگە لەهاوڵاتیانی ناوچەكە لە ئەنجامدانی ئەوكارانە بگرن.

بەشی سێهەم
وەهابیەكان و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی
(عەلامە ئەمین عاملی) نوسیویەتی: ( وەهابیەكان لێكچونیان لەگەڵ خەواریجەكان هەیە، چونكە خەواریجەكان شەڕیان لەگەڵ خەلیفە ئیسلامیەكان بە حەڵاڵ داناوە، چونكە خەواریجەكان پێیان وابوە كە خەلیفەكان لایانداوە و پشتیوانی لە شیرك و داهێنراوەكان دەكەن. بەهەمانشێوەش وەهابیەكان شەڕیان لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بە ئەركێك هەژمار كردوە، چونكە بەبۆچونی وەهابیەكان لایانداوە و پشتیوانیان لە شیرك و داهێنراوەكان كردوە(.
عەبدولقەدیم زلوم دەڵێت: وەهابیەكان بەرابەرایەتی (محەمەد بن سعود) و (عەبدولعەزیز)ی كوڕی و بەیارمەتی دارایی و سەربازی ئینگلیز و پاڵنەری مەزهەبی (بانگەواز بۆ یەكتاپەرستی پاك و سەلەفی صاڵح) هێرشیان كردە سەر شارەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان و شمشێرەكانی خۆیان دژی سوپای ئیسلام (عوسمانیەكان) بەرز كردەوە.
وەهابیەكان بە سەرۆكایەتی (محەمەد بن عەبدولوەهاب) بە دروشمی چاكسازی لەسەر بنەمای مەزهەبی حەنبەلی دژی سەرجەم مەزهەبە ئیسلامیەكان وەستانەوە و دەسەڵاتداری توركە عوسمانیەكانیان بەسەر عەرەب و وڵاتە ئیسلامیەكاندا رەتكردەوە. لەبەرئەوە چالاكی و هەوڵی وەهابیەكان لە جیهانی ئیسلامیدا لەسەردەمی دەسەڵاتداری عوسمانیەكاندا رەنگی دژە عوسمانی لەخۆگرت و لەگەڵ گەشە و پەلهاویشتنیاندا دەسەڵاتداری عوسمانی هەستی بە مەترسیەكان كرد و دژیان وەستایەوە.
دكتۆر (محەمەد عەمارە) ئەم راستیە لە شیكردنەوەكەی خۆیدا بەمجۆرە رون دەكاتەوە: لەسەدەی هەژدەدا ئەوانەی عەرەب نەبون دەستیان بەسەر وڵاتانی عەرەبیدا گرتبوو. عەرەبەكانیش هەوڵی خۆیان بۆ بێداری و راپەڕین بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی خۆیان دەستپێكرد. كەواتە بێداری عەرەبی و نەتەوەپەرستی (ناسیۆنالیزمی عەرەبی) و چالاكیەكانیان تەنها ڕێگەیەك بوو بۆ نەتەوەی عەرەبی كە بیبڕێت. كەواتە بزوتنەوەی وەهابی یەكێك بوو لە سەرەتاى جوڵانەوەكانی بێداری ئیسلامی كە جوڵانەوەیەكی نەتەوەیی عەرەبی بوو دژی عوسمانیەكان وەستایەوە و حكومەتێكی دروستكرد.
لەگەڵ ئەوەی وەهابیەكان دژایەتی عوسمانیەكان بەڕابەرایەتی محەمەد بن عەبدولوەهاب رەتدەكەنەوە، بەڵام لەراستیدا ناتوانرێت بڕوا بەئەوە بكرێت كە وەهابیەكان بە دەسەڵاتداری توركە عوسمانیەكان رازی بووبن.

یەكگرتنی مێژویی
ساڵی 1157ك بەرامبەر بە 1744ز لەنێوان (محەمەد بن عەبدولوەهاب) و (ئەمیر محەمەد بن سعود) حاكمی ناوچەی (نەجد) پەیمان و یەكگرتنێك ئەنجامدرا و بەپێی ئەو پەیمانە ئەمیری سعودیە لای خۆیەوە پشتیوانی لە شێخ محەمەد دەكات و لەبەرامبەریشدا شێخ محەمەد و هاوەڵانی بەڵێنیان دا ڕێنوێنی كار و بەرگری كار و یاوەری ئەمیرەكانی سعودیە وەك رابەری سیاسی بن.
محەمەد بن عەبدولوەهاب بەهۆی پشتیوانی بنەماڵەی سعود، سەرقاڵی فێركردن و بانگخوازی و بڵاوكردنەوە و پەرەپێدانی بیروڕای خۆی بۆ یەكتاپەرستی پاك و سوننەت بوو. گروپ گروپ هاوڵاتیانی شاری (درعیە) و ناوچەكانیتر لەدەوری كۆبونەوە و نامەی دەنارد بۆ كێشكردن و ڕێنوێنی خێڵەكانی ناوچەكانیتر لە نیمچەدورگەی عەرەبی و دەرەوەی ناوچەكە.
زانا و هاوڵاتیانی ناوچەكانیتر بە بیستن و بینینی ڕێنماییە نوێیەكانی محەمەد بن عەبدولوەهاب ژمارەیەكیان لایەنگری بون و ژمارەیەكیش دژی وەستانەوە.
محەمەد بن سعودیش سودی لە بونی محەمەد بن عەبدولوەهاب و بیروبۆچونەكانی بۆ پەلهاویشتن بۆ شارەكانی هاوسێی و ناوچەكانیتر وەگرت. لای خۆیەوە محەمەد بن عەبدولوەهاب تا كۆتایی تەمەنی لەسەر پەیمانەكەی خۆی مایەوە و پشتیوانی لە بنەماڵەی سعود كرد و فتوای جیهادی دژی نەیاران دەركرد و بنەماكانی دەسەڵاتداری و هێزی بنەماڵەی سعودی پتەو كرد. تا ئێستاش بنەماڵەكەی لە حیجاز پشتیوانی لە بنەماڵەی سعود دەكەن.