مێژووی شیعە و سەرەتای فکری شیعەگەری چۆن سەری هەڵدا؟

مێژووی شیعە و سەرەتای فکری شیعەگەری چۆن سەری هەڵدا؟

 

قوتابخانە هزری‌ و سیاسیەكان لە ئیسلامدا
شیعە ‌و بنچینەی بیری شیعەگەری

د. ئومێد عوسمان

زاراوەی شیعە

وشەی شیعە لە زمانەوانیدا بە واتای تاقم ‌و شوێنكەوتە و پاڵپشت دێت1، هەروەك گوتراوە: (شیعە الرجل) بەواتای پاڵپشت‌ و شوێنكەوتووانی پیاوەكە، یان تاقم ‌و كۆمەڵەكەی، هەربەم واتایە لە چەندین شوێن لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە، لەوانە: (وَإنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإبْرَاهِيمَ) الصافات: ٨٣. (وَدَخَلَ المَدينَةَ عَلَى حِيْنِ غَفْلَةٍ مِنْ أهْلِهَا فَوَجَدَ فِيْهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيْعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذي مِنْ شِيْعَتِهِ عَلَى الَّذي مِنْ عَدُوِّهِ ) القصص: 15. (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شِيْعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَنِ عِتِيًّا) مريم: ٦٩.

بەڵام لە زاراوەی مێژوونووسان ‌و پسپۆڕانی گروپناسی‌ و زانایانی كەلام ‌و ئەوانی تردا، شیعە بەو كەسانە وتراوە كە خۆیان بە شوێنكەوتەی پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالیب داناوە، پێیانوابووە عەلی پێشەوا و جێنشینی راستەقینەی پێغەمبەر (دروودی خوای لە سەربێت) بووە، بە پێی دەق‌ و وەسیەتی پێغەمبەر (دروودی خوای لە سەربێت)، خۆی دیاریكراوە، دواتریش پێشەوایەتی لە نەوەكانی دەرناچێت، ئەگەر لەوان دەرچوو، ئەوە یان ستەمیان لێكراوە، یان خۆیان لەسەر بنەمای خۆپارێزی (التقیة) وازیان لێهێناوە2.

لەمبارەوە ئیبن حەزم وتویەتی: “هەركەس هاوڕا بێت لەگەڵ شیعەدا كە عەلی باشترین كەسە لە دوای پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت)، هەروەها شیاوترین‌ و لەپێشترین كەسە بۆ پێشەوایەتی‌، لە دوای خۆیشی نەوەكانی شیاوی ئەو پایەیەن، ئەوكەسە شیعەیە”3.
یان زانای هاوچەرخی شیعە موحەمەد جەواد موغنیە دەڵێت: “شیعە ئەوانەن باوەڕیان بە واجبێتی دەستنیشانكردنی پێشەوا هەیە بە دەق لەلایەن پێغەمبەرەوە، بەو واتایەی خودی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) پێشەوا عەلی دەستنیشانكردووە”4.

لێرەدا دەردەكەوێت كە جەوهەری ناكۆكی لە نێوان شیعە و گروپەكانی تردا لە بابەتی جێنشینایەتیدا خۆی دەبینێتەوە، بەلای شیعەوە جێنشینایەتی یان پێشەوایەتی بابەتێكی  دنیایی، یان لە بەرژەوەندیە گشتیەكان نییە، وەك مەزهەبەكانی تر گوزارشتیان لێكردووە، بەڵكو بنەمایەكی سەرەكیی ئیسلامە، واتە پایەكە لە خوداوە دیاریكراوە، نابێت پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) وەلای بنێت‌ و پشتگوێی بخات، پێویستە لەسەری بە فەرمانی خودایی پێشەوا بۆ موسوڵمانان دیاری بكات، ئەوكەسەشی دەبێتە پێشەوا مەرجە پارێزراو بێت لە هەموو تاوانێكی بچوك‌ و گەورە، كەواتە عەلی ئەو كەسە بوو كە پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) دیاریكرد لەپاش خۆی ببێتە جێنشین5.

پایەی ئیمام عەلی لای موسوڵمانان
پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالیب لای موسوڵمانان بە گشتی خاوەن كەسایەتیەكی كۆكەرەوە و لێوانلێوە لە زانایەتی، رەوانبێژی، ئازایەتی، دلێری، راستگۆیی، هەقبێژی، دنیا نەویستی، لە خوا ترسی، خۆشەویستی‌ و بەخشندەیی. ئامۆزا و بەخێوكراو و زاوا و خۆشەویستی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) بووە، تەنها لە رێگەی ئەمەوە نەوە و وەچەی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) ماوەتەوە،  هەرگیز سوژدەی بۆ بت نەبردووە، یەكێك بووە لە دەكەسە مژدە پێدراوەكان بە بەهەشت،  یەكەم كەس بووە لە رەگەزی نێر باوەڕی بە خودا هێناوە و هاتۆتە نێو ئیسلامەوە، لە كات‌ و شوێن‌ و وێستگە زۆر ناڕەحەت‌ و هەستیارەكاندا لەگەڵ پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) دا بووە، بەدەیان فەرموودە لە فەزل ‌و گەورەییدا گێڕدراوەتەوە. ئیمام ئەحمەد وتوویەتی: “هیچ كەسێك ئەوەندەی عەلی فەرموودە لە فەزل ‌و گەورەییدا نەهاتووە”6. هەروەها ئەبو عەلی نەیسابوری ‌و چەندانی تر وتویانە: “هیچ هاوەڵێكی پێغەمبەر ئەوەندەی عەلی فەرموودە لە فەزلیدا نەهاتووە بەسەنەدی دروست”7.

هەربۆیە ئیمامی نەسائی كتێبێكی فەرموودەی هەیە بەناوی (خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب) تێیدا نزیكەی دووسەد فەرموودە و گێڕانەوەی لە فەزل ‌و گەورەیی ئیمام عەلیدا تۆماركردووە، كە دواتر بەهۆیەوە ئازار دەدرێت‌ و تۆمەتبار دەكرێت بە شیعەبوون.

لێرەدا شیعەكان زۆرێك لەو فەرموودانە دەكەنە بەڵگە بۆ لە پێشینەیی جێنشینایەتی پێشەوا عەلی،  كە هەوڵدەدەین ئاماژە بەهەندێكیان بدەین:
1-لەسەروبەندی خۆئامادەكردنی موسوڵمانان بۆ غەزای تەبوك پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) پێشەوا عەلی كرد بە جێنشینی خۆی لە مەدینە، پێشەوا عەلی گلەیی كرد و وتی: ئەی پێغەمبەری خودا لە حاڵەتێكی ئاوەهادا لەناو ژن ‌و منداڵدا جێم دەهێڵیت؟ پێغەمبەریش فەرمووی: “ئایا قایل نابیت تۆ بۆ من وەك هارون وابیت بۆ موسا، ئەوەندە هەیە لەدوای من پێغەمبەرایەتی نییە”8.

2-كاتێك پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) لە حەجی ماڵئاوایی دەگەڕێتەوە لە شوێنێك بەناوی (غدیر خم) موسوڵمانان كۆدەكاتەوە و دەستی عەلی بەرزدەكاتەوە و دەفەرموێت: “من گەورە یان پشتگیری هەركەس بم عەلی گەورە و پشتگیریەتی، خودایە پشتگیری ئەوكەسە بكە پشتگیری عەلی دەكات، دژی هەركەسیش ببە دژایەتی عەلی دەكات، هەركەس خۆشی دەوێت خۆشت بوێت، هەركەس رقی لێیەتی رقت لێی بێت، هەركەس سەریدەخات سەری بخە، هەركەس بێئومێدی دەكات بێئومێدی بكە، خودایە هەقی لەگەڵدا بسوڕێنە هەرچۆن سووڕا”9.

3-لە شەڕی خەیبەردا پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) فەرمووی: “سبەینێ بەیداخەكە دەدەمە دەست كەسێك خودا و پێغەمبەری خۆشدەوێت، خودا و پێغەمبەریش ئەویان خۆشدەوێت، لەسەر دەستیدا  فەتحی خەیبەر دەكرێت”، كە رۆژ بوویەوە بەیداخەكەی دایە دەست عەلی10.

4- كاتێك ئایەتی: (فَمَنْ حَاجَّكَ فِيْهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ العِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللهِ عَلَى الكَذِبِيْنَ)   آل عمران: ٦١.  دابەزی، پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) بانگی عەلی ‌و فاتیمە و حەسەن‌ و حسەینی كرد فەرمووی: “خودایە ئەمانە ئەهلی منن”11.

5- كاتێك ئایەتی: ( إنَّمَا يُرِيْدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيْرًا)   الأحزاب: ٣٣. دابەزی، پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) عەلی ‌و فاتیمە و حەسەن‌ و حسەینی  خستە ژێر عابایەكەوە‌ و دەستی بۆ ئاسمان بەرزكردەوە و فەرمووی: “خودایە ئەمانە ئەهلی بەیتی منن، لەكەسە زۆر تایبەتەكانی منن، خودایە پاكیان بكەرە، كاری قێزەون‌ و پیسیان لێدوور بخەرەوە”12.
ئەمانە و تەفسیری هەندێك ئایەتی قورئان ‌و چەندین فەرموودەی تر كە لە فەزڵ ‌و گەورەیی پێشەوا عەلیدا هاتوون، شیعەكان هەوڵدەدەن بیانكەنە بەڵگە لەسەر لە پێشینەیی جێنشینایەتی عەلی بەسەر هەركام لە خەلیفە ئەبوبەكر و عومەر و عوسماندا.

لە بەرامبەردا زانایانی مەزهەبی سوننی لە كۆن ‌و نوێدا بە چەندین شێواز وەڵامی شیعەكانیان داوەتەوە و شیكاری هەموو ئەو بەڵگانەیان كردووە لە رووی سەنەد و واتاوە، گەیشتوون بەو ئەنجامەی كە هیچكام لەو تەفسیر و فەرموودە و گێڕانەوانە ئەگەر لە رووی سەنەدەوە بێگرێ‌ و قۆرتیش بن، راستەوخۆ نابنە بەڵگە لەسەر لە پێشینەیی جێنشینایەتی پێشەوا عەلی، ئەگەر پایەی جێنشینایەتی بەو شێوە بێت شیعە دەڵێت، چۆن پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) راستەوخۆ و بەدەقی رۆشن روونی نەكردۆتەوە؟

ئەگەر روونیشی كردۆتەوە، چۆن هاوەڵان پێچەوانەی فەرمانی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) هەڵسوكەوتیان كرد؟ ئەی پێشەوا عەلی چۆن رازیبوو ئەو مافەی پێشێلبكرێت؟ یاخود چەندین فەرموودەی سەحیح لە پێغەمبەرەوە گێڕدراوەتەوە لە فەزڵ ‌و گەورەیی هەركام لە هاوەڵانی وەك ئەبوبەكر و عومەر و عوسمانیشدا، ئایا ئەمانە دەبنە بەڵگە لەسەر رەوایەتی جێنشینایەتیان؟ باشە ئەگەر وادابنێین بەڵگەكان ئاماژەن بە جێنشینایەتی پێشەوا عەلی، ئەی بەڵگەی گواستنەوەی ئەو پایەیە بۆ نەوەكانی لە كوێدایە؟

بۆ وەڵامی هەموو ئەمانە شیعەكان بەدەر لەوەی لە كتێبەكانی فەرموودەی تایبەت بەخۆیان چەندین بەڵگە دەهێننەوە لەسەر راستی ‌و دروستیی بۆچوونەكانیان، هاوكات هەوڵیانداوە چەندین بیرۆكە و بنەمای فیكری‌ و عەقیدەیی دابرێژن بۆ بەهێزكردنی پایەی پێشەوایەتی، كە دواتر ئاماژەیان پێدەدەین.

بنچینەی بیری شیعەگەری
توێژەرانی بواری گروپ‌ و مەزهەبە فكریەكان‌ و زۆرێك لە رۆژهەڵاتناسان لەسەروبەندی شیكردنەوەیان بۆ بنچینە و رەگ ‌و ریشەی بیری شیعەگەری، چەند بۆچوونێكیان داوە بەدەستەوە،

یەكەم: شیعەگەری لە بنچینەدا بیرێكی كۆنی فارسیە، ئەمەش بۆچوونی كۆمەڵێك لە رۆژهەڵاتناسانی وەك رینهارت دوزی (Reinhart Dozy) ئوگوست میلەر (August Miller)، جەیمس دارمستیتەر (James Darmesteter) فۆن كریمەر (Von Kremer) و چەندانی ترە13.

بەپێی ئەم بۆچوونە داڕشتنی بیری شیعەگەری ‌و گواستنەوەی دەسەڵات لە پێغەمبەرەوە بۆ نەوەكانی، لە بنچینەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بەرەگەز فارسانەی موسوڵمان بوون‌ و هاتنە ناو ئیسلامەوە، چونكە فارسەكان باوەڕیان وابوو، بەشێك لە رۆحی خودا لە پادشاكانیاندا رەنگدەداتەوە، شاهەنشا بەرجەستەبوونی رۆحی خودایە لە زەویدا، كە لەپشتی پادشاكانیانەوە لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە، ئەم بیرۆكەیە هاتە نێو ئیسلامەوە و لە عەلی ‌و نەوەكانیدا رەنگیدایەوە و جێگیر بوو14. یان هەندێكیان گوتوویانە: دروستكردنی شیعە و بە پیرۆزدانانی نەوەی پێغەمبەر هەوڵێكی بەرنامە بۆ دارێژراوی ئێرانی بوو بۆ لێدانی ئیسلام15.

دكتۆر عیرفان عەبدولحەمید پێیوایە بنچینەی ئەم رایە دەگەڕێتەوە بۆ پێشینەكانی وەك ئیبن حەزم‌ و مەقریزی، كە باسیان لەوەكردوە فارسەكان لە دوای لەدەستدانی شكۆ و گەورەیی ‌و نەمانی دەسەڵاتیان هەوڵیاندا لە رێگەی فرتوفێڵەوە تۆڵە لە موسوڵمانان بكەنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش هاتن لە رێگەی برەودانیان بە بیرۆكەی بە گەورەدانان ‌و لە پێشینەیی عەلی ‌و نەوەكانی بەسەر ئەوانی تردا، بانگەشەی ستەملێكراوییان‌ و دەربڕینی ئەوپەڕی خۆشەویستی بۆیان، ئەوەی ویستیان كردیان16.

دووەم: شیعەگەری لە بنچینەدا بیرێكی یەهودیە و لەلایەن موسوڵمانە بنچینە یەهودیەكانەوە كاری لەسەركراو برەوی پێدرا، ئەمەش رای رۆژهەڵاتناسی ئەڵمانی  یولیوس ویڵهاوزن (Julius Wellhausen)17.

مێژوونووس‌ و بیریارە موسوڵمانەكانیش لەسەروبەندی باسكردنی شیعە و شیعەگەریدا ئاماژەیان بە كەسایەتی عەبدوڵای كوڕی سەبە‌ء یان ئیبنوسەئدا داوە، كە كەسێكی یەهودی بووە و موسوڵمان بووە، دواتر لە رێگەی ئەمەوە بیرۆكەكانی: وەسی پێغەمبەر، جێنشینایەتی دیاریكراو، مەهدی چاوەڕوانكراو، گەڕانەوەی مردوو، رەنگدانەوە و بەرجەستە بوونی دەسەڵاتی خودایی لە پێغەمبەر و پێشەوادا وروژێندراو كاری لەسەر كرا18.

تەبەری‌ و بەغدادی ‌و ئەوانی تر دەڵێن: “عەبدوڵای كوڕی سەبە‌ء جولەكەیەك بوو لە سەردەمی خەلیفە عوسماندا موسوڵمان بوو، گەورەترین رۆڵی گێڕا لە فیتنەی كوشتنی عوسماندا، یەكەم كەس بوو بیرۆكەی لە پێشینەیی پێشەوایەتی عەلی لەناو موسوڵماناندا باسكرد، لە هەندێك لە قۆناغەكاندا بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە دەسەڵاتی خوایی لە سەر زەوی، لە عەلیدا بەرجەستە بووە، كاتێكیش پێشەوا عەلی كوژرا، عەبدوڵا خەڵكێكی زۆری كۆكردەوە و پێی گوتن: ئەوەی كوژراوە عەلی نییە، بەڵكو شەیتانێكە لە وێنەی عەلیدا، هەروەك چۆن عیسا بەرزبوویەوە بۆ ئاسمان، بەو شێوەش عەلی بەرز بۆتەوە بۆ ئاسمان‌ و دواتر دەگەڕێتەوە19.

هەربۆیە گەورە مێژوونووسانی شیعە نەوبەختی، قومی، كیشی، لەپاش باسكردنی هەندێك لە زیادە ڕەویەكانی ئیبن سەبە‌ء، راشكاوانە دەڵێن: بەهۆی ئەمەوە نەیارانی شیعە دەڵێن: رەچەڵەكی شیعە لە یەهودەوە وەگیراوە20.

سێیەم: شیعە و شیعەگەریی لە بنەچەدا هەڵقوڵاوی بیری هاوبەشی یەهودی‌ و مەسیحیە، ئەمەش رای  رۆژهەڵاتناسی بەناوبانگ گۆڵدزیهەر ( Ignaz Goldziher) و فریدلاندەر (Fredlander)21. لەمبارەوە گۆڵدزیهەر دەڵێت: “بیرۆكەی گەڕانەوە لە رێگەی كاریگەری یەهودی ‌و مەسیحیەكانەوە دزەی كردە ناو ئیسلام، چونكە لای یەهودی ‌و مەسیحیەكان، ئیلیا پێغەمبەر بەرزكراوەتەوە بۆ ئاسمان، لە كۆتایی دنیادا دەگەڕێتەوە بۆ راگیركردنی هەق ‌و دادپەروەری، گومانی تێدا نییە ئیلیا یەكەمین نموونەی پێشەوا شاراوەكانی شیعەن، كە بەردەوامن لە ژیان ‌و كەسیش نایانبینێت، رۆژێك هەردێت وەكو فریادڕەس دەگەڕێنەوە”22. یاخود فریدلاندەر لایوایە شیعەكان بیرۆكەی فریادڕەسیان لە یەهودەكان ‌و مردنی رووكەشیان لە مەسیحیەكانەوە وەرگرتووە23.

چوارەم: بنەما عەقیدەییەكانی شیعە بە گشتی، هەڵقوڵاوی تێكەڵەیەكی بیری یەهودی، مەسیحی، مانەوی، مەزدەكی، هندۆسی ‌و پاشماوەی ئاینە كۆنەكانی ئاسیایە، لەمبارەوە خاوەنی كتێبی (مختصر التحفة الاثنی عشریة) دەڵێت: “هاوشێوەیی‌ و لێكچوونی تەواو هەیە لە نێوان مەزهەبی شیعە و تاقم ‌و گروپە كافر و بەدئاكارەكانی وەك یەهودی‌، مەسیحی، سابیئە، موشریك‌ و مەجوسیەكاندا”24. بەهەمان شێوە ئەحمەد ئەمین ئاماژە بەوەدەدات كە زۆرێك لە بنەما عەقیدەییەكانی شیعە هەڵقوڵاوی تێكەڵەیەكی بیری یەهودی‌، مەسیحی، بەراهیمە، فەیلەسوفانی یۆنان‌ و مەجوسیەكانە 25.

پێنجەم: شیعەگەری بنچینەیەكی عەرەبی هەیە ‌و هەڵقوڵاوی واقیعی دەروونیی كۆمەڵگەی عەرەبی بوو، لە سەروبەندی فراوانبوونی پرۆسەی فتوحاتدا، بۆشاییەكی گەورەی رۆحی ‌و مادی دروست بوو، ئەمەش هاندەری چەند كەسانێك بوو بیر لە دەركەوتن ‌و پەیدابوونی  سەركردەیەكی رۆحی‌ و سیاسی بەهێز بكەنەوە، توانای پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی هەبێت، ئەم رایەش رای رۆژهەڵاتناسی ئینگلیزی مۆنتیگەمری وات Montgomery Watt))26.

بەڵام ئەگەر بە وردی بڕوانینە قۆناغە جیاوازەكانی سەرهەڵدان ‌و گەشەكردنی شیعە و شیعەگەری، رووداوە سیاسیەكانی سەردەمی هاوەڵان ‌و دواتر لەبەرچاو بگرین، دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە شیعە بە واتای خۆشویستنی پێشەوا عەلی‌ و فەزڵدانی بەسەر هاوەڵانی تری پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت)دا، هەر لە سەردەمی پێغەمبەر خۆیدا بوونی هەبووە، لە دوای وەفاتی پێغەمبەر و بەدرێژایی سەردەمی خەلیفایەتی ئەبوبەكر، عومەر و عوسمان، ئەم سۆز و تێڕوانینە بەهێزتر دەردەكەوێت تا كوژرانی حسەینی كوڕی عەلی، لە كوژرانی حسەین بەدواوە شیعە وەكو كۆمەڵێكی سیاسی شۆڕشگێر لە بەرامبەر دەسەڵاتی ئومەویەكان لەلایەك‌ و گروپەكانی خەواریج لەلایەكی دیەوە دەردەكەون، بەبێ ئەوەی هیچ جیاوازیەكیان هەبێت لە موسوڵمانانی تر، جگە لە بانگەشەی ستەمدیدەیی ئالوبەیت ‌و تۆڵەكردنەوەیان ‌و رووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتی ئومەوی ‌و دژایەتی خەواریجەكان.

دواتر لە سەردەمی جەعفەری سادق‌ و قوتابیەكانیەوە شیعە پێدەنێتە قۆناغێكی تر، وەكو مەزهەبێكی فیقهیی خاوەن ئیجتیهاد و تێڕوانینی تایبەت بەخۆیان، هاوشێوەی مەزهەبی حەنەفی ‌و مالیكی ‌و ئەوانی تر دەردەكەون، لەپاش وەفاتی جەعفەری سادق لە ساڵی (148ك) دا بەهۆی ململانێ فیكریەكانی موعتەزیلە و ئەهلی حەدیس ‌و وروژاندنی مەسەلە كەلامیەكانەوە، هەندێك لە قوتابیەكانی جەعفەری سادق، لە نموونەی هیشامی كوڕی حەكەم، عەلی كوڕی ئیسماعیلی مەیسەمی هەوڵدەدەن بۆ بنچینە دۆزی (تأصیل)ی تیۆرەكانی دەق ‌و دیاریكردن (النص والتعین) و پارێزراویی (العصمة) بۆ زیاتر پتەوكردنی بنەمای پێشەوایەتی، هەتا ئێرە هیچ جۆرە كاریگەریەكی دەرەكی بەدیناكرێت لەسەر دروستبوونی شیعە.

سەبارەت بە بیرۆكەی فریادڕەس (المهدی)یش، لەوانەیە زیادەڕۆیی لە وردەكاریدا كرابێت، بەڵام بنچینەی بیرۆكەكە ئیسلامیە و لە چەندین فەرموودەی پێغەمبەردا ئاماژەی پێدراوە. لەگەڵ ئەمەشدا لە سەرەتاكانی سەدەی دووەمی كۆچیەوە هەندێك گروپ‌ و تاقم دەركەوتن،  بانگەشەیان دەكرد بۆ بیرۆكەكانی:  رەنگدانەوەی خودایەتی لە پێشەواكاندا، مردنی رووكەشی پێشەواكان، بەردەوامیی پێغەمبەرایەتی،  ئیباحیەت‌ و بێدینی، ئاڵوگۆڕی گیان‌ و چەندین بیرۆكەی تر، كە بە ئاشكرا كاریگەری بیری  یەهودی‌، مانەوی‌، مەزدەكی‌، هیندۆسی‌ و پاشماوەی ئایینە كۆنەكانی ئاسیایان پێوە دیاربوو.

بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێبدرێت ئەوەیە، سەرجەم گروپە سەرەكیەكانی شیعە، ئەو كۆمەڵ‌ و گروپانەیان بە كافر و لادەر لە قەڵەمداوە‌ و بەبەشێك لەخۆیانیان نازانن.
لەمبارەوە گەورە زانای شیعەی ئیمامی، شێخ موفید، دەڵێت: “پەڕگیڕو لادەرە بە رووكەش موسوڵمانەكان، ئەوانەن بڕیاری خوایەتی ‌و پێغەمبەرایەتیانداوە بۆ ئیمام عەلی ‌و نەوەكانی، سنووریان بەزاندووە لە وەسفكردنیاندا، ئەوانە گومڕاو كافرن” 27.

سەرهەڵدانی شیعەگەری
توێژەران‌و مێژوونووسان رای جیاوازیان هەیە لەسەر سەرەتای دەركەوتن ‌و سەرهەڵدانی شیعەو رەوتی شیعەگەری، دەتوانین گرنگترین ئەو رایانە لە چەند خاڵێكدا بخەینە روو:

یەكەم: رەوتی شیعەگەری لە سەردەمی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) خۆیدا دەركەوت. ئەمەش رای زۆرینەی شیعەكانە لە كۆن ‌و نوێدا28،  لەمبارەوە زانای شیعە نەوبەختی دەڵێت: “یەكەم گروپ دەركەوت گروپی شیعەكان بوو، ئەوانیش لایەنگرانی عەلی بوون، كە هەر لە سەردەمی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) و دواتریشدا ناسرابوون بە لایەنگرییان بۆ عەلی‌ و بە پێشەوا دانانی”29.

دووەم: شیعەگەری راستەوخۆ لە دوای وەفاتی پێغەمبەر دەركەوت. ئەم رایەش رای هەركام لە: مێژوونووس یەعقوبی‌ و ئیبن خەلدون ‌و هەردوو رۆژهەڵاتناس (گۆڵدزیهەر، بەرنارد لویس)‌ و نووسەری میسری ئەحمەد ئەمین‌ و چەندینی ترە 30.

یەعقوبی دەڵێت: “لە دوای وەفاتی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) كۆمەڵێك لە موهاجیر و ئەنسار لە بەیعەتدان بە ئەبوبەكر دواكەوتن، مەیلیان بۆ عەلی هەبوو، لەوانە: عەبباسی كوڕی عەبدولموتەلیب، فەزلی كوڕی عەبباس، زوبەیری كوڕی عەوام، خالیدی كوڕی سەعید، میقدادی كوڕی عەمر، سەلمانی فارسی، ئەبو زەڕی غیفاری، عەمماری كوڕی یاسر، بەڕائی كوڕی عازیب‌ و ئوبەی كوڕی كەعب”31.
یاخود ئەحمەد ئەمین دەڵێت: “یەكەمین تۆوی شیعە ئەو كۆمەڵە بوون، لە دوای وەفاتی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) لایانوابوو ئالوبەیتی پێغەمبەر لە هەموو كەس لەپێشترن بۆ جێگرتنەوەی، لەناو ئەوانیشدا عەلی”32.

سێیەم: هەندێك دەربڕینی زانای شیعە موحسین ئەمینی عامیلی، ئەوەی لێ دێتە بەر، كە شیعە وەكو مەیلێكی رۆحی‌ و خۆشویستنی پێشەوا عەلی ‌و فەزڵدانی بەسەر ئەوانی تردا، لەسەردەمی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) دا سەری هەڵدا، بەڵام وەك ئاڕاستەیەكی سیاسی، راستەوخۆ لەدوای وەفاتی پێغەمبەر، لە رووداوی سەقیفەدا دەركەوت33.

چوارەم: هەركام لە ئیبن حەزم‌ و شێخ موحەمەد ئەبو زەهرە‌ و رۆژهەڵاتناس ویڵهاوزن، پێیانوایە لە سەروبەندی كوژرانی خەلیفە عوسمانی كوڕی عەفان لەساڵی (35ك)دا، دیاردەی شیعەگەری دەركەوت ‌و دواتر گەشەی كرد34.

پێنجەم: شیعە وەكو كۆمەڵ ‌و گروپێكی تایبەت، لەپاش جێنشیایەتی پێشەوا عەلی ‌و لەسەروبەندی شەڕی جەمەل ‌و سیفیندا لە دەوروبەری ساڵی (37ك)  دەركەوتن، ئەمەش رای ئیبنو نەدیم ‌و مەحمود شوكری ئالوسی ‌و رۆژهەڵاتناس مۆنتیگەمری وات35.

شەشەم: بەلای دكتۆر تەها حسەینەوە شیعەگەری بەماوەیەكی كەم لەدوای كوژرانی پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالیبەوە سەریهەڵدا36.
حەوتەم: هەركام لە عەلی سامی نەشار و كامل مستەفا شەیبـی  پێیانوایە سەربەخۆیی دەلالەتی زاراوەی  شیعە‌ و سەپاندنی بەسەر كۆمەڵەیەكی تایبەت بە شوێنكەوتەی ئالوبەیت لە دوای كوژرانی حسەین‌ و دەركەوتنی بزوتنەوەی (تەوابین)ەوە هاتە ئاراوە37.

هەشتەم: شیعە وەكو مەزهەبێكی هزری ‌و سیاسی لە كۆتایی سەدەی یەكەمی كۆچیدا دەركەوت، ئەمەش رای دكتۆر عیرفان عەبدولحەمیدە38.

ئەگەر بمانەوێت بەراوردی ئەو بۆچوونانە و واقیعی سەردەمی پێغەمبەر و دواتر بكەین، ئەوەمان لا رووندەبێتەوە كە لە سەردەمی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) خۆیدا  شتێك نەبووە بەناوی شیعەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا هەندێك لە هاوەڵان سۆز و خۆشەویستیەكی تایبەتیان هەبوو بۆ پێشەوا عەلی، لە سەرجەم هاوەڵانی تر بە لەپێشتریان دادەنا، دواتر لەپاش وەفاتی پێغەمبەر، لەسەروبەندی رووداوی سەقیفەی بەنی ساعیدە و هەڵبژاردنی خەلیفە ئەبوبەكرەوە تا كوژرانی خەلیفە عوسمان‌ و هەڵبژاردنی عەلی بە خەلیفە، چوارچێوەی ئەو ئاڕاستە رۆحی ‌و سۆزداریە بۆ پێشەوا عەلی بەهێزتر دەبێت ‌و روونتر دەردەكەوێت، كە دەتوانین بەئاماژە سەرەتاییەكانی دەركەوتنی شیعەی لەقەڵەم بدەین.

لەمبارەوە ئەبوبەكری باقلانی دەڵێت: “گێڕدراوەتەوە كە كۆمەڵێك لە هاوەڵانی پێغەمبەر (دروودی خوای لێبێت) فەزڵی عەلییان دەدا بەسەر سەرجەم هاوەڵانی تردا، لەسەردەمی ئەبوبەكر و لەوە دواتریشدا، لەوانەش: ئیبنو عەباس، جابیری كوڕی عەبدوڵا، حوزەیفەی كوڕی یەمان، عەمماری كوڕی یاسر، ئەبولهەیسەمی كوڕی تەیهان، زەیدی كوڕی سەوحان، قەعقاعی كوڕی عەمر، حیجری كوڕی عەدی…” 39.

یان ئیبنو عەبدولبەر وتوویەتی: “لە سەلمان‌، ئەبوزەڕ، میقداد، خەباب، جابر، ئەبوسەعیدی خودری‌، زەیدی كوڕی ئەڕقەمەوە گێڕدراوەتەوە كە عەلی كوڕی ئەبوتالیب یەكەم كەس بووە موسوڵمان بووە، ئەوان فەزلی عەلییان داوە بەسەر هاوەڵانی تردا” 40.

هەروەها ئیبن حەزم وتوویەتی: “موسوڵمانان راجیاییان هەیە لەسەر ئەوەی كێ لەدوای پێغەمبەران لە هەمووكەس باشترە، هەندێك لە ئەهلی سوننە، هەندێك لە موعتەزیلە و مورجیئەكان ‌و سەرجەم شیعەكان باوەڕیان وایە باشترین كەس لە دوای پێغەمبەر (دروودی خوای لێبێت) عەلی كوڕی ئەبوتالیبە، ئەم رایەشمان بەدەق لە هەندێك لەهاوەڵانی پێغەمبەر و كۆمەڵێك لە زانایانی تابیعین‌ و فەقیهەكانەوە گێڕاوەتەوە”41.

ئەوەی شایانی ئاماژەپێدانە ئەو هاوەڵ ‌و تابیعیانەی مەیلیان بۆ پێشەوا عەلی هەبوو،  فەزلی پێشەوا عەلیان دەدا بەسەر سەرجەم هاوەڵانی تردا بەبێ پەنا بردنە بەر جوێن‌ و سوكایەتی ‌و كافركردنی بەرامبەر،  زۆریان راوێژكار و لێپرسراو بوون لە سەردەمی خەلیفەكانی راشدیندا.

خاوەنی (مختصر التحفة الاثنی عشریة) ئەوكەسانە بە (الشیعة التفضیلیة) ناودەبات ‌و بەمشێوە دەیانناسێنێت: “ئەو كەسانە بوون كە فەزڵی پێشەوا عەلیان دەدا بەسەر سەرجەم هاوەڵاندا، بەبێ رق‌ و قین ‌و جوێندان‌و پەنابردنە بەر كافركردن” 42.

لەلایەكی ترەوە لەگەڵ هەبوونی ئەو ئاڕاستە رۆحی ‌و تێڕوانینە تایبەتە بۆ پێشەوا عەلی، بەدرێژایی سەردەمی هەر چوار خەلیفەی راشدین، وشەی (شیعە) تایبەت نەبووە بەكۆمەڵێكی دیاریكراو، بەڵكو بەواتا زمانەوانیەكەی بەكار هاتووە، هەروەك لەدەقی رێكەوتنەكەی شەڕی سیفینی نێوان عەلی ‌و موعاویەشدا هاتووە: ” هذا ما تقاضي عليه علي بن أبي طالب ومعاوية بن أبي سفيان وشيعتهما…وإن عليا وشيعته رضوا بعبدالله بن قيس، ورضي معاوية وشيعته بعمرو بن عاص…”43.

هەربۆیە لەوانەیە گونجاو بێت رێكەوتنی حەسەنی كوڕی عەلی ‌و موعاویە لە پاش وەفاتی پێشەوا عەلی ‌و وازهێنانی حەسەن لە مافی خەلیفایەتی بۆ موعاویە، بەسەرەتای بەرەو سەربەخۆبوونی دەلالەتی وشەی (شیعە) دابنرێت، كە لە پیشاندانی وەلائو خۆشەویستی ‌و لایەنگری تەواو بۆ پێشەوا عەلی‌ و ئالوبەیتدا خۆی دەبینیەوە.

هەر لەسەردەمی موعاویەدا و لەگەڵ دەستبەكاربوونی موغیرەی كوڕی شوعبە و دواتر زیادی كوڕی ئەبی، بە والی كوفە و مەروانی كوڕی حەكەم بە والی مەدینە‌ و بوسری كوڕی ئەبی ئەرتەئە بە والی بەسرە، دیاردەی سوكایەتیكردن‌ و جوێندان بە عەلی ‌و ئالوبەیت ‌و ئازاردانی لایەنگرانیان سەرهەڵدەدات، لێرەوە لایەنگر و هەوادارانی ئالوبەیت وەكو كۆمەڵەیەكی سیاسی مەترسیدار لەسەر دەسەڵاتی ئومەویەكان وێنادەكرێن، هەرلەو دەمەدا چەندین ناتۆرە و نازناوی تایبەتیان دراوەتە پاڵ كە دیارترینیان نازناوی (الترابیون) بووە44.

هەرلە هەمان سەردەمدا دوو رووداوی نامۆ روودەدەن دەبنە هۆكاری سەرەكی بیركردنەوەی لایەنگرانی ئالوبەیت لە شۆڕش‌ و یاخیبوون دژی ئوممەویەكان، كە دواتر لەسەر دەستی حسەینی كوڕی عەلیدا دەبێتە كردار، یەكەمیان: كوژرانی هەردوو هاوەڵی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) حوجری كوڕی عەدی ‌و عەمری كوڕی حەمیق كە لە گەورە لایەنگرانی پێشەوا عەلی بوون، ئەمەش بەفەرمان ‌و ئاگایی خودی موعاویەی كوڕی ئەبی سوفیان45، دووەمیان: دانانی یەزیدی كوڕی موعاویە لەلایەن باوكیەوە، وەك جێنشینی خۆی، ئەمەش پێچەوانەی رێكەوتنەكەی نێوان حەسەن ‌و موعاویە بوو، كە دەبوا موعاویە ئەوكارەی جێهێشتایە بۆ شورا و راوێژی موسوڵمانان46.

لەگەڵ دەستبەكاربوونی یەزیدی كوڕی موعاویە وەكو خەلیفە لە ساڵی (60ك)دا حسەینی كوڕی عەلی دژی دەسەڵاتی ئومەویەكان رادەپەڕێت، سەرەنجام بە كوژرانی كۆتایی دێت، ئیتر لە كوژرانی حسەین بەدواوە شیعە وەكو كۆمەڵێكی سیاسی شۆڕشگێر لە بەرامبەر دەسەڵاتی ئومەویەكان لەلایەك ‌و گروپەكانی خەواریج لەلایەكی دیەوە دەردەكەون، بەبێ ئەوەی هیچ جیاوازیەكیان هەبێت لە موسوڵمانانی تر، جگە لە بانگەشەی ستەمدیدەیی ئالوبەیت‌ و تۆڵەكردنەوەیان ‌و رووبەرووبوونەوەی دەسەڵاتی ئومەوی ‌و دژایەتی خەواریجەكان. ئەم ئاڕاستە شۆڕشگێڕیە لە مێژووی شیعە و شیعەگەرێتیدا لە دوای حسەین لە راپەڕینەكانی موختاری سەقەفی ‌و دواتر ئیمام زەیدی كورشی عەلی ‌و نەوەكانیدا خۆی دەبینێتەوە.

كەواتە سەرەتای ئاماژەكانی دەركەوتنی شیعە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو وەلائو خۆشەویستی ‌و تێڕوانینە رۆحیەی لە هەندێك لە هاوەڵانەوە هەبوو بۆ پێشەوا عەلی، كە بە روونی لە رووداوی سەقیفەی بەنی ساعیدەوە دەركەوت، دواتر لە پاش وەفاتی پێشەوا عەلی، ئەو خۆشەویستیە پێدەنێتە قۆناغێكی ترەوە، زۆرتر لە بەرگێكی سیاسی هێمندا خۆی دەبینێتەوە، قۆناغی سێەمیش كە لە راپەڕینی حسەینەوە دەستپێدەكات لایەنگرانی ئالوبەیت وەكو كۆمەڵەیەكی سیاسی شۆڕشگێڕ دژی ئومەویەكان دەردەكەون.

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا شیعە وەكو مەزهەبێكی فیقهی ‌و فیكریی خاوەن بۆچوون ‌و ئیجتیهادات‌ و گێڕانەوەی تایبەت بە خۆیان، لە ئیمام جەعفەری سادق‌ و قوتابیەكانیەوە لە سەرەتاكانی دروستبوونی دەوڵەتی عەبباسیەوە دەستپێدەكات‌ و دواتر گەشە دەكات.

گروپەكانی شیعە
هەركام لە نەوبەختی‌، ئەشعەری‌، مەلەتی‌، بەغدادی‌، ئەسفراینی‌، شەهرستانی‌، فەخرەدینی رازی‌، ئیبن تەیمیە‌، عەزودەدینی ئیجی‌ و كەسانی تر، باسیان لە گروپەكانی شیعە كردووە لە رووی چەندایەتی ‌و چۆنایەتیەوە، بەڵام بە هیچ جۆرێك هاوڕایی لەنێوانیاندا بەدیناكرێت لە سەر ژمارەی تەواوی گروپەكانی شیعە، بۆ نموونە هەركەسەیان هاتووە بە ژمارەیەك گروپەكانی شیعەی خەمڵاندووە، لەوانە: (15، 20، 25، 30، 40، 45،50، 70 ).

لەراستیدا زۆربەی ئەو ژمارانە هەڵەن، لەنێویاندا ناوی چەندین گروپ براوە كە لە واقعدا بوونیان نەبووە، یان ناوی چەند گروپێكی تر دراوەتە پاڵ هەندێك كەسایەتی شیعە، كە ئەو كەسایەتیانە لە ژیانیاندا خاوەنی رێبازێكی جیاواز و تایبەت نەبوون، یاخود قوتابخانەیەیەكی تایبەتیان نەبووە، یان نوسراوێكی بەهێزیان لە پاش بەجێنەماوە، بیسەلمێنێت كە خاوەنی راو بۆچوونی جیاواز و تایبەت بوون. بەدوور نازانرێت كە هەندێك كەسایەتی شیعە بەهۆی دەربڕینی رایەكی نامۆ و نەخوازراوەوە ناوی گروپ‌ و كۆمەڵەیەكیان درابێتە پاڵ، كە ئەم دیاردەیە لە نێو مەزهەب‌ و ئاڕاستەكانی تریشدا بەدیدەكرێت.

لەو گروپە سەرەكیانەی شیعە كە لە ئەمڕۆدا بوونیان هەیەو شوێنكەوتەی خۆیان هەیە لە جیهانی ئیسلامیدا، گروپەكانی: ئیمامی، زەیدی‌ و ئیسماعیلین، لەمبارەوە ئێمەش تەنها گرنگی بە بیرو بۆچوون‌ و مێژووی سەرهەڵدان‌ و گەشەكردنی ئەم سێ گروپە دەدەین، لەگەڵ ئاماژەدان بە هێڵە گشتی ‌و بنەما سەرەكیەكانی هەندێك لە گروپە پەڕگیر و لادەرە شیعیەكان.

 

ئەم بابەتە وەرگیراوە لە ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان

سەرچاوە و پەراوێز
1- ابن منظور: لسان العرب، تحقيق: عبد الله علي الكبير وآخرون، دار المعارف، القاهرة، د.ت، 4/2377.
2- الشهرستاني: الملل والنحل، صححه وعلق عليه: أحمد فهمي محمد، دار الكتب العلمية، بيروت، ط2، 1992، 1/144.
3-  ابن حزم: الفصل في الملل والأهواء والنحل، تحقيق: محمد إبراهيم نصر وعبدالرحمن عميرة، دار الجيل، بيروت، ط2، 1996، 2/270.
4- مغنية، محمد جواد: الشيعة والحاكمون، تحقيق: سامي الغريري، منشورات الرضا، بيروت، ط1، 2012، ص29.
5- ابن خلدون: مقدمة ابن خلدون، اعتنى به: هيثم جمعة هلال، مؤسسة المعارف، بيروت، ط1، 2007،ص 217. آل كاشف الغطاء، محمد حسين: أصل الشيعة وأصولها، دار الأضواء، بيروت، ط1، 1990، ص 145.
6- الهيثمي: الصواعق المحرقة في الرد على أهل البدع والزندقة، تحقيق: علي شوشة، مكتبة فياض، المنصورة، ص 361.
7- هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 361.
8- بوخاری‌و موسلیم لە سەحیحەكانیاندا گێڕاویانەتەوە.
9- ئیبنو حەجەری هەیسەمی دەڵێت: فەرموودەیەكی سەحیحەو گومانی تێدا نیە كۆمەڵێكی وەك تیرمیزی‌و نەسائی‌و ئەحمەد گێڕاویانەتەوە، ئەم فەرموودە رێگەی گێڕانەوەی زۆری هەیە، شازدە هاوەڵی پێغەمبەر گێڕاویانەتەوە، لە گێڕانەوەیەك لە ئیمام ئەحمەدەوە: سی هاوەڵ لە پێغەمبەریان بیستووەو شایەتیان بۆ عەلی داوە لەسەر ئەم فەرموودە لەكاتی خەلافەتیدا، زۆربەی سەنەدی گێڕانەوەكان سەحیح‌و حەسەنن، الهيثمي: سەرچاوەی پێشوو، ل139.
10- بوخاری‌و موسلیم لە سەحیحەكانیاندا گێڕاویانەتەوە.
11- موسلیم لە سەحیحەكەیدا گێڕاویەتیەوە بە ژمارە( 2404، 6373).
12- ئەم فەرموودەیە لە چەند رێگەیەكەوە لە دایكی ئیمانداران ئوم سەلەمەوە ئیمام ئەحمەدو تەبەرانی‌و تیرمیزی‌و تەبەری‌و هەندێكی تر گێڕاویانەتەوە، هەرچەندە لە هەندێك لە سەنەدی گێڕانەوەكاندا كەسی لاوازی وەك شەهری كوڕی حەوشەبی تێدایە بەڵام بەهۆی شایەت‌و پشتگیرەوە بە فەرموودەیەكی سەحیح دانراوە.
13- فلهوزن، يوليوس:أحزاب المعارضة السياسية الدينية في صدر الإسلام، الخوارج والشيعة، ترجمة: عبد الرحمن بدوي، مكتبة النهضة المصرية، القاهرة، 1958، ل 240.  لويس، برنارد: أصول الإسماعيلية والفاطمية والقرمطية، ترجمة: خليل أحمد جلو وجاسم محمد الرجب، دار الحداثة، ص 60. عبدالحميد، د.عرفان: دراسات في الفرق والعقائد الإسلامية، مطبعة أسعد، بغداد، ل 23.
14- فلهوزن، يوليوس:سەرچاوەی پێشوو، ل241. عبدالحميد، د.عرفان:سەرچاوەی پێشوو  ل24.
15- عبدالحميد، د.عرفان:  سەرچاوەی پێشوو، ل 24.
16-  عبدالحميد، د.عرفان: سەرچاوەی پێشوو، 25.
17- فلهوزن، يوليوس:سەرچاوەی پێشوو، ل244.
18- الشهرستاني:سەرچاوەی پێشوو 1/177. البغدادي: الفرق بين الفرق، تحقيق: عثمان الخشت، مكتبة ابن سينا، القاهرة، ص 205. القمي: المقالات والفرق، تحقيق: محمد جواد مشكور، مطبعة حيدري، طهران، ل20. أبو زهرة، محمد: تأريخ المذاهب الإسلامية، دار الفكر العربي، القاهرة، ص 35.
19- الطبري: تأريخ الرسل والملوك، تحقيق: محمد أبوالفضل إبراهيم، دار المعارف، مصر، 4/340.البغدادي: سەرچاوەی پێشوو، ص206. القمي:سەرچاوەی پێشوو، ل20.
20- القمي:سەرچاوەی پێشوو، ل20. الكشي:رجال الكشي، تحقيق: أحمد الحسيني، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط1، 2009، ص85.
21- عبد الحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو، ل31.
22-  عبد الحميد، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل31.
23- عبد الحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو، ل31.
24- الآلوسي، محمود شكري:  مختصر التحفة الاثني عشرية، تحقيق: محب الدين الخطيب، المطبعة السلفية، القاهرة، 1373ﻫ  ص298.
25- أمين، أحمد: فجر الإسلام، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 2004،ص 262.
26- عبد الحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو، ل32.
27- المفيد، محمد بن محمد:  تصحيح العقائد الإمامية، تحقيق: حسين دركاهي، مؤسسة الإمام الصادق، قم، ط1، 1413ﻫ.ق، ص 131.
28- النوبختي: فرق الشيعة، تحقيق: المستشرق الألماني:  ﻫ.ريتر، بدايات، سوريا، 2007، ص 15.آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو، ل118. مغنية، محمد جواد: الشيعة والحاكمون، ص29. الحسني، هاشم معروف: أصول التشيع، دار التعارف، بيروت، ط1، 2006، ص 23.
29- النوبختي:سەرچاوەی پێشوو، ل 15.
30- اليعقوبي: تأريخ اليعقوبي، تحقيق: عبدالأمير مهنا، شركة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط1، 2010. 2/9. ابن خلدون: العبر وديوان المبتدأ والخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر، تحقيق: أبو صهيب الكرمي، بيت الأفكار الدولية، الرياض، ص693.  لويس، برنارد:سەرچاوەی پێشوو، ل58.  أمين، أحمد: فجر الإسلام، ص 253.
31- اليعقوبي: سەرچاوەی پێشوو 2/9.
32- أمين، أحمد: فجر الإسلام، ص 253.
33-الأمين، محسن: أعيان الشيعة، تحقيق: حسن الأمين، دار التعارف، بيروت، 1983، 1/23.
34- ابن حزم: سەرچاوەی پێشوو 2/216. فلهوزن، يوليوس: سەرچاوەی پێشوو، ل146. أبو زهرة، محمد: تأريخ المذاهب الإسلامية، ص262.
35- ابن النديم: الفهرست، دار المعرفة، بيروت، ص 249، الآلوسي، محمود شكري:  سەرچاوەی پێشوو، ل 5.  Montgomery Watt, Islam and the Integration of Society p,104
36-  حسين، طه: الفتنة الكبرى، علي وبنوه، دار المعارف، القاهرة، ط13، ص 173.
37- الشيبي، كامل مصطفى: الصلة بين التصوف والتشيع، دار المعارف، القاهرة، ط2، ص 18. النشار، علي سامي: نشأة الفكر الفلسفي في الإسلام، دار السلام، القاهرة، ط1، 2008، 2/686.
38- عبدالحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو، ل17.
39-   الباقلاني: مناقب الأئمة الأربعة، تحقيق: سميرة فرحات، دار المنتخب العربي، بيروت، ط1، 2002. ص 480.
40- ابن عبدالبر: الاستيعاب في معرفة الأصحاب، تحقيق: خليل مأمون شيحا، دار المعرفة، بيروت، ط1، 2006، ص 527.
41- ابن حزم: سەرچاوەی پێشوو4/181.
42- الآلوسي: سەرچاوەی پێشوو، ل5.
43- الدينوري، أبو حنيفة: الأخبار الطوال، مطبعة السعادة، مصر، 1330ه، ص 197. حميدالله، محمد: مجموعة الوثائق السياسية للعهد النبوي والخلافة الراشدة، دار النفائس، بيروت، ط6، 1987، ص 538.
44- الطبري:سەرچاوەی پێشوو 5/253. ابن الأثير: الكامل في التأريخ، تحقيق: أبوالفداء عبدالله القاضي، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1،1987،3/278، 279، 318، 330. نازناوی (الترابیون) نیسبەتە بۆلای پێشەوا عەلی،  بوخاری‌و موسلیم لە سەحیحەكانیاندا گێڕاویانەتەوە: جارێكیان عەلی‌و‌و فاتیمەی خێزانی دەمە بۆڵەیەكیان دەبێت، عەلی دەچێتە مزگەوت، دواتر پێغەمبەر( دروودی خوای لەسەر بێت) هەواڵی دەپرسێت، كە دەزانێت چۆتە مزگەوت بەدوایدا دەچێت، لەوكاتەدا عەلی خەوتووەو عەباكەی لەشان كەوتووەو تەپوتۆزاوی بووە، پێغەمبەر ( دروودی خوای لەسەر بێت) پێیدەڵێت: هەستە ئەبو توراب. 45- الدينوري: سەرچاوەی پێشوو، ل226، الطبري: سەرچاوەی پێشوو5/265،275. ابن الأثير: سەرچاوەی پێشوو، 3/326.
46- ابن الجوزي: المنتظم في تأريخ الملوك والأمم، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا ومصطفى عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1992، 5/285 ابن الأثير: سەرچاوەی پێشوو 3/349.