هــەلبژاردنی شــارلــی پێنجەم وەك ئیپمراتۆر

لەكانونی دووەمی 1519 ئێمپراتۆرمە كسیملیانی یەكەم كۆچ دوایی كرد، وای بۆدەچووكە دەنگدەرە ئەلمانیەكان لەدوای خۆی شارلی یەكەم هەلدەبژیرن كەشای ئیسپانیا بوو تایبەتی پاش ئەوەی مەكسیملیان زۆر دانی ،بەلام دوای مردنی ئیمپراتۆر شتەكان وەكو خۆیان لێ هاتەوە كاندیرەكان بۆ پۆستی ئیمپراتۆریەت لەگەل شارل هەریەك لەشای فەرەنسا فرانسوای یەكەم ، هنری هەشتەم شای انگلترا بوو. فرانسوا بەلێنی دابوو كاتی هەلبژاردكان كەشەر بكات دژی توركەكان بۆ بەرگری كردن لە ئیمپراتۆریەت تۆرێكی فراوانی رێگاوبان بنیات بنێ لەگەل سەپاندنی سەروەری یاساو گێرانەوەی ئاسایش و یاسا بۆ ئەلمانیا كەبە دەست گێرە شێوێنی دەبنالاند، لە راستیدا فرانسوا تەنیا بایەخی بە شانشینەكەی خۆی كەفەرەنسا بوو دەدا گەر هەلبژادرابا ،ئەلمانیەكان ئەوەندە رێگاوبان و سەروەری یاسا یان نەدەویست زیاتر بایەخیان بە پارێزگاری كردن لەسەر بەخۆی خۆیان دەدا لەگەل دەست وەرنەدان نێو كاروباری ناو خۆی یان هەرچی هنری هەشتەم بوو زۆر بایەخی بە هەولدان كەی نەدەدا وە هەموو كاندیرەكانی تر دەیا نویست لایەنگری ئەو بەدەست بێت لەكاتێكدا پاپالیوی دەیەم بریاری دا لایەنگری فرانسوا بكات كەئەمەش بووە هۆی دەنگدەرەكان كە حەزیان نەدەكرد پاپا بێتە ناو هەلبژاردن و پەستانیان بخاتە سەر ئەمەش بەزەرەری فرانسوا شكایەوە . لەگەل ئەوەی دەنگدەرەكان هەموو ئەلمانی بوون ، بەلام بەرژەوەندی تاكەكەسی خۆیان پێ باشتربوو لەبەرژەوەندی گشتی ، هەروەها یەرتیل كاریگەری هەبوو لەسەریان ، فرانسوا ئامادە بوو یەرتیلێكی زۆریان بداتێ بەلام سامان و سەروەتی بەقەد سامانی شارل نەبوو، دەنگدەری ندیركو بماكەی فرانسوا لەسەرەتادا لایەنگری بوون، هەروەها لایەنگری مێری پلاتینان و سكونیا جێگای شەك بوو چونكە لەسەردەمی مەكسیملیان زیانیان پێ گەیشت بوو، بنەمالە سەرمایە دارەكانی ئەلمانیا نزیكەی ملیونێك جنیسەیان خەرچ كرد بۆ پروپاگەندەكردن بۆ شارل بەتایبەتی بنەمالەی مۆگەر ، كاتێك پاپا لیوی دەیەم و فرانسوای یەكەم پشنیازیان كرد كەمیری سكونیا فرانسوا
هەلبژێرك یان خۆی كاندیە بكات ، فریدریكی میری سكونیا ئەم پێشنیازەی رەت كردەوە دەنگی بۆشارل بوو دەنگدەرەكانی تر لایەنگریان كرد. لێرە شارل بووە ئیمراتۆری ئیمراتۆریەتی رۆمانی پیرۆز بەناوی شارلی پێنچەم لە28 حوزەیرانی سالی 1519 لە شارلە فرانكفۆرن وە پۆستەكەی لەشاری ئیكسی لا شاپیل پایتەختی شارلمان لە 23 تشرینی یەكەمی سالی 1520 وەگرد . پاش هەلبژاردنی ئیمراتۆر راوێژكارەكەی (گاینارا) بۆی نووسن (گەورە) خودا زۆر نەرم و نیانە لەگەلت لەناو جیهانی مەسیحەكان بەرزی كردبیتەوە بەسەر میرو پاشایەكان، بۆ دەسەلاتێك كەكەس خەونیشی پێوە نەدەدێت هەر لەسەردەمی باپیرە گەورەت (شارلمان) ،تۆی لەشوێنیك داناوە كە بەخۆیەوە شانشینی جیهانی هاتەكایەوە ،لەگەل یەكگرتنی جیهانی مەسیحی لەژێر سێبەری یەك رابەر ٍ” . شارلی پێنجەم ئیمراتۆریەێكی فراوان و مولكێكی زۆری لەئەوروپاو ئەفریقیاو ئەمریكاو هەتا ئاسیاش بۆ ماوە ، بەلام شكۆبەندی ئیمراتۆریەت زیاتر لەگەل سەردەم ناوەراستەكان دەگونی نەك لەگەل سەردەنوێ كان شارل هێچ رێگایەكی لەپێش نەبوو تا ئێمپراتۆریە نەكەی بكاتە یەكەیەكی یەكگرتوو.یەكپارچەیی ئەلمانیا جورێك بوو لەخەون كە نەدەهاتە دی لەگەل سەربەخۆی میرەكان وهەولدان بۆرزگاربوون لەحوكی ئیمپراتۆریەت شۆرشی لۆپەری وشەرە خوێناویەكان وبلاوبوونەوەی گێرە شێوێنی وبەربەریەن بوونە هۆی زیاتر ئالۆزكردنی یارەكە،یەكگرتنیش بۆ سەدەی نۆزدەهەم دواكەوت،ئێمپرا تۆر حكومەتێكی ناوەندی بەتوانایی نەبوو بۆهەلسوراندنی كاروباری ئیمپراتۆریە فراوانەكە، هەروەها هێزێكی هەمیشەیی یان گەنجینە یەكی تایبەتی نەبوو شارل هەردەم لە گواستنەوەبوو لەنێوان پایتەختەكان مولكەكانی دلا.

كێشەی كارگێرییەكانی شارلی پێنجەم
شارلی پێنجەم زیاتر بایەخی بەئیمپراتۆر یەتەكەی و مولك ومالەكەی دەدالەئەلمانیا كەربەستێكی ئیمبراتۆریەكەی دادەنا. ئەم ئیمراتۆریە تەفراوانە پێكهاتبوو لەئیسپانیا و زەوییە نزمەكان و ئیتالیا وئەلمانیا ونەمساش لەگەلدابێ‌ هەند ێك لەگەل هەندێك لەرێگای ژنخوازی بەیەكتر بەسترابوونەوە و بووە مولكی بنەمالەیەك ئەویش هبسیرگی نەمساوی ،ئەم بنەمالەیە تاكە پەیوەست بوو كەبەشەكانی ئیمبراتۆیەتی بەیەكەوە دەبەستەوە ئەویش خۆی لە كەسێتی ئیمبراتۆر دەبینیەوەكەبۆی مابۆوە لەباك و باپیرانی ئەم ئیمبراتۆریەتە حكومەتێكی ناوەندی نەبوو خۆی سەپێنێ‌ بەسەر هەموو بەشەكان ،هەرولاتێك داب و نەریت و یاسا و دامەزراوەی تایبەتی خۆی هەبوو هیچ لێك چوونێك لەشێوازی حوكم لەنێوان ولاتەكان نەبوو یان پەیوەستەك بەیەكیان ببەستێتەوە تەنا كەسێتی شارلی پێنجەم .زەوییە نزمەكان لە 17 كەرت پێك دەهات هەر كەرتێك یەكەیەكی سیاسی تەواو بوو لەگەل هەبوونی كارگیرییەكی ناوەندی و بوون نوێنەرایەتی هەموو كەرتەكان و میرنشینی برگند یای سەر بەوان رێكخستنێكی سیاسی سەربەخۆی هەبوو .
ئیسپانیش یەكگرتوو نەبوو ، شانشینی قشتلم بەشێكی زۆری ئیسپانیا بوو لەگەل مولكەكانی ئەمریكەكان تازە دۆزراوە و بەشێكی ئەفریقیا ،شانشینی ئارگۆن پێكهاتبوو لەچوار ولاتی سەربەخۆ (ئارگۆب ،كاتالۆنیا ،سلنسیە ،ناڤار )،شانشینی ناپۆلی و سقلیە و ساردنیا سەر شانشینی ئارگۆن بوو .هەریەك كەم دەولەتانە و كەرتانە كارگیری و پەرلەمانی تایبەتی خۆیان هەبوو لەگەل یاسای باجی تایبەتی .هەروەها مولكە رەسەنەكانی بنەمالەی هبسبرگ كەپێكهاتبوو لەنەمسا ،سیزیا ،كارینولا كارنشیا ،نیرول بەم شێوەیە بەرێوە دەچوون .

گیروگرفتەكانی شارل لەئەلمانیا
كاتێك شارلی پێنجەم پۆستی لەسەر كرد ،ئیمبراتۆریەتی رۆمانی پیرۆز پێكهاتووە لەگەلی ئەلمانی و چیك بوهیمیا ،ئەلمانیا پێشبینی یەكگرتنی دەكرد وەكو فەرەنسا و ئینگلیز ،چونكە هەموویان واهەستیان دەكرد لەیەك رەگەزن وبەیەك زمان دەدوێن داب و نەریتی هاوبەشیان هەیە .ئەلمانیا لەگیانی نیشتمانی بێبەش نەبوون زۆربەی سوارچاك و ناودارەكانیان داوای نیشتمانی و هەست كردن بەچاك كردن دامەزراوە كۆنەكانیان دەكرد .ئەگەر شارل هەولەكانی بۆ یەكخستنی ئەلمانیا بخستبایە گەر دەیتوانی ئەلمانیا و هۆلەنداو نەمسا یەك بخا ئەوكات دەبووە بەهێزترین ولاتەكانی ئەوروپا .تەنگ و چەلەمەكانی پێشی لەتەنك و چەلەمەكانی نێوان فەرەنسا و ئیگلترا زیاتر نەبوون كەخۆیان یەك خستن . شارل ئامادەنەبوو دەستبەرداری مولك ومالێ بێت لەئیسپانیاو ئەمەریكاكە سەروەتێكی زۆر بۆ دەهاتە خەزێنەكەی لەپێناوی یەكگرتنی ئەلمانیا ئەم یەكگرتنەش مایەی ماندووبوون خەرجیەكی زۆر بوو .مبروكان رەخنەیان لەئیمپراتۆر هەبوو تاوانباریان كردبووبەنەبووی هەستی نەتەوایەتی وپشت گوێ خستنی كاروباری ئەلمانیائیمپراتۆر خۆی بەزمانی فەرەنسی دەدوا لەجیاتی زمانی ئەلمانیا ،هیچ لەراوێژكارەكانی لەئەلمانیا نەبووبووی ،پێش هەلبژاردنی بەئیمپراتۆر دەنگ دەران داوایان لەمیرەكان كرد زمانی ئەلمانیا ببێتە زمانی فەرمی لەجیاتی زمانی لاتینی وفەرمانبەرەكان ئەلمانیا بن تەنیا هێزی بێگانەش لەشەرەكانی بەكارنەهێنی ،نابێ دەست بەرداری خاكی ئەلمانیا بێت بۆ دەسەلاتی بێگانە،وەنابێ زۆر لەمیرەكان بكاتە بۆ سەر شۆركردن بۆ بێگانەكان ،دان بەسەربەخۆیی ولایەنەكان بنێ و ئەبفوومەنی وصایەت دابەزرینی بۆ بەشداری كردن .دابنی ئەلمانیا لەوورمز سالی 1521 كۆبۆوە بریاری دا ئەنجومەنی وهایەت دابمەزرێنی ولە 23ئەندام پێك بێت كەنوێنەری بەرژەوەند یەكان ولایە تەكان ئەلمانیان.گەر ئەنجومەنی وهایەت بیستوانیایە سەربەخۆیی ئابووری و یەكێتی گومرگی لەنێوان ولایەتەكان بهێناباكارە لەرێگای سەپاندی باج بەسەر شتومەكە هاوردەكان لەدەسهتاتەكان ئیمبراتۆریان كەم دەكردەوە وئەلمانیابەموەو یەكێتی سیاسی هەنگاوی دەنا .
نارەزایی زۆری دەولەمەندەكانی شارەكان و بازرگانەكان كەزۆری باج دەبێتە هۆی تێكچونی بازرگانیان وای كرد ئەنجومەنی وەسایەت واز لەم بیرۆكەت بهێنی و پەنابباتە بەر بەخشینەكان هەرولایەتێك لەولایەتەكان ئەنجومەنی وەسایەت بۆ جاری دوایی لەنۆرمبرگ كۆبووە پاش سێ‌ سال و هیچ كارێكی بەسودی نەكرد تەنها دەركردنی چەند یاسایەك نەبێت كەكەوتە بواری جێبەجێ‌ كردنی لەسالی 1532 ،لێرە دەردەكەوێت كەئیمبراتۆر حەزی نەدەكرد ئەنجومەنی وەسایەت بەشداری دەسەلاتی بكات رێگای بەمیرەكانی ولایەتەكان دا كەسەربەخۆبن .

شۆرشی جوتیاران
هەروەكو زالبونی میرەكان بەسەر شۆرشی سوارچاكەكان بەهەمان شێوە میرەكان شۆرشی جوتیارانیان دامركاندەوە و كۆتاییان بێ‌ هێنا سالی 1525 ،لەسەدەی پازدە باری جوتیاران بەرەو باسكی رۆریشت بەهۆی كەمی دانیشتوان و كەمی دەستی كار ،هەندێ‌ئازادیان وەرگرن ،ئاستی هۆشیارییان بەرزبۆوە و رەخنەیان گرت بەرامبەر باجی دەرەگایەتی و راوكردن لەكێلگەكانیان ،لەسەدەی شازدەهەم كاتێك داهاتی پیاوە ماقولەكان كەم بۆوە بەهۆی كێشە ئابوریەكان بەرزبوونەوەی نرخ لەسەرەتاسەدە ،ویستیان باجی دەرەبەگایەتی بسەپێتەوە ،بەلام جوتیاران ویستیان ئازادی زیاتر دەستەبەربكەن داوا كاربەكانیان ئاسایی بوو لەدەست بەسەر داگرتنی دارستانەكانیان و مل كەچ كردنیان بۆ خزمەت كردنی پیاوە ماقولەكان ،رێنماییەكانی لۆ نەرهاندەریان بوو بۆ شۆرش كردنی ،توماسی مۆنزار ،وساكاو هاندەری جوتیاران بوون بۆ هەلگیرسناندنی شۆرش لە تۆربخیا و دروست كردنی كۆمەلگایەتی شیوعی لە مشلهاوزن لەسكۆنیا لەكێك لەدروشمە كانیان دەلێ‌(شۆرشی بكەن ،شەربكەن لەپێناوی خودا بەردەوام بن —-ئەی دانیشتوانانی شاروگوند و كرێكارانی كانگەكان بەردەوام بن —-هەتا ئاگرپێ‌ یە وامەكان خوێن شمشێرەكاتتان سارد بكاتەوە —- چونكە خوا لەگەلنانە.شۆرش لەداستانی رەش دەستی پێكرد و خوارووی رۆژهەلاتی ئەلمانیا بلاوبۆوە بەرو نەمسا و سەكسونیا سالی 1525 ،لەسەرەتادا لۆشەر خۆشحال بوو چونكە شۆرشەكە دژی كەنیسە و پیاوانی ئایینی بوو ،كاتێك شۆرش دژی پیاوە ماقولان لەناوەراست و خوارووی ئەلمانیا بلاوبۆوە لۆشەر هەستی كرد شۆرش دژی لۆپەری دەوەستی پیاوە ماقولانی هاندا بۆ دامركاندەوەی شۆرشەكە میری سەكسۆنیا دارمشتان توانی بەسەر جوتیاران زال بی لەفرانكها وزن (مایس 1525) پاشان شۆرش بەخێرایی لەناو چوو……سەركەوتنی پیاوە ماقولان بەسەر جوتیاران سەركەوتنێكی تربوو دژی ئیمپراتۆر چونكە ئیمپراتۆر پارێزەری جوتیاران بوو،دەسەلاتی ما قولان زیاتر بوولەسەر حیسابی ئیمپراتۆر رەوشتی جوتیاران بەرەو خراپی رۆیشت زیاتر لەجاران.

شەرەكانی شارلی پێنجەم

كێشەكانی شارل زیاتر ئالۆز بوون بەهۆی شەرە دەرەكیەكانی كێشەیەكی بەردەوامی لەگەل شای فەرەنسا بۆ ماوە لەمەش زیاتر چاو برینی شای فەرەنسا فرانسوای یەكەم لە پۆستی ئیمپراتۆر یەتی رۆمانی پیرۆز ئەمەش وایكرد شارل تامردنی شەری لە گەلدا بكات .شەری نێوان ئیمپراتۆر شارلی پێنجەم و شای فەرەنسا فرانسوای یەكەم .فرانسوای یەكەم كەسێكی سەرەرۆ بوو هەستی بە بەرپرسیاریەتی نەدەكرد شانازی بەخۆی و تواناسەربازییەكانی دەكرد،پۆستی شاهانەی سالی 1515وەرگرت كاتێك ولاتەی چواردەوری بەمولكەكانی بنەمالەی هببرگ گیرابوو هەولی دا خۆی لەم گەمارۆیە رزگاربكات بەهاندانی دەولە بچوكەكان كەدژی ئیمپراتۆر یەت بوەستن ،هەروەكو باسمان كرد پێش تر سەركەوتوو نەبوو لەبەدەستهێنانی تاجی ئیمپراتۆریەت،نەیتوانی خۆی راگرێ و هەڵسابەگەران بەدوای بەهانە بۆ شەربەرپا كردن دژی شارل

تــالانــكردنــی رۆمــــا *
*
سوپای ئیمپراتۆر لەچیاكانی ئەلب پەریەوە بەرەو ئیتالیا ،موچەی سەربازەكانیش دواكەتبوو ،ئەو ئازوقەبەی هەیان بوو بەشیانی نەدەكرد سوپا بەرەو رۆما بەرێكەوت و بە(فلورنسا)تێپەرین وایان دەزانی هەموو سەروەت و سامانی دونیا لەرۆما دایە .سەركردە فەرەنسیەكان نەیتوانی زال بێ بەسەریان هێرشیان كردە سەر شاری رۆما لە مایسی 1527 دزین وتالان وئابروو بردنی ژنان بەتایبەتی راهبە جوانەكان دەستی پێكرد بۆ ماوەی نۆ مانگ . پاپا كلمینت لەقەلای سەنت ئەنجیلۆ خۆی شاردبۆوە ، ناچار بوو رێككەوتنی ئاشتی لەگەل شارل مۆر بكا بەو پێ یە سفۆرزا گەراوە بۆ میلان ومەدینشی بۆ فلورنسا و پاپا بەشێك لەزەویەكانی وەرگرتەوە .تالانكردنی رۆما بووە جێ ی رقی هەموو جیانی كانۆلیكی ، هەتا هێزی هەشتەم كەدلسۆزی پاپا بوو یارمەتی فرانسوای دا لەكێشەكانی لەگەل شارل .بەلام هەلەسەربازییەكانی فرانسوا زۆر بوون وایان لێكرد پێ یەكانی جێگیر نەكات (ئیتالیا) رێككەوتنی ئاشتی كمبری لەگەل شارل مۆركرد سالی 1529 بەپێ ی ئەو رێككەوتنە بەلێن نامەی مەدرید بەندەكانی نوێ بوونەوە بەدەست بەردانی زەویە نزمەكان و ئیتالیا ولەبارەی میرنشینی برگندیا زۆر توند نەبوون لە سالی 1530 ئیمپراتۆر سەردانی ئیتالیای كرد لەوی تاجی لومباردیا.وتاجی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی پیرۆزی وەرگرت لەپاپا،ئەمەش دوابەخشینی تاج بوو لەلایەن پاپا بۆ ئیمپراتۆری ئیمپراتۆریەتی رۆمانی پیرۆز تەمەنی شارل ئەو كات سێ سال بوو. شەر لەنێوان شارل وفرانسوا لە سالانی (1536-1538 ) نۆێ بۆوە بەهاوپەیمانی فەرەنسا لەگەل میرەكانی پرۆتستنان لەئەلمانیا و ئوسكلتلدە وسویدو دانمارك و ولاتی عوسمانی . هەروەها شەرەكە لە سالانی (1542-1544 ) نۆی بۆوەو بەردەوام بوو تادوای مردنی فرانسواش لەسالی 1547 بە رێككەوتنی ئاشتی كاتو كامبریس سالی 1559 كۆتایی هات لە نێوان هنری دووەمی شای فەرەنسا (1547-1559) و فیلپی دووەمی شای ئیسپانیا و كوری شارلی پێنجەم . بەپێ ی ئەم بەلێن نامەیە ئیتالیا بۆ شانشینی ئیسپانیاو فەرەنسا دەستی گرت بەسەر سێ شاری گرنگی ئیمپراتۆریەت گرت ئەوانیش میتزو تول و ڤیردون بوون . بەمجۆرە فەرەنسا لەسەر حیسابی ئەلمانیا فراوان بوو . ئاكامی كێشە كێشی نێوان بنەمالەی هبسبرگ و فەرەنسا پارێزگاری كردنی هاوسەنگی جیانی بوو لەگەل دەست وەرنەدانی فەرەنسا لەكاروباری ئەلمانیا لەمەودوا،بەلام لەهەمان كاتدا ئەم كێشانە رێگا خۆش كەربوون بۆ دەركەوتنی دەولەتی عوسمانی لەرۆژهەلاتی ئەوروپاو بلاو بوونەوەی پرۆتستنتانی لە ئەلمانیا لەكۆتایشدا ئەم ركابەرییە دروست هاوپەیمانی فەرەنسی توركی لێ كەوتەوەو فەرەنساش امیتازانێكی زۆری دەست كەوت لە دەولەتی عوسمانی .

*كــۆتــایـی شــارلــی پێنجەم *

شارلی پێنجەم دەست بەرداری پۆستەكەی بوو لەسالی 1556 پاش ئەوەی شەروكێشەكان ماندوویان كرد ، مولكەكانی دابەشكرد لەنێوان فیلپی كوری فردیناندی برای .
ئیسپانیاو زەوییە نزمەكان و ئەمەریكا وئیتالیا بۆ فیلیپ بوو ،بەلام فردیناند مولكە پاشماوەكانی ئەلمانیای بۆ ماوە وهەر لەسالی 1531 حوكمی ئەلمانیای دەكردلەجیاتی شارلی برای كەزۆر بەی كاتەكان نادیاربوو، شارل تەنها نازناوی ئیمپراتۆری بۆماوە تامردنی لەسالی 1558 دووسالی كۆتایی ژیانی لە دێرێك بردە سەر لەئیسپانیا بۆ خودا پەرستی .