كوردو كوردمانج و كوردەواری كلیلی دۆزینەوەی مێژووی هەزاران ساڵە

عەبدولخالق سەرسام

تا ئێستا لەهیچ سەرچاوەیەك ناوی كوردوكرمانج وماناكانی قەناعەتی پێ‌ نەهێناوم لەچیەوە هاتووە.. ئەگەر چی دیارترین بۆ چونیان هەر لەسەر ئەوە جێگیر بووە كە كرمانج – لە (كردماد) ەوە هاتووە – لەكاتێكدا كورد زۆر لەپێش ماددەكان هەر لەم ناوچەیە بووە وژیاوەولەهیچ شوێنێك بۆ ئێرە كۆچی نەكردووە.. بەڵكو دەتوانین بڵێین لەنەوەی (نیاندرتاڵ) ی ئەشكەوتی شانەدەرو هەزار مێردن.. كەمێژووی بونیان لەم ناوچەیە واتا چیاكانی زاگرۆس دەگەرێتەوە بۆ زیاتر لە000ر50 هەزار ساڵ، وە ئەوانەی دەیانەوێ‌ بڵێن ئاشوری وبابلی پێش كورد لەم ناوچەیە ژیاون توشی هەڵەیەكی گەورە دەبن لەپێش هەموویانەوە رووبەرووبونەوەی دەقو نوسینەكانی ئاشوری و بابلی یە كە خۆیان بونی كورد لەم ناوچەیە دەسەلمێنین ئەوەی یەك لاپەڕە لەمێژووی كۆن بزانێ‌ دەزانێ‌ سۆمەریە- ئاریەكانی زاگرۆسی پێش بابلیەكان لەم ناوچەیە ژیاون هەروەها گوتیەكان كەبەباپیرە گەورەی كورد دەژمێردرێن و ووڵاتی سۆمەریان حوكم كردوە پێش بابلیی و ئاشوریەكان وە شارستانیەتی ئەوانیش كەبراهمایی (گا) پەرست بوون كاریگەریان كردۆتە سەر ئاشوری و تافیرعەونیەكانیش (1) ئاشكراشە تاكو ئێستاكە هەمان بیروڕای نزیك لەسۆمەریەكان لەنێو ئاریەكانی یان هیندو ئاریەكانی نەبوونەتە موسڵمان ماوەتەوە لەهیندستان – كەهەمان هێڵی نوسینیان نزیكە لەهێڵی سۆمەری و پیرۆز (گا) لەلایان و هەمان زمانی نزیك لەزمانی كوردی ئێستایە.. بەهەمان شێوە لەزمانەكانی كۆنی ناوچەی چوار رووبارەكەی فورات و دیجلەو كارون و كاروخ بەهیچ شێوەیەكیش ناگاتەوە یەك لەگەڵ زمانەكانی سامی و عەرەبی و ئاشوری و كلدانی. چاكترین بەڵگەش بۆ بوونی كوردەكان لەپێش ئاشوریەكان “تالان كردنی ناوچە چیاییەكانی میدو گوتیەكانە” لەلایەن ئاشوریانەوە وەك لەنووسینە قورینەكانیان نووسراوە. ئەمەش شتێكی باوە لەمێژووی ئاشوریەكان هەموو كەسێك دەیزانێ‌ كەواتە كورد – وەك لەئاڤێستای نەورۆز باسمان كردووە كە لە (گوردە) هاتووە یاگەریدەی كۆچەرو كە لەسەردەمی كۆچەریدا پێش دۆزینەوەی كشتوكاڵ و جێنیش بوون كە لەسەر ڕاووشكار دەژیا و لەگەڵ كۆچكردنی هاوینی و زستانی ئاژەلەكان كۆچی دەكردو بەدوایاناوە بوو چونكە ژیانی لەسەر خواردنی گۆشتی ئەم ئاژەڵانە نەبوو كە بەڕەو هاتووچۆیان دەكردو گرتنیان ئاسان بوو وەك كارمامزو بزنەكێویی و مەڕوبزن. ئەو سەردەمانەش بوو كە پاوانكردنی خاك و زەوی پاوانكردنی مێگەلەكان دەست پێ‌ دەكاو لەو سەردەمە گۆڕدانی خاك یا – گڕدان- ی زەوی كردنی بەموڵك و بەخاوەن كردن – ئەوكەسانەش بەكوردی و زمانی ئاری گڕدەن- گردە- گوردە- گورد – كورد دووەم بەڵگەشمان بۆ ئەمە ووشەی – كرمانجە (1) = ساكن/مسكین كەبەو كەسانە گوترا كە گوندین وازیان لەگەریدەیی هێناو بەخاكەوە
وەنووسان كە قۆناغی دووەمە لەقۆناغەكانی گەشەكردن و گۆڕانكاری كەبەسەر ژیانی مرۆڤدا هاتوون كە ماركسیەكان سەردەمی “ئەقنان” ی پێ‌ دەڵێن – دواتریش كاتی خۆی لە زۆر شوێن لەجیهان ئەم كەسانە بەخاكەوە دەكڕانو دەفرۆشران لەلایەن گوردەكانەوە ئەوانەی خاوەن دەسەڵات بون و خاكێكی زۆریان گڕ دەدا و داگیر دەكرد یا هەر ئەو گەریدانەی رەوەند بوون هاوینە هەوارو زستان هەواریان پاوان دەكرد. بۆیێ‌ لەووشەی یان نادی یان زاراوەی – كرمانج- ئەم مانایە هەست پێ‌ دەكەین و هیچ مانایەكی دیكە بەم جۆرە قەناعەتداریە قەبول ناكات چونكە ووشەی – كرمانج – لەسەر كێشی (ئارمانج) ە ئار= بەمانای شوێن وەك هاوئار (هەوار) “چ لە (ئارێ‌) دانیە” یان ( ئاری) بەمانای هاوشوێن وەك (هاوار هاوار) بەمانای بمگەنی هاو ئارینە- بەمانای هاوشوێنینە وەك هاووڵاتی ئێستاكە .. بەعەرەبی (هاوار) كە بۆ فریاكەوتن بەكارد ێت لەكاتی لێقەوماندا دەبێتەوە (ئارمانج) بەمانای ئار= شوێن+مان +جە بەمانای گەیشتن بەشوێنی مەبەست بەشوێنی مانەوە دێت بەهەمان شێوەش – كرمانج – كەلە كورد +مان + جە هاتووە بەم شێوەیە بووە گرد (كورد) + مان + جە) ووشەكە تۆزێك لەسەر زمان سواوە بەدرێژایی مێژوو بووە كرمانج وەك چۆن ئارمانج – بووەتە (ئامانج) پیتی (ر) لەزۆر شێوەی زمانی كوردی بەكار نایەت. بەڵام لەلای كرمانجەكانی سەروو (ئارمانج) بەئاشكرا بەكار دێت بەڵام ئێستا – كرمانج – وەك ناو بەكام بەشی یان شوێن بۆ كورد بەكار دێت ئەوا بۆ ئەمە ئەگەر چی لە ئاڤێستای نەورۆزدا باسمان كردوە- یان ( ئارو سەدویەك دۆزینەوە لەزامن و مێژوودا كە لە گۆڤاری هەولێر خولی دووەم بلاومان كردۆتەوە ئەوا تەوفیق وەهبی دەڵێ‌(1) ” ئێستا لەناوچەكانی سۆران و موكری بەدێهاتەكانیان دەڵێن- كرمانج-
لەنێو عەشیرەت و شاریشدا بەرەعیەت دەڵێن كرمانج خەڵكی سولەیمانی و كەركوك ئەم نێوەیان لەبیرنەماوە كەچی شك لەوەدانیە ئەوان ” گۆران نین” هەر كرمانجن “كەواتە گۆران بەمانای گەڕان و رەوەندی دێت لێرەدا” فیریدریك ریچ بەرەعیەت دەڵێ‌:- “كرمانج” لێرەدا دەقی ووتەكانی تەوفیق وەهبی تەواو بەڵام بەئاشكرا بەدیار دەكەوێ‌ كەوا كە دەڵێ‌ خەڵكی سولەیمانی و كەركوك گۆران نین مامۆستا مەبەستی ئەوەیە رەوەند نین كەواتە بەرای ئێمە كە بەرەوەندەكان ناگوترێ‌ كرمانج – بەڵكو ناوچەی كەركوك و سولەیمانی پێش شوێنەكانی دیكەی كورد جێنیش بوینە (كرد + مان + جە) ن شوێنی مانەوەیان گوڕداوە كشتوكاڵ دەكەن گوندین وەك چۆن ناوچە فێنكەكانی كرمانجی سەروو دواتر وازیان لەكۆچەری هێناوە هەر بەخۆیان دەڵێن “كرمانج” واتا جێنیش لەهەولێریش بەخەڵكی گوندەكانی خەریكی كشتوكاڵن كەقۆناغی دووەمی دوای گەریدەیی و گوڕدان و گورد جێنیش بوینەو خەریكی كشتوكال و چاندن بوینەو لە (گوند) جێنیش بوینە كە ( گوندیش) لە (گاە وەند) ( گاە + بەند) ەوە هاتووە بەمانای بەخاكەوە بەستراو وە ووشەی گوندی – جوندی كوردیە بووەتە عەسكەرو مەعەسكەری عەرەبی.. وە. بەمە هەموو ووشەكان یا ناوەكان رەگو ریشەی دەدۆزرێنەوە لەلامان كە گوندی گاە وەندی گاە بەندی بەپێچەوانەی رەوەندی- راەوەند- راە بەندی ئەو كەسانەن بەرێگاوە بەندن كوێستانو گەرمیان دەكەن كە ماوەیەكی چەندین ساڵی لێكۆڵینەوەكانی مێژوویی و ئەنتروپۆلوجی و ئیمتیمولوجی و شوێنەواری هەموو پێكەوە ئەنجامەكەیان دامە دەست و قەناعەتی كۆتایم بەدۆزینەوەی ماناكان و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكانی زمانەوانیم بهێنم كە بەشێكن لەمێژووی سەرهەڵدانی كوردو پەیدا بوونی بەڕای من وە زاراوەی كوردەواریش هەمان بۆچونمان دەسەلمێنی كاتێ‌ كەشێ‌ی دەكەینەوە دەبینین لەكورد + وار ” ئار” پێك دێت واتا واری كوردان یا ئاری كوردان= كەكینایە بۆ هاوبەشی لەنەریت و فلكلۆرو هاوهەواری و جێنیش بوون. چونكە گەر سەیری ( هەمبانە بۆرینە )ی (1) هەژار بكەین دەبینین ئار = بەمانای شوێن دێت ئاران = بەمانای شوێنی گەرمیان. وەك دەڵی ” هەموو چوونە هەواران هەرمن مامەوە لەئاران” بەمانای گەرمیان هەواریش زێتر بۆ ” هاو + ئار” هاوشوین بۆ كوێستانەكان بەكار دێت كەوەك گەرمیان دابەش نەكراوە بۆ سنوری گوندەكان. ئەمەش بۆ چونەكەم دەربارەی كرمانج و – ئارمانج و كوردەواری دووبارە دەسەلمێنێ‌. هەروەها ئاربیل و ئارموش و ئارگوش و ئارتوش و ئارانجاو ئاردەڵان و ئیراق و ئورمێ‌ وەك پاشگریش شەنگار و گولزار و سۆمارو سۆمەرو ( ئور) كەهەمان مانای (ئار) دەداتەوە لەووشەی سۆمەری شار- بەمانای شاە + ئار = بەمانای ملك دێت بەكوردیەكەی ( شاهی ئار) شاهی شوێنەكە .. یان شاهانە ئار = شوێنێكی گەورەو مەزن(1) كە ئەمە بەدەهاو سەدەها ووشەی دیكە ئاریەتوو كوردی زمانی و سۆمەریەكان دەسەلمێنێ‌ جگە لەبەڵگەكانی دیكەی ئاریەتوو كوردی زمانی و سۆمەریەكان دەسەلمێنێ‌ جگە لەبەڵگەكانی دیكەی لەهەمان كتێب باسمان كردوە.
لەكۆتاییدا دەڵێین كەواتە كورد لەگوڕدە و گەریدە وە هاتووە = كوری گەریدە رەوەند كرمانج = لە كوردمانجە – كوردی جێنیش و گوندیەوە هاتووە بەكردوەوە ئەوەشمان لەبیر نەچێت (گورد) بەفارسی بەمانای ئازاو پاڵەوان دێت كەهەمان مانای گوڕدان و دەست بەسەر خاك داگرتن و دەست بەسەر دوژمن داگرتن دێت واتا زاڵ بوون بەسەر دوژمن و سەركەوتن و ژێر كەوتن دوژمن – هەمان یاری مندالان (گڕگڕانی) وگردانی یەكتر. ناوەكانیش هەمووی هارمۆنیی و هاوڕەسەنی بەیەكەوە بەستراون هەڵە قەبوڵ ناكات وەك كوردمانج و كوردەواری و كورد و گورد.
تێبینی
1-لەهەمان كتێبی مامۆستا تۆفیق وەهبی كە دەڵێ‌ خەڵكی باكوری سەروو بەگوندیەكانیان دەڵێن (مسكین) كەواتە هەمان بۆ چونمان دەسەلمێنی – مسكین لەمەسكەن – سەكەن – یسكن عەرەبی هاتووە بەمانای كرد + مان + جە. ئەوەی ساكن و دانراوو جێنیش كراوە .
پاشان كرمانجی كردۆتە سێ‌ بەش:
1- كرمانجی باكور ( بایەزیدی ، هەكاری ، بۆتانی، عاشقی)
2- كرمانجی باشور ( سۆرانی ، موكریانی ، سولەیمانی، سنەیی)
3- كرمانشانی (كەلهور، لەكی – پشتكوهی)
كە ئەمانە زۆربەیان جێنیش .. رەوەند نین.
3-بەشێكم لەم زانیارانە لە گۆڤاری (خازر) ژمارەكانی سەرەتایی بڵاوكردۆتەوە.
بەزێدە زانیاریەوەش لە ئاڤێستای نەورۆز یان ئەوكاتانەی ئیراق هەمووی كوردستان بوو. لێرەش لەبەر هەندێ‌ زانیاری نوێی دووبارە بڵاوم كردەوە .

بروانە: (1) . وادل – اڵاصول الوریە للحچارە المصریە ص69 یان- ئاڤێستای نەورۆز- عبدوالخالق سەرسام .
(1) ئێستاش شان بەشانی كرمانج ناوی مسكین باكور بەكار دێت لەسكن – یسكن ومسكن بەعەربی هاتووە.
(1)بروانە كتێبی – بنچینەی زمانی كوردی توفیق وەهبی.
(1) هەمبانە بۆرینە- فەرهەنگ- لەدانانی هەژار موكریانی.
(1)بۆ زێدە زانیاری بروانە ” ئارو سەدو دۆزینەوە لەزمان و مێژوودا” گۆڤاری هەولێر ژمارە(11) ساڵی 2001 یان ئاڤێستای نەورۆز لـ26 عبدالخالق سەرسام.
كرد: كردار: كردەوە كاركردن لەشوێنەوە.. یا كاركردن بەهاتووچۆی رەوەندی هەمان ئیشتقاقی سەرچاوەكەی گردانە. گوڕدەیەی فاعلەكەیە.