كۆكردنەوەی قورئان لە قۆناغی سەردەمەكانی دوای عوسمان (خوای لێ رازی بێت)

وتمان حەزرەتی عوسمان لەسەر قورئانەكەی حەزرەتی ئەبوبەكر (هەشت) قورئانی نووسییەوەو ناردی بە وڵاتاندا بۆ ئەوەی جیاوازی لە خوێندنەوەدا نەهێڵێ‌، هەموو موسڵمانان لە هەمو وڵاتێكدا ئەو قورئانە پێشەوایان بێت، بۆیە نووسەرانی مێژوو ئەڵێن: ئەو قورئانانە ناونراون (قورئانە پێشەواكان = المصاحف الأئمة) نووسینەوەی ئەم موصحەفانە وەك لە ریوایەتەكاندا هاتووە بە خەتێكی (جوان‌و دریژ كراوە) نووسراون.. ئیمامی بوخاری لە كتێبی (التأریخ الصغیر: 1/94) دا ئەڵێ‌: (وقد أدرك مصعب بن سعد صحابةالنبی  حین مشق عثمان (رضی الله عنه) المصاحف، فرآ‌هم قد أعجبوا بهذا الفعل منه”.. زانایانی زمانەوانی ئەڵێن: “مشق فی الكتابة: مدّ حروفها وأسرع فیها، ویقال: فی قده مشق: أی طول مع رقه”.(1)  واتە: لە نووسینەكەدا مەشقی كرد، یانی پیتەكانی درێژكردەوەو خێراش ئەینووسی، ئەوترێ‌: “فی قدّە مشق” (باڵای مەشقی تێدایە) یانی بەرزەو باریكە. كەواتە مانای ریوایەتەكە بریتییە لە: موصعەبی كوڕی سەعد ئەو كاتەی كە عوسمان بەخەتێكی درێژو جوان(2) مەصحەفەكانی خێرا نووسییەوە، گەیشتە خزمەتی صەحابە بەڕێزەكان بینی هەموو (موعجەبەن= سەرسامن) بەو كارە”.

ئیتر ئەوەبوو دوای ئەوە لە هەر شوێنێكدا قورئان بنووسرایەتەوە لەبەر ئەو قورئانانە ئەنووسرانەوەو كەس قورئانی تری لانەما، چونكە خەلیفەی موسڵمانان فەرمانی (دڕاندنی، یان سوتاندن)ی هەموو مەصحەفێكی تری دەركرد بوو، هەموو ئوممەتیش فەرمانەكەیان جێبەجێ‌ كرد، هەندێ‌ لە مێژوونووسان ئەڵێن لە كاتی شەڕی “صفین”دا خەڵكی شام پێنج سەد قورئانیان بەرز كردەوە بۆ ئەوەی شەرەكە رابگیرێت، دەی خۆ ماوەی نێوان نووسینەوەی قورئان‌و شەڕی “صفین” نزیكەی حەوت ساڵا بوو.(3)  كەواتە دوای ئەوە لەبەرئەو (قورئانە پێشەنگانە) قورئانی تر ئەنووسرایەوە و روونووسەكانی زیاد ئەكرا.

راستە قورئانەكانی سەردەمی عوسمان جوان نوسراونەتەوەو رۆشن بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی كە خاڵبەندی ‌و سەرو بۆری نەبووە، هەندێ‌ كەسی عەرەبی نەزان كەوتوونەتە هەڵەوە لە كاتی قورئان خوێندندا بۆیە بیر لەوە كراوەتەوە كە خاڵا بۆ پیتەكان دابنرێ‌.. لە كاتی حەزرەتی عوسماندا مەصحەفەكە بەو شێوەیە نووسراوە تا زیاد لە خوێندنەوەیەك هەڵبگرێ‌ بۆ نموونە نووسراوە: “وانظر الی العظام كیف ننسرها ثم نكسوها لحما” هەڵی گرتووە بە “ننشزها” بخوێنرێتەوەو هەڵی گرتووە بە “ننشرها” بخوێنرێتەوە، یان “ان حا‌وكم فاسق بنبا فتبینوا” هەڵی گرتووە بە “فتبینوا” بخوێنرێتەوە، هەڵیشی گرتووە بە “فتثبتوا” بخوێنرێتەوە كە ماناكانیان لەیەكەوە نزیكە.. ئەم جۆرە نووسینانە لای عەرەب شتێكی سەیر نەبوو، خوێندنەوەكەشی شتێكی زەحمەت نەبوو لای ئەوان، بەڵام بۆ جگە لە عەرەب زەحمەت بوو، زۆرجار ئەكەوتنە هەڵەوە، بۆیە موسڵمانان بیریان لەوە كردەوە كە ئەو كێشەیە چارەسەر بكەن، ‌و خاڵا‌و سەروبۆر بۆ قورئان بكەن بۆ ئەوەی هەموو كەس بتوانێ‌ قورئان بخوێنێتەوە بەبێ‌ هەڵە، زانایان چەند رایەكیان هەیە دەربارەی ئەوەی ئایا یەكەم كەس كێ‌ بیری لەمە كردوەتەوەو لەسەردەمی كێدا بووە.

ـ زۆربەی زانایان رایان وایە یەكەمین كەسێك كە بیری لەم كارە كردوەتەوە ‌و پێی هەستاوە (ئەبوئەسوەدی دوئەلی) یە، كە پیاوێكی عەرەبیزان‌و زۆر خوێندەوار بووەو هەر ئەم (ئەبوئەسوەدە) بە فەرمانی عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب بنەماو رێساكانی (زمانی عەرەبی) داناوە). (4)

زیاد كە والی (بصرە) بوو داوای كرد لە (ئەبوئەسوەدی دوئەلی) خزمەتێك بە قورئان بكات‌و سەروبۆر بۆ قورئان دابنێ‌ تا خەڵكی لە خوێندنەوەدا هەڵە نەكەن، ئەویش هەر دوای ئەخات‌و كارەكە ناكات، تا رۆژێك گوێی لەكابرایەك ئەبێت ئەم ئایەتە ئەخوێنێتەوە (إن الله بری‌ء من المشركین ورسوله) ئایەتەكە یانی: خوا و پێغەمبەری خوا (بەرین) لە موشریكەكان، “رسولُهُ” لە ئایەتەكەدا (مەرفوعە)‌و بۆری هەیە كەچی كابرا (رسولِهِ)ی بە “مجرور”ی خوێندەوەو ژێری دا بە لامەكە، مانای ئایەتەكە هەڵەیەكی گەورەی تێكەوت، چونكە ئەوكاتە ماناكەی وای لێ دێ‌: خوا “بەرییە” لە موشریكەكان‌و لە پێغەمبەرەكەشی!!

(ئەبوئەسوەدی دوئەلی) راچڵەكی‌و وتی: “بێگەردی بۆ خوا لەوەی خۆی بەری بكات لە پێغەمبەرەكەی ‌و بەپەلە خۆی گەیاندە “زیاد”‌و پێی وت: ئەو كارەی خستوتە سەرشانم رایئەپەڕێنم، هەستا دەستی كردە خاڵبەندی بۆ قورئان، بۆ (سەر= فتح) خاڵێكی لەسەر پیتەكە دادەناو بۆ (بۆر= ضم) خاڵێكی لە ناوەڕاستی پیتەكەدا دائەناو بۆ (ژێر= كسر) خاڵێكی لەژێر پیتەكەوە دائەناو بۆ (زەنة = سكون) دوو خاڵی لەسەر پیتەكە دائەنا. (5)

ئیمامی سیوطی ئەڵی: یەكەمین كەس كە ئەم كارەی كرد (ئەبوئەسوەدی دوئەلی) بوو بە فەرمانی خەلیفە عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان نەك بە فەرمانی (زیاد)، چونكە نزیكەی چل‌و ئەوەندە ساڵا خەڵك هەر لەبەر مەصحەفەكەی عوسماندا قورئانیان ئەخوێند تا هەڵەو خوێندنەوەی نادروست لە عێراقدا پەرەی سەندو كاربەدەستان بیریان لەخاڵا‌و شێوەی نووسین كردەوە.

هەندێ‌ ریوایەتی تریش هەیە كە ئەوكارە ئەدەنە پاڵا خەڵكی تر وەك: شێخ حەسەنی بەصری، یەحیای كوڕی یەعمور، نەصری كوڕی عاصمی لەیثی،(6)  (ئەبوئەسوەدی دوئەلی) كە بەو كارە ناوبانگی دەركردووە، لەوانەیە هەریەك لەوانە لە گۆشەیەكەوە خزمەتێكیان لە جوانكاری قورئان دا بە جۆرێك ئەنجام دابێت بۆیە لەم باسەدا ناویان دەهێنرێت.

ـ نووسینەوەی قورئان سەردەم دوای سەردەم جوانكاری‌و ئاسانكاری زیاتری بەخۆیەوە ئەبینی ‌و وای لێ هات چەند رەنگێك بۆ نووسینی پیتەكان بەكاردەهێنرا، هەر پیتێك بە رەنگی سوور بنووسرایە بەڵگەی ئەوەبوو  كە لە كاتی خوێندنەوەدا ناخوێنرێتەوە (واتە تەلەفوزی پێ ناكرێ) وەك پیتە شەمسییەكان، پاشان (خلیل بن أحمد الفراهیدی) ـ زانای گەورەی عەرەبیزان‌و دانەری زانستی (كێش‌و سەراوو بەحرەكانی عروض ‌و مامۆستا (سیبویه) ناودار، ساڵی (70) كۆچی لە بەصرە وەفاتی كردوە ـ هەستا بە دانانی (سەرو بۆرو زەنەو ژێر) بەشێوازێكی تری تازە، (ژێر) (لاكێشەیەكی درێژ) لە ژێر پیتەكەداو (سەر) لاكێشەیەكی درێژ لەسەر پیتەكەداو بۆر (واوێكی بچووك) لەسەر پیتەكەو بۆ (تنوین) دوو واوی بچووك، یان دوو ژێری بچوك، یان دوو سەری بچووك‌و بەرەنگی سور هەموو ئەو پیتانەی ئەنوووسی كە ناخوێنرێنەوەو تەلەفوزیان پێ ناكرێ‌، تەنانەت نیشانەی (ئیقلاب)‌و (ئیدغام)یشی بەوشێوەیە دانا”. (7)

ـ پاشان سەردەمی سێیەمی كۆچی هاتە پێشەوە ‌و نیشانەی (مدّ)‌و (شدّه)‌و (هەمزەی وەصل) دامەزران‌و پاش ئەوەش پلە پلە خەڵكی ناوی سورەتەكان‌و (مكی)‌و (مدنی)یان لەسەرەتای سورەتەكاندا بە زەخرەفە ‌و جوانكارییەوە ئەنوسی‌و نیشانەكانی (وەقف)‌و وەستان لەسەر ئایەتەكانیان دانا لە رووی ماناو ئەو ریوایەتانەی لەسەریان هەبوو، دوای ئەوەش (جوزئەكان)‌و (حیزبەكان)‌و نیشانەی (سجدة) ‌و (سكتة)‌و هەموو ئەوانەیان دانا.

راستە زانایان لەسەرتادا بە ترسەوە دەستیان بۆ قورئان ئەبردو نەیان ئەوێرا دەسكاری هیچ شتێكی بكەن، نەشێوازی نووسینەكە‌و نە هیچی تری، چونكە ئەوە قورئانە ‌و كەل

وی ئایەتەكانی قورئانی پێ نووسیونەتەوە.

دووەمیان: قسەیەكی عەبدوڵڵای كوڕی مەسعود هەبوو دوای خۆی موسڵمانانی زۆر ئەترسان لەوەی دەست بۆ قورئان بەرن، قسەكە ئەفەرموێ‌: “جرّدوا القرآ‌ن ولاتخلطوه بشی‌ء”. قورئان لە هەمووشتێكی تر دابڕنن‌و شتی تری تێكەڵا مەكەن. ئەمە وای كرد كە خەڵكی نەوێرن لەو رێورەسمە لابدەن كە حەزرەتی عوسمان‌و صحابە دایان نابوو بۆ قورئان.(8)بۆیە ماوەیەكی زۆر هەر بەو شێوازە قورئان ئەنووسرایەوەو ئەخوێنرایەوە كە نزیكەی پەنجا ساڵی خایاند.(9)  بەڵام ئەوەبوو لە پاشاندا زانایان هەریەكەیان لە سەردەمی خۆیدا جۆرێك لە (خێر)ی ئەبینی لە جوانتركردنی ـ مصحف ـ داو هەندێ‌ سەرەتادانانی خاڵیان بە (دروست) ئەزانی، چونكە لایان وابوو ئەوە دەستكاری كردنی قورئان نییە، بەڵام (پێنجیەك) كردن ‌و (دەیەك كردن) ‌و (ناوی سورەتەكان) ‌و ئەو شتانەیان بە (دروست) نەئەزانی.. ئیمامی نەوەوی ئەفەرموێت: “هەموو زانایان یەكدەنگن لەوەدا كە نووسینەوەی قورئان ‌و روونكردنەوەی ‌و دەربڕینی‌و لێكدانەوەی رێنووسەكەی بێ‌ زۆر لە خۆكردن‌و هەڵواسینی كارێكی زۆرباشە، زانایان ئەفەرموون: شتێكی باشە (موستەحەبە) خاڵا‌و شێوەی تایبەت بۆ قورئان دابنێی، چونكە قورئان لەوە ئەپارێزرێت كە ئاوازی هەڵەی بدەیتێ‌ یان بە هەڵە بیخوێنیتەوە(10)، ئەو قسەیەی (شەعبی)‌و (نەخەعی) ئەیكەن وایە خاڵا دانان بۆ قورئان كەراهەتی هەیە، ئەوە ئەوان لە زەمانی خۆیاندا بەكەراهەتیان زانیوە لە ترسی ئەوەی نەك گۆڕانكاری لە قورئاندا دروست بكات‌و ئەمڕۆ ئەو ترسە نەماوەو ئەوەش نابێتە رێگر گوایە ئەوە (بیدعە)یە، چونكە ئەوە (بیدعەیەكی حەسەنە)یەو رێگەی لێ ناگیرێ‌ وەك چۆن رێگە لەو شتانەی تریش نەگیراوە كەلەم ئیشە ئەچن، وەك دانانی كتێب لە زانستەكاندا، یان دروستكدرنی قوتابخانەو پەیمانگاو(11)  شتی تریش… والله أعلم).(12)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المنجد، وشەی (مشق)، ص763.
2. علی الصلابی له (عثمان بن عفان، ص252)دا ئەڵێ‌: (مشق فی الكتابة: أی: مد حروفها و جوّدها، فالخط مشق وممشوق).
3. أحمد عادل كمال، علوم القرآ‌ن، ص67و 68.
4. القطان، مباحث فی علوم القرآن، ص143، ئەبوئەسوەد یەكێكە لە (تابعینە) بەڕێوەكان‌و لەبەصرە دا ساڵی 69ی كۆچی وەفاتی كردووە.
5. القطان، مباحث فی علوم القرآ‌ن، ص143.
6. “نەصری لەیثی” یەكێكە لە فیقهزانەكانی تابعین‌و لە بەصرەدا‌و لە ساڵی (89) كۆچی دا وەفاتی كردووە.
7. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ص144، هەروەها (أصول اڵاحكام، د. حمد الكبیسی و دكتور صبحی جمیل، ص43).
8. بیرمە لە ساڵی 1982دا بەڕێز مامۆستا عومەر رێشاوی كە زانایەكی خویندەوارو بە توانای ناوچەی هەڵەبجە بوو فەرمووی: من رام لەوەنییە قورئان جگە لەناوی سورەت‌و ئایەتەكان هیچی تری لەگەڵدا چاپ بكرێ‌، چونكە سەرئەكێشێ‌ بۆ دەست بردن بۆ قورئان، دیارە هەر ئەو ترسە بوو كە عەبدوڵڵای كوڕی مەسعود باسی لێوە ئەكات.
9. القطان، علوم القرآن، ص143.
10. لەلای أحمد عادل كمال نووسراوە (صیانة من اللحن فیه وتصحیحه)، بەڵام لە (تبیان)ەكەدا ئەڵێ‌: (.. وتصحیفه)، بۆیە ئێمە لەسەر دەقە سەرەكییەكەی رۆیشتین‌و ئەویان‌و بە هەڵەزانی.
11. نەوەوی وشەی (الرباط)ی بەكارهێناوە كە (الرباط) كۆیەكەی (رباطات)ە، بە مانای (المعاهد المبنیة والموقوفة للفقرا‌ء) دێت، واتە پەیمانگای دروستكراو كە تایبەتەو وەقفە بۆ هەژاران.
12. تفسیر الجلالین، آ‌داب حملە القرآ‌ن، النووی، ص633.