گردی كلك مشك لە نێوان زانستی ئەفسانە ناسیی و شوێنەوار ناسیی دا ــ لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردكاری شیكارییەــ

گردی كلك مشك لە نێوان زانستی ئەفسانە ناسیی و شوێنەوار ناسیی دا ــ لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردكاری شیكارییەــ

 

پ.ی.د. مەولود ئیبراهیم حەسەن

زانكۆی سەلاحەددین/ هەولێر- كۆلیژی زمان/ بەشی زمانی كوردی

سه‌رچاوه‌ی بابه‌ت : به‌ سوپاسه‌وه‌ له‌ گۆڤاری زانكۆ بۆ زانستە مرۆڤایەتییەكان وه‌رگیراوه‌

http://zancojournals.su.edu.iq/index.php/JAHS/article/view/176

مـــێژووی وەرگـرتــن: 21/01/2015

مێژووی قبوڵکردن: 08/04/2015

 

 

پێشەكی

هەڵكەوتەی گردی كلك مشكردی كلك مشك لە شاری هەولێر هەر لە كۆنەوە، بە دوو شێوە لە نێو خەڵكیدا ناسراوە، جارێكیان وەك ئەوەی گردێكی واقعی كۆنە و لە نێو خەڵكدا وەك شوێنێك ناسراوە كە گومانی ئەوەی لێ‌ دەكرێ‌ (خەزینە – گەنجینە) و شتی كۆنی تێدابێ‌! ئەمە دیدە شوێنەوارییەكەی نێو خەڵكە، هەر ئەم دیدە بووەتە هۆی ئەوەی كە ئەفسانەی تایبەت و شوێن پارێزیی بۆ دروست بێت و ئەم ئەفسانەیە هۆیەك بێ‌ بۆ پاراستنی، جگە لەوەی چیرۆك و ئەفسانەی تریش كە لە بارەی ناوەكەیەوە لە نێو خەڵكیدا باو بوو، ئەفسانە و چیرۆكی ناوەكەشی دیسان لە واقع و ئەفسانەوە پێك هاتبوو، كە ئەمەش كارێكی ئاساییە، چۆن ئەفسانە هەمیشە لەسەر بنەمای واقیعەوە دروست دەبێت، هەر ئەم ناسین و دەنگۆیەی نێو خەڵك، دواجار چاوی شوێنەوارناسانی عێراقی ساڵانی 1946ی ڕاكێشایە سەر ئەم گردە و ئەمەش بووە هۆی ئەوەی وەك گردێكی شوێنەواری دروست ناوی بچێتە نێو لیستی شوێنە شوێنەواریەكانی عێراق و بە فەرمی ناوی تۆمار بكرێت. تا دواجار لە ساڵی 2010 دا و لەسەردەمی (حكومەتی هەرێمی كوردستان) و بە سەرپەرشتی (بەشی شوێنەواری لە كۆلیژی ئەدەبیات لە زانكۆی سەلاحەددین) و مامۆستا و قوتابیانی ئەم بەشە و هەندێك میوانی پسپۆڕ بڕیاری كنە و پشكنینی بۆ دەرچوو، دواجار لە چوار وەرزی پشكنین دا توانرا پاشماوەی سەردەمی جیا جیای تێدا بدۆزرێتەوە و ئەمەش زیاتر لە سێ‌ ساڵی خایاند.

شوێنێكی شوێنەواریە و ئێستا (دەكەوێتە ناو شاری هەولێر، لە گەڕەكەكانی خوارووی ڕۆژئاوا، ڕێك دەكەوێتە گەڕەكی شادی (اللوح-1-4)، لە ڕۆژی 25ی 2ی 1946 لە ژمارە (2345)ی ڕۆژنامەی (الوقائع العراقیە) وەك شوێنێكی شوێنەواری ڕاگەێندرا، ڕووبەرەكەی نزیكەی (240م × 290م) و بەرزی لەگەڵ ڕاستایی دەوروبەری 15م و 401.5م یش لەسەر ئاستی دەریا بەرزە.)(38) هەر لەگەڵ ئەم ڕاگەیاندنە ئەوەش بڵاو كرایەوە كە پارچەی جۆراوجۆری جەڕە و گۆزەی شكاو دۆزراوەتەوە، كە دەتوانین بڵێین بۆ هەزارەی سێیەمی پێش زایین دەگەڕێتەوە تا دەگاتە سەردەمی عەباسییەكان لەسەدەی (8 تا 13ز)(29).

پڕۆژەی پشكنین

وەك ئەوەی كە لە ڕۆژنامەی (الوقائع العراقیە) دا بڵاو كراوەتەوە، گردی كلك مشك لە ساڵی 1946 دا بە فەرمی وەك شوێنێكی شوێنەواری ناسێنراوە، بە داخەوە پشكنین لەم گردەش وەك زۆر شوێنی تری شوێنەواری دواكەوت، بەم دواكەوتنەش زیانی زۆر بەر كۆی شوێنە شوێنەواریەكان كەوت، كە هەندێكیان هەر بە تەواوی لەناوچوون. هەر چۆنێ‌ بێت، كلك مشك بەختی ئەوەی هەبوو مایەوە و دواجار لەسەردەمی – حكومەتی هەرێمی كوردستان- و بە دەستی پسپۆرانی كورد كاری پشكنین دەستی پێكرد، ئەوەش بۆ مەشق پێكردن و ڕاهێنانی خوێندكارانی بەشی شوێنەوارلە كۆلیژی ئاداب-ی زانكۆی سەلاحەددین- و لە 10/ نیسان/ 2010 بە فەرمانی كارگێڕی ژمارە (857) لە ڕۆژی 3/4/2010 ی كۆلیژی ئادابی زانكۆی سەلاحەددین- هەولێر- وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، وەرزی یەكەمی كاركردن لێژنەی بۆ دامەزرا و دەستیان بە كار كرد، دواجار لە ماوەی چوار وەرزی كاركردن تەواوی ئەنجامی وەرزەكان لە ڕۆژی 28/5/2013 ڕاگەیندرا (29).

چوار وەرزی كاركردن

وەرزی یەكەم

ئەم وەرزە لە ڕۆژی 18/4 تا 20/5/2010ی خایاند و دەستەیەكی(34) چواردە كەسی بۆ پێكهێنرابوو، كە بریتی بوون لە مامۆستایانی بەشی شوێنەوار و هەندێ‌ پسپۆری میوان.

وەرزی دووەم

ئەم وەرزەش لە ڕۆژی 16/4 تا 28/5/2011ی خایاند و دەستەیەكی تری بۆ پێكهێنرابوو، ئەویش مامۆستایانی بەشی شوێنەوار و هەندێ‌ پسپۆرانی میوان بوون.(26)

وەرزی سێیەم:  2012(29).

وەرزی چوارەم: 28/5/2014(31).

دكتۆر نوعمان جمعە ئیبراهیم سەرپەرشتی دەستەی هەڵكۆڵینی وەرزی چوارەمی (گردی كلك مشك)ی دەكرد(32).

ناوی كلك مشك

گردی كلك مشك وەك شوێنێكی كۆن و دیار و بەرچاو لە ناوچەكە، ئەویش ناوێكی تایبەت بە خۆی هەیە (كلك مشك)، ناوەكە هەتا ڕادەیەك سەیرە و ڕەهەندێكی ئەفسانەیی وەرگرتووە. گرد و شوێنە كۆن و شوێنەوارییەكان، بە هۆی كۆنی و گومانی هەبوونی پاشماوەی كۆن وەك (خەزینە – گەنجینە) و زێڕ و پەیكەر زۆر شتی تر، ئەمانە خەیاڵی گشتی دەبزوێنن و چیرۆك و ئەفسانەی زۆری لە بارەوەی دروست دەكەن، چیرۆك و ئەفسانەكانیش زۆرجار لەگەڵ (شوێن) و (ناو)ەكە گونجانێك پەیدا دەكەن و یەكتر تەواو دەكەن.

لە ئەفسانەیەكدا شاعیر (هاشم سەڕاج) بۆی گێڕامەوە، گوتی: (ئەفسانەی كلك مشك كاتی خۆی نەنكم، دایكی دایكم بۆی گێڕاومەتەوە. سەردەمانێك لە قەڵاتی هەولێر مشك هێندە زۆر بووە، مرۆڤ لەبەر مشكان نەیتوانیوە بڕوا، ناندین و حەوش و كۆڵان و هەموو شوێنەكانی پڕ كردبووەوە، خەڵك بێزار ببوو، ڕۆژێك دوای نوێژی هەینی مەلایەك هاواری كرد و دەست بە گۆچان هێدی هێدی هەنگاوی ناو هەرچی مشك هەبوون دوای كەوتن. مەلا هەر ڕۆیشت و ڕۆیشت، نەوەستا تا گەیشتە شوێنێك لەوێ‌ سەرجەم مشكەكانی شوێن بزر كرد. ئەو شوێنە ناو نرا كلك مشك(35).

ئەم چیرۆكە ئەفسانەییەی كە نەنكی شاعیر هاشم سەڕاج گێڕاویەتیەوە، ئەفسانەیەكی شیكارییە و هۆیەكی ئەفسانەیی بۆ ناو لێنانەكە شیدەكاتەوە.

من خۆم وەك لێكۆڵەر، كە قوتابی ناوەندی بووین لە گەڕەكی (كوران) زۆر جار بۆ خوێندن دەچووینە دەرەوەی گەڕەك، ئەوكاتە دەور و بەری (گردی كلك مشك) چۆڵ بوو، گردەكە لە دوور ڕا دیار بوو، زۆر جار لە خەڵكم بیستووە، گوتویانە: (گردی كلك مشك خەزنە و زێڕ و جەواهیری زۆری تێدایە، بەڵام! كەس ناتوانی بیانبات، چونكە هەر كەس لەو كونەوە بچێتە ژوورەوە، لەو كونە دوو (شیر- شمشیر) هەن، لە خۆوە دێن و دەچن و وەك ئەڵماس تیژن، ئەو دوو شیرە شەقی دەكەن)(36).

ئەم ئەفسانەیە ئەو دەم دڵی ئێمەی منداڵی پڕ كردبوو لە ترس، نەك هەر بیرمان لەوە نەدەكردەوە كە زێڕ و جەواهیرە زۆرەكە ببەین، بەڵكە هێندە دەترساین، زۆر بە پارێزەوە و لە دوورەوە سەیری ئەو گردە و (كون)ەكەمان دەكرد و دەیان چیرۆكی خەیاڵی و پڕ لە ترسمان لا دروست دەبوو، هەر ئەودەم، لە بارەی ناوەكەشییەوە بیستوومە كە دەیانگوت: بۆیە پێی دەڵێن: (كلك مشك) چونكە (لەبەر دەمی كونەكە خۆڵە پۆك هەیە و ئەوانەی سبەینان زوو بێن دەبینن، لە نێو خۆڵە پۆكەكە شوێنی كلك و پێی مشك دیارە كە شەو هاتوونەتە دەرەوە ولە نێو خۆڵەكە یاریان كردووە)(36).

ئەگەر بە ووردی سەرنج بدەین، ئەفسانەی دوو شیرەكە، ئەفسانەیەكی شوێن پارێزە و واقیعیەتێكی تێدا نیە! بەڵام، ناوەكەی واقیعیەتێكی كلك مشكی تێدایە. ئەم جۆرە چیرۆك و ئەفسانە شوێن پارێزییە لە نێو ئەفسانەی كوردیدا بە زۆر شێوە دووبارە دەبێتەوە. چونكە هەر شوێنێك، شوێنێكی كون بێ‌ و گومانی شوێنەواری لێ‌ بكرێ‌، ئەوا بێ‌ گومانی بە هۆی ڕۆژگارەوە جێگای ئاوەدانی بووە و خەڵك تێیدا ژیاوە، ئەوا ئەو شوێنە بۆ عەقڵی عەوام دەبێتە شوێنێك كە ئەفسانەی تایبەت بە خۆی بۆ دروست دەكەن، هەر ئەوەشە ئەگەر شوێنێك ئەفسانەی لەبارەوە هەبوو، ئەوا پسپۆرانی شوێنەوارناس ئەم ئەفسانەیە وەك بەڵگەی گونجاو شوێنەوار بوونی ئەم شوێنە وەردەگرن و ئەو شوێنە بە گرنگ و شوێنەواری دەزانن. ئەوەش ڕێگای ئەوەمان بۆ خۆش دەكات لە دۆزینەوەی خشتێكی شوێنەواری و بە ڕێككەوت، لە هەر جێگایەكی وڵات ئەوا پێویست دەكات لەو شوێنە منەی كۆشكێك بكەین، هەروەها ئەگەر لە نێو فۆلكلۆر بە گشتی دەقە ئەفسانەییەكان بە تایبەت، ناوێك وشەیەك، ڕستەیەكی كۆنمان بەرچاو كەوت، ئەوا پێویست دەكا بە هۆی ئەم ڕستەیەوە بە دوای داستانێكدا بگەڕێین(3).

لە بارەی ئەفسانەی شوێنەوار پارێزی، بە هەمان شێوەی گردی كلك مشك و كاركردنی دوو شیرەكە لە خۆوە، لە ئەفسانەیەكی تری كوردیدا، بە هەمان شێوە بۆ پاراستنی شوێنێك دوو شیری لە خۆوە كاركردی بەكار هێناوە و ئەفسانەكە دەڵێ‌: (لەبەر دەرگا دوو شیر ئەیاندا لە یەك و ئاگریان دەكردەوە، كەمێك وەستا و قسەی توتیەكەی بیر كەوتەوە، ترسی نەما و بەرەو ڕوویان ڕۆیشت، هەر لێیان نزیك بووەوە شیرەكان وەستان و بە بەینیاندا تێپەڕی) (1، تەقی، ل.7) ئەگەر سەرەنج بدەین هەمان دوو شیری بەكار هاتووی كلك مشكە، بەڵام! لێرە پاڵەوان نهێنی كارنەكردن و ڕاگرتنی شیرەكانی دۆزیوەتەوە، بە هۆی ئامۆژگاریەكانی توتیەوە و توانیویەتی لێیان تێپەڕێ‌ و زیانی پێ‌ نەگات، بە پێی پێشهاتی ئەفسانەكە.

شیكردنەوەیەكی كورت

ئێمە دەزانین بەشێكی گرنگی ئەفسانە هێمایە، بۆیە ئەگەر ئەم دوو شمشێرە وەك دوو هێما سەیر بكەین و هەوڵی شیكردنەوەیان بدەین، دەگەینە ئەوەی كە ئەم دوو شیرە یەكێكیان وەك ڕەهەندە ئایینیەكە سەیر بكەین، كە لە ئایین دا ڕوودانی كاری ئاوا كارێكی ئەستەم نیە و هێزی ئایین لە هەموو ئاینێكدا هەر لە كۆنەوە هێزێكی كاریگەر و (ئەستەمبڕە- خارق)(16)*ە و باوەڕداری هەر ئاینێك، هێندەی بڕوا بە ئایینەكەی خۆی هەیە، كە هیچ شتێك نیە نەكرێ‌ و نەبێ‌! بۆیە یەكێ‌ لە شیرەكان بە هێزی لەبن نەهاتووی غەیبی ئەم ئایینەوەیە و دەكرێ‌ لەو هێزە چاوەڕێی هەموو كار و ڕوداوێك بكەین و ڕووشیان داوە بە پێی دەقە ئایینیەكان.

هەروەها شیری دووەم، كە ئەویش بە هەمان هێزی شیری یەكەم كار دەكات و كاریگەرە، ئەویش هێزی خۆی لە هێزی ئەفسانەوە وەرگرتووە و هێزی ئەفسانەش بۆ كەسێك بڕوای پێی هەبێ‌ – بەتایبەت عەقڵی عەوام- هەمان هێزی ئایینی هەیە و ئەویش هێزێكی ئەستەمبڕە و هیچ گومانێكی لێ‌ ناكرێ‌ و لە جیهانی ئەفسانە دا دەكرێ‌ هەموو شتێك ڕوو بدا و ڕووشی داوە بە پێی دەقە ئەفسانەییەكان.

لە لایەكی ترەوە كۆبوونەوەی ئەم دوو هێزە ئەستەمبڕە –خارق- ە، هێزی – ئایین- و- هێزی – ئەفسانە – لە یەك شوێن و پێكەوە، كە هەر دەمیش پێكەوەن كەم و زۆر، ئەوا هەردووكیان هێزدارتر دەبن و هێز دەدەن بە یەك، هێزە ئایینیەكە بەشێك لە هێزی ئەفسانە وەردەگرێ‌ و هێزە ئەفسانەییەكەش بەشێك لە هێزی ئایین وەردەگرێ‌ و هەردووكیان پێكەوە، هێزیان دوو بەرامبەر دەبێت، ئیتر بۆ ئەو كەس و خەڵكەی كە بڕوایان پێیان هەیە، هیچ گومانێك نامێنێتەوە و لەوەی كە – پەرچو- معجزە- ی ئایینی ڕوو نادات و كاری ئەفسانەیی ناقەومێ‌. هەر ئەم باوەڕەشە كە دواجار دەبێت بە باوەڕی تەواو  سەتا سەت! ئەم باوەڕە سەتا سەتەشە بە سەدان و هەزاران ساڵە زۆر شت و شوێن و كلتورە باوەڕی ئاوای پاراستووە، لە نێو دەروونی باوەڕدارانی ئایین و ئافسانەدا، هەر هێزی ئەم پاراستنەشە وای لە تاكی كوردەواری كردووە، زێڕ و پارە و شتی بە نرخی خۆیان، لە نێو بوخچە و سوندوقچەیەكدا، لەسەر گۆڕی پیاو چاكێك، لە بن دارێكی پیرۆز دابنێن و كوێستان و گەرمین بكەن و بێنەوە بوخچە و سندوقچەپڕ لە زێڕ و شتی بە نرخ و كارو پڕ بە هاكەیان هەر وەكو خۆی مابێتەوە و كەس دەستی لێ‌ نەدابێت، ئەم كلتورە بۆتە هۆی ئەوەی كە ڕەوشتێكی یەكجار جوان و پیرۆزی لەنێو كۆمەڵگا دروست ببێت و دەست پاكی و ئەمانەتێك پەیڕەو بكات، كە تاكی كورد بێ‌ ئەوەی پارە و زێڕ و شتە بە نرخەكانی خۆی  بێ‌ پسوولە لەبانكێك دابنێ‌ و پۆلیس و سیستەم و حكومەت بۆی بپارێزێ‌، ئەوا كلتوری – شوێنپارێزیی- هەموو ئەوەی بۆ كردووە.

ناوی كلك مشك لە ڕاپۆرتە وەرزییەكاندا

چ لە حەكایەتی ئەفسانەییدا چ لە شوێنی شوێنەوارییەكاندا ناو ڕۆڵێكی گرنگی هەیە و زۆر جار (ناو)ەكە كلیلی زۆر نهێنی گرنگ و كۆنە، هەر بۆیە توێژەرانی هەردوو لا گرنگی بە ناوی حەكایەتە ئەفسانەییەكە و شوێنە شوێنەوارییەكە دەدەن و هەوڵ دەدەن شی بكەنەوە و بگەنە ئەنجامێك.

ناوی گردی (كلك مشك) ئەو ناوە سەیر دێتە بەر چاوی سەرپەرشتیاری دەستەی یەكەمی وەرزی هەڵكۆڵین (دكتۆر یوسف خلف عبدالله الفهداوی) وا دەنووسێ‌: (ناوی ئەم شوێنە بە كوردی دەكاتە كلكی مشك- هەرواشە ناوی ئەم شوێنانە لەخۆڕا نابێ‌، ئەو ناوە بۆ ئەم گردە سەیرە، كە گردێكی شێوە چوارگۆشەییە و بەرزییەكە 15م. ئەوە بۆ ئەو پرسیارەمان دەبات كە هۆی ناو لێنانەكەی بزانین و بەراوردی بكەین لەگەڵ ناوی (پەتی ئیبراهیم)(34)، ئەمیش شوێنێكە كە لە پارێزگای بابل، ئەمەی دواییان گردێكی گەورە و سەرەكیە لەگەڵ ژمارەیەك لە گردی بچوكتر كە بەریز درێژ دەبێتەوە هەتا دەگەنە بەنداوی ئوتورنگال-ی كەون. هەروەها پێكچوونی كلك و پەت لە شێوە دا، لەوانەیە گردی كلك مشك پەیوەندی بە ژمارەیەك گردی بچوكەوە هەبێ‌ كە بە ڕیز لە گەڵ ڕێڕەوێكی ئاوی دا درێژ بووبێتەوە، ئەوەش پاشماوەیەكی لێ‌ دیارە لەو لێژاییەی بەرەو خوارووی ڕۆژئاوای گردەكە دەڕوا؟ ئەو گردانەش بەهۆی خانوو دروست كردن و ئاوەدانیەوە و كاری كشتوكاڵی نەماون).(34، الفهداوی، ل2).

ئەمە ڕای پسپۆڕێكی شوێنەوار ناسی عەرەبە، با بزانین پسپۆڕی كوردی شوێنەوارناسی خۆمان لەبارەی ناوەكەوە چی دەنووسێ‌: (دكتۆر نوعمان جومعە ئیبراهیم سەرپەرشتیاری دەستەی دووەمی وەرزی هەڵكۆڵین، ئەویش لەبارەی ناوی (كلك مشك)ەوە ڕای تایبەتی خۆی هەیە، دكتۆر نوعمان دەنووسێ‌: (سەبارەت بەناوی كلك مشك هەر چەندە لە هیچ سەرچاوەیەك ئاماژە بەم ناوە نەكراوە، بەڵام، هەندێ‌ پێیان وایە گوایە ئەم گردە لە مشك دەچێت، بە ڕای هەندێكی تر ئەم ناوە ڕەنگە پەیوەندی بە بوونی گیانلەبەری (مشك)ەوە هەبێت لە شوێنەكە، ئێمە ئەم بۆچوونە تا ڕادەیەك بە گونجاو دەزانین، بە دەلیلی ئەوەی لە دەستپێكی پرۆسەی هەڵكۆڵین دا پاشماوەی كون حەشارگەی تایبەت بەم گیانلەبەرە تا ئەندازەیەك زۆر لەسەر ئەم گردە بوونی هەبوو)، (33، سوبارتو، ژ8، ل9).

ئەوەی لە ڕای ئەم دوو بەڕێزەوە بەدەر دەكەوێ‌، گرنگی دانی پسپۆڕانی شوێنەوارناسە، بە ناوی شوێنە كۆنەكان، لە ناوەكەشدا وەك دكتۆر یوسف دەنووسێ‌: (ئەم ناوە هەروەها لە خۆڕاییەوە نەهاتووە، دیسان دەنووسێ‌: ئەم ناوە بۆ ئەم گردە سەیرە، بە ڕای دكتۆر گردەكە شێوە چوارگۆشەییە) (32، سوبارتو، ژ6، 7- 2013). هەروەها لە بارەی شێوەی گردەكە و ناوەكەیەوە دكتۆر نوعمان دەنووسێ‌: هەندێ‌ پێیان وایە ئەم گردە – شێوە- ی لە مشك دەچێت(32). ئەم دوو پسپۆڕە لە باس كردنی شێوەی گردەكە ڕایان جیایە، دكتۆر یوسف وەك ڕای خۆی قسە دەكات و دەنووسێ‌: گردێكی شێوە چوارگۆشەیە و بەرزیەكەی 15م. بەڵام، دكتۆر نوعمان دەنووسێ‌: هەندێ‌ پێیان وایە گوایە ئەم گردە لە مشك دەچێت. واتە ڕای هەندێ‌ كەس-ی تر دووبارە دەكاتەوە، كە پێشتر پێش ئەوەی دەوروبەری گردەكە بە خانوو ماڵ ئاوەدان بكرێتەوە (32، سوبارتو، ژ6، 7- 2013).

بەڵام، دواجار دكتۆر یوسف، كلك مشك بەناوی گردێكی شوێنەواری پارێزگای بابل دەچووێنێ‌، بەناوی (پەتی ئیبراهیم) و دەنووسێ‌ كلك و پەت لە شێوەدا لە یەك دەچن، ئەگەر پەت و كلك لە شێوەشدا لە یەك بچن، ئەوا دكتۆر یوسف لە هۆی ناولێنانەكە كەمێك دوور دەكەوێتەوە، بەڵام، دكتۆر نوعمان بەوەی كە دەنووسێ‌: بە ڕای هەندێكی تر ئەم ناوە ڕەنگە پەیوەندی بە بوونی ئەم گیانلەبەری (مشك)ەوە هەبێت لە شوێنەكە،  ئەم رایەش لەگەڵ واقیعەكەدا دەگونجێ‌.

هەر خۆشی دەنووسێ‌: ئێمە ئەم ڕایە تا ڕادەیەك بە گونجاو دەزانین. بە دەلیلی ئەوەی لە دەست پێكی پرۆسەی هەڵكۆڵین دا پاشماوەی كون و حەشارگەی تایبەت بەم گیانلەبەرە تا ئەندازەیەكی زۆر لەسەر ئەم گردە بوونی هەبوو.

بەڵێ‌، ئەم ڕایەی دكتۆر نوعمان – نەك تا ئەندازەیەك- بەڵكە زۆر ڕاستە، ناولێنانی ئەم گردە، بە گردی –كلك مشك- ڕێك و ڕاست پەیوەندی بە بوونی مشكەوە هەیە لە گردەكە، بەڵام، پرسیارەكە لێرەوەیە، بۆچی ناولێنانە كە بەناوی –كلك-ی مشكەوەیە! بەناوی –مشك- خۆیەوە نیە! بۆ وەڵام دانەوەی ئەم پرسیارە، ئێمە ئەوەی كە لە خەڵكمان بیستووە و بە چاوی خۆمان بینیومانە دەینووسین چونكە وەڵامە ڕاستیەكە لەوێدایە.

ئەوە دكتۆر نوعمان وەك سەرپەرشتیاری وەرزی دووەمی هەڵكۆڵین و پسپۆڕێكی شوێنەوار، ئەوە دەسەلمێنێ‌ كە مشك لەو گردە دا هەبووە. هەروەها خەڵكیش ئەمە دووپات دەكەنەوە، جگە لەوەی كە وەك لە ئەفسانەكەدا دەیخوێنیتەوە، مەلایەك بە هەر هۆیەك بێت مشكە زۆر و بێزاركەرەكانی نێو قەڵا بە دوای خۆی دەدات و دەیانهێنێ‌ لەسەر گردی كلك مشك بە جێیان دێڵێ‌، لەم ئەفسانە و گۆتە و بینینەی خەڵكدا ئەوەمان بۆ ڕووت دەبێتەوە، كە بە واقیعی مشك هەبووە، لە گردی كلك مشك. هەروەها ئەوەش زانراوە و سەلمێنراوە، كە شوێنە كۆن و كەلاوەكان، بەتایبەت شوێنە شوێنەواریەكان مار و مشك و ئەم جۆرە زیندەوەر و گیانلەبەرانەی تێدا كۆدەبێتەوە، هەر ئەو وشەی لە كوردەواریدا، گوتەی – ماری سەركوپەزێڕ و – مشكی سەرخەزنە – ی دروستكردووە و بۆ مەبەستی تر بەكار دێتن، بەتایبەت كەسی دەوڵەمەند و دەستقوچاو كە دڵی نەیەت ماڵی خۆی بخوا، دەڵێن: مشكی سەر خەزنەیە. یان ماری سەر خەزنەیە. واتە دەوڵەمەندە و ماڵی هەیە و زۆرە بەڵام، سوودی لێ‌ نابینی.

بەڵام، بۆچی ناوەكە كلك مشكە؟

وەك لە خەڵكم بیستووە و خۆشم بەچاو دیومە، گردەكە، گردێكی خۆڵە پۆكی بوو، لەو شوێنەی كونێكی هەبوو، كە دەكەوتە باكوری ڕۆژئاوای گردەكە، ڕۆژانی هاوینان، بەیانیەكەی زوو مشك دەهاتنە دەرەوە و لە نێو خۆڵە پۆكەكە هاتوو چۆیان دەكرد و یاریان دەكرد، شوێن پێ‌ و كلكیان لە نێو خۆڵەكەدا دەبینرا، بە هۆی ئەوەی كلكی مشك ناسراو و باریكە خەڵك زوو دەیانناسیەوە، كە ئەمە جێخشكەی كلكی مشكە و شتێكی تر نیە! جگە لەوەی مشك لەوێ‌ بەردەوام بە چاو بینراوە، بۆیە بەم گردەیان گوتووە گردی – كلك مشك – ی.

بەڵام، وەڵامی ئەو پرسیارەی دەبێ‌ چی بێت، كە كەی بۆچی ئەم مەلای پاڵەوانی ئەفسانەكە لە قەڵاتەوە مشكەكان دێنێتە گردی كلك مشك؟

بیرۆكەی گواستنەوەی مشك و جورج و ڕزگار كردنی شار و قەڵا لەم دەورانە، بیرۆكەیەكی كۆنە و زۆر پێش پەیدا بوونی – مەلا –ی ئیسلامەتی و ئاینی ئیسلامە. هەر بۆیە گۆڕینی كابرای زوڕنا ژەن، كە بە هونەری ئاواز و دەنگ مشكەكان بە دوای خۆی دێنێ‌، لە ئەفسانە كۆنەكەدا، لێرە لەسەردەمی ئیسلامەتی و لە كوردستان و لە قەڵای هەولێر، هونەرەكە دراوە بە پیاوێكی ئایینی – مەلا – و هونەرەكەی كردووە بە پیرۆزی ئایینی و هێزی گواستنەوەی مشكەكان و چارە سەری كێشەكەی داوە بە مەلا وەك پیاوێكی ئایینی، ئەمەش كارێكی ئاساییە، لە نێو میللەتێكی موسڵمان، چونكە هەر ئەم چیرۆكە ئەفسانەییە، ئەگەر لە نێو میللەت و ئایینێكی تر بگێڕدرێتەوە، ئەوا پاڵەوانەكە دەكەن بە پاڵەوانی نەتەوەیی و ئایینی خۆیان(28).

پرسیاری تر ئەوەیە! ئایا ئەم ئەفسانەیە، ئەم گردەی كردووە بە جێی مشكان، یان گردی مشكان، ئەم ئەفسانەیەی دروست كردووە؟ ئەگەر وەڵام دانەوەی ئەم پرسیارە، كارێكی ئاسان نەبێت. بەڵام، ئەوە هەیە، كە گردی كلك مشك وەك شوێنێكی ژیان، مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە، ئەویش بە هۆی دوو خاڵەوە، یەكەمیان، ئەوەیە كە ئەم گردە بووە بە شوێنێكی ئەفسانەیی، هەر جێگایەكیش ئەفسانەی لە پارەوە هەبێ‌، بێ‌ گومان ئەم شوێنە كۆنە. دووەم، بە لێكۆڵینەوە دەركەوت، كە گردی كلك مشك، شوێنێكی شوێنەواری كۆنە، ئەمەش لە ئەنجامی چوار وەرزی هەڵكۆڵین، كەرەستە و شوێنەواری زۆر سەردەمی جیا جیا دەركەوت و پسپۆران بە لێكۆڵینەوە، سەردەم و شارستانیەتەكەیان دەستنیشان كردووە(33، سوبارتو، ژ8، 2014).

مێژووی كلك مشك

گردی كلك مشك، بە هۆی ئەوەی شوێنێكی شوێنەوارییە و ئەفسانەی لەبارەوە هەیە، ئەمە بێ گومان، مێژوویەكی كۆن و دوور و درێژیشی لە پشتە. بەڵام بۆ سەلماندنی ڕاستی ئەم مێژووە دوور و درێژە، لە هەڵكۆڵینی زانستیانەی پسپۆرانی شوێنەوارناسیمان چاكتر دەست ناكەوێ‌، هەر بۆیە وا چاكە ئەوەی تا ئێستا لە بارەی مێژووی كلك مشكەوە، لە ئەنجامی لێكۆڵینی چوار وەرزیەوە بە دەست هاتووە، بە كورتی بخەینە بەرچاو.

لە بارەی مێژووی كلك مشك و ئەوەی لە ئەنجامی هەڵكۆڵینی وەرزی یەكەمەوە بەدەست هاتووە، دكتۆر یوسف خلف عبدالله الفهداوی دەنووسێ‌: (زانیاری گرنگمان لەبارەی ئەم گردەوە دەست كەوت، ئەم گردە و ئەو سەردەمانەی كە بەسەریدا تێپەڕیوە، دەركەوت ئەو گردە لەسەردەمی ئاشووری نوێ‌ 911- 612پ.ز ئاوەدان بووە، چینی دووەم و سێیەم، لە ئەنجامی شاردنەوەی سەردەمی نوێ‌، لەسەردەمی ئاشوری كۆن – 2006- 1500پ.ز و هەروەها چینی چوارەم و پێنجەمی دەگەڕێتەوە سەردەمی وركا – 3000 پ.ز – و هەروەها سەردەمی عەبید – 4000 پ.ز و ئەو نیشتەجێ‌ بوونەش هاو زەمەنی نیشتەجێ‌ بوونی گردی قالیج ئاغا و لەوانەیە قەڵای هەولێریش بێت). (34، الفهداوی، ل2).

هەروەها دكتۆر یوسف، لە جێگایەكی تر دەنووسێ‌: (ئەم شوێنە دەگەڕێتەوە هەزارەی سێیەمی پێش زایین سەردەمی سۆمەرییەكان، هەروەها پاشماوەی ئاشوری(17)* و بابلیشی لێدۆزرایەوە، بێ‌ شك ئەم شوێنە زۆر كۆنترە و لەوانەیە پەیوەندی بە قالیج ئاغا و گردی قەسرێی ‌و هەولێرەوە هەبێت)(25).

ئەوەی لە بارەی كلك مشكەوە بۆ كۆنی و مێژووەكەی لە ئەنجامی هەڵكۆڵینەوە دەركەوت – تا ئێستا – مێژووەكەی دەگاتە هەزارەی سیەی سۆمەری و چوارەمی پێش زایین و پەیوەندیشی هەیە بە گردی قالیخ ئاغا كە مێژووەكەی بۆ 7000 پ.ز دەگەڕێتەوە و دیسان پەیوەندیشی بە قەڵا و شاری هەولێریشەوە هەیە. كەواتە بەلای كەم، تا ئێستا تەمەنی شەش هەزار ساڵەی گردی كلك مشك سەلمێنراو ئەو تەمەنەش بەسە بۆ ئەوەی ببێ‌ بە شوێنێكی شوێنەواری و ئەفسانەی لە بارەوە دروست بكرێ‌.

كەرەستە كۆنەكان:

شوێنی شوێنەواری هەر ئەوەندەی بەس نیە، كە مێژووەكەی كۆن بێت، بەڵكە پێویستە كەرەستە و پاشماوەی كۆن و سەردەمە جیاجیاكانی تێدا بدۆزرێتەوە. گردی كلك مشك-یش تا ئێستا و لە ئەنجامی چوار وەرزی هەڵكۆڵین، زۆر پاشماوەی خانوو ناو ماڵ و پەرستگا و گۆڕ و دەستكردی تێدا دۆزراوەتەوە، كە هەر دەستەیەكی بۆ سەردەمێك و شارستانیەتێك دەگەڕێتەوە.

ژمارەی ئەو كەرەستانەی دۆزراونەتەوە، لە نێوان 83 و 84 پارچە دایە، ئەوەش (حەیدەر حەسەن) بەڕێوبەری شوێنەواری هەولێر، لە ڕاگەێندراوێكی فەرمیدا ڕۆژی (28/5/2014) گوتیان: (چەندین كەل و پەل و شوێنەواری گرنگ دەركەوت كە ژمارەیان 83 پارچەیە و بریتین لە دیواری خانو و گۆزەی فوخاری و قاپ و پەرداغ و مەنجەڵ، لەگەڵ كۆمەڵە ئێسكێكی مرۆڤ و دۆزینەوەی گۆڕی مرۆڤ و كۆمەڵێك ئامرازی بەردینی وەك سەنارەی دەرگا و چەقۆ و كەل و پەلی ناو ماڵ)(33).

هەروەها گوتی: (گرنگترین ئەو پارچە شوێنەوارانەی لە گردی كلك مشك دۆزراونەتەوە، مۆرێكی لولەیی و كۆمەڵێك بوكەلەی ئاژەڵی و كۆمەڵێك كەل و پەلی جوانكاری خانمان و كۆمەڵێك بەردی گرانبەهایە)(29) جگە لەمانە پاشماوەی – دیواری بە یەكەوە لكاو – و پاشماوەی – تەنوری ئاگردان – و هەروەها چەندین گۆڕ، وەك گۆڕی ژمارە (1): (ئەم گۆڕە خۆی لە شێوەی گۆزەیەكی جوان و ڕێك و پێك پیشان دەدات لە گۆشەی لای باشووری ڕۆژئاوای ژووری ژمارە -3- دۆزراوەتەوە لەناو دا زیاتر لە ڕوفاتی منداڵێك تێدا شاردراوەتەوە). (33، سوبارتو، ژ8، ل95).

ئەم جۆرە ناشتنەشی لە نێو – گۆزە- دەخمە- نیشانەی كۆنی و بڕوا بوونێكی ئایینیە، لەوەشدا كە گۆزەكان بە جوانی و ڕێكی كراون، هێمای ئاوەدانی و ئارامی و هەتا ڕادەیەك باری ئابووریەكی باشە. هەروەها (پارچە ئاسەواری جۆراوجۆر كە هەندێكیان بریتیە لە گۆزە و كاسە و پەرداغی لە گلینە دروستكراو و بە شێوازی هونەری پێشكەوتوو دروستكراو ئەم دۆزراوانە بەڵگەی حاشا هەڵنەگرن بە بوونی سەقامگیری و ئارامی و پێشكەوتنی لایەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و بیناسازی) (33، سوبارتو، ژ8، ل101).

ئەم خانوو و ناو ماڵ و تەندوور و كەرەستە جۆراوجۆرانەی كە لە چینە جیا جیاكانی پێكهاتەی گردی كلك مشك دۆزراونەتەوە و بۆ سەردەمی جیاجیا و شارستانیەتی جیاجیای كوردستان – هەولێر – دەگەڕێنەوە، بەڵگەیەكی تری كۆنی شارستانیەتەكە و دەوڵەمەندی و پێشكەوتوویی شارستانیەتەكەیەتی، جگە لەمەش هەر میللەت و وڵاتێكیش ئەفسانەی تایبەت بە خۆی هەبوو، بەتایبەت ئەفسانەی شوێنە ناسراوەكان و كۆنەكانی نێو وڵاتی خۆی، ئەوا ئەم ئەفسانەیەش نیشانەیەكی تری كۆنی ئەم میللەت و وڵاتەیە. ئێستاش لە گردی كلك مشك – هەموو ئەم هۆ و خاڵانە كۆبوونەوە، كە باس لە كۆنی و دەوڵەمەندی شارستانیەتی – گردی كلك مشك – و – شاری هەولێر – و – وڵاتی كوردستان – دەكەن.

شوێنەوار لە نێو فۆلكلۆردا

ئەگەر بە ووردی سەیری پاشماوە (كراو)(1)* و (گوتراو)(2)* ەكانی مرۆڤایەتی بكەین، لە درێژایی مێژوو دا، دەبینین بە دوو شێوە گەیشتوونەتە دەست ئێمە.

یەكەمیان

ئەو پاشماوە كۆن و مێژوویی و دەستكردانەیە، كە لە ژێر زەوی و لەسەر زەوی، پاش سەدان و هەزاران ساڵ ماونەتەوە و ئەمڕۆ مرۆڤایەتی لە سایەی ئەم پاشماوە دەستكردە هەمە جۆرانە شارەزای قۆناغە جیا جیاكانی ڕابردوو دەبێت و ئاستی گۆڕانكاری و پێشكەوتنەكانی ژیانی مرۆڤی بۆ ڕوون دەبێتەوە، ئێمە لێرە ئەمە بە (كراو ) ناومان برد.

دووەمیان

ئەو پاشماوە كۆن و مێژووییانەیە كە بە شێوەی (گوتراو) و (نووسراو) لە نێو زماندا ماونەتەوە و بە شێوەی جیاجیا گەیشتوونەتە دەست ئێمە، كە بەشی هەرە زۆری ئەو گوتراوانە بە شێوەی فۆلكلۆر – و سینە بە سینە و زار بەزار پارێزراون و ئەمڕۆ لە زۆر ڕووەوە سودی لێ‌ دەبینرێ‌، بۆ ناسینی جۆری ژیان و بیركردنەوە و ئایین و فەلسەفە و زانست و كۆی كلتوری ڕابردووی مرۆڤایەتی و نەتەوایەتی، ئەمەشمان بە (گوتراو) ناونووس كرد.

ئەم دوو پاشماوەیە لێكدانەبڕاون، بەڵكە زۆر تێكەڵ و تەواوكەری یەكترن، لە نێو پاشماوە شوێنەوارییەكاندا پاشماوەی (فۆلكلۆر)ی كۆن بەرچاو دەكەوێ‌، هەروەها لە نێو پاشماوە فۆلكلۆریەكانیشدا پاشماوە (شوێنەوار)یەكان باس دەكرێن(27).

لە نێو دروستكردنی جۆری خانوو پەرستگا و كەرەستەی ناو ماڵ و كەرەستەی خۆ ڕازاندنەوە و چەكەكانی شەڕ و بەرگ و یاریەكان و دروستكردنی پەیكەرە جۆراوجۆرەكانی خواوەندەكانیان، زانیاری باشمان دەست دەكەوێ‌، بۆ ناسینی كۆی كلتوری ڕابردوو بەتایبەت فۆلكلۆر و ئەفسانەكانیان سودی چاكی لێ‌ دەبینرێ‌ ئەگەر لە لێكۆڵینەوە و شیكردنەوە شوێنەوارناسییەكاندا، كەم و زۆر باسی فۆلكلۆر و ئەفسانەكانی ڕابردووی میللەتان كراوە، بەڵام، كەمتر لە نێو فۆلكلۆر و ئەفسانەدا باسی شوێنەوار كراوە، بە تایبەت لە لێكۆڵینەوە فۆلكلۆریە كوردیەكانی خۆمان. هەر بۆیە ئێستا چەند نمونەیەك لە هەندێك لە بەشەكانی فۆلكلۆر دەخەینە بەرچاو كە باسی شوێنەوارە جۆراو جۆرەكان دەكەن.

ناو: لەناو دا مەبەستمان لە ناوی گوند و شار و شوێنەكانە، ئەو ناوانەی مانایەكی كۆنی و شوێنەوارییەكیان لێ‌ دەخوێندرێتەوە.

گوندی خەزنەی: (3)* گوندێكە سەر بە دەشتی هەولێر و ناوەكەی لەوەوە هاتووە، دەڵێن: (وەختی خۆی خەزنە – خەزینە – یەكی كۆنی لێ‌ دۆزراوەتەوە و دواجار ناوەكەی لەوەوە هاتووە). دیارە خەزنەش پاشماوەیەكی كۆنە و بەشێكە لە شوێنەوارە كۆنەكان.

گاوركار: (4)* لە كوردستان زۆر جێگا، لە قەڵا و پرد و كۆشك و هەڵكۆڵین و بەرد و خشت بە گاوركار ناو دەبردرێن، ئەمەش بۆ خۆی ناوێكە مانای كاری سەردەم و زەمانێكی كۆن دەدات و هەموو ئەم شوێنانەش بەهایێكی شوێنەواریان هەیە. گاوریش ناوێكە لە (گەبر)ەوە هاتووە و ئێستا مانای سەردەمی پێش ئایینە ئاسمانیەكان دەدات، ئەگەر مەبەست زەمەن بێت.

پەند: لە نێو پەندی كوردیدا زۆر پەند لەسەر بنەما و زانیاری و ڕووداوی پەیوەست بە شوێنەوارەوە هاتوونەتەكایەوە.

1-خودا بدا لە خەتە جووتەكی دەدات: (5)* ئەم پەندە بۆ ئەم ڕووداوە دەگەڕێتەوە، كە جووتیارێك لە كاتی جووت كردندا نوكی ئاسنەكەی لە (كوپەی زێڕ) گیر دەبێت و بەو زێڕە دەبێتە خاوەن موڵك و ماڵێكی زۆر، كە جووتیارێكی تر لە كێڵانی زەویەكی زۆر و هەزاران خەتە جووت ئەمەی دەست ناكەوێ‌، دیارە كوپە زێڕیش بەشێكە لە شوێنەوار.

2-مشكە كوێرەی سەر كوپە زێڕی(6)* لە كوردەواری گوتەیەك هەیە، ئەگەر كەسێك دەوڵەمەند بێت و دڵی نەیەت ماڵی خۆی بخوات و ڕەزیل و دەست قوچاو بێت، پێی دەڵێن: (دەڵێی مشكە كوێرەی سەر كوپە زێڕی)یە. ئەم گوتەیەش لەوە هاتووە، كە ئەو كوپە زێڕانەی بە هەر هۆیەك بێت، دەكەونە ژێر زەوی و ساڵ و زەمانی بەسەر دا تێپەڕ دەبێت، مشك لەسەر ئەو كوپە زێڕە ماڵ و كون چێ‌ دەكات، بەڵام، ناتوانێ‌ سوود لە زێڕەكە ببینێ‌! ئەوا ئەو دەوڵەمەندە ڕەزیلەش كە سوود لە ماڵ و دەوڵەمەندییەكەی خۆی نابینی، خەڵك ئەویش بەو مشكە كوێرە دەچوێنن، كە لانە لەسەر كوپە زێڕ دەكات و ناتوانێ‌ سوود لەو زێڕە زۆرە ببینێ‌. ئەوەش ئاشكرایە كە كوپە زێڕ و پاشماوەیەكی كۆن و گرنگی شوێنەواریە و زۆر جار بە ڕێكەوت و هەندێ‌ جار بە بەرنامە دۆزراوەتەوە، جا ئەو كوپە زێڕەی ژێر زەوی بووەتە كەرەستەی دروستكردنی ئەم گۆتە گرنگەی كوردەواری.

قسەی نەستەق(7)*: وەك بەشێك لە فۆلكلۆر ئەویش بۆ دروست بوون و كاریگەر بوونی هەندێ‌ جار پشتی بە زانیاریە شوێنەوارییەكان بەستووە. لە هەندێك لە قسە نەستەقەكانیدا.

1-پەندی پێشینان نەخشی بەردیە: ئەم قسە نەستەقەی كوردەواری نرخ و گرنگی پەند باس دەكات و هێمای ئەوە دەكات كە پەند كۆنە و دەمێنێتەوە، هەروەك چۆن نەخشی هەڵكەندراو لەسەر بەرد كۆنە و ماوەتەوە و هەر دەمێنێتەوە، لەم قسە نەستەقەشدا، فۆلكلۆر و شوێنەوار بە تەواوی تێكەڵ بووین و یەكتر تەواو دەكەن و هەر یەكەیان بەڵگەیە بۆ گرنگی و كۆنی ئەوی تر. پەندی پێشینان نەخشی بەردیە، وەك زمان و ناوەڕۆك فۆلكلۆرە، وەك كەرەستە و نەخش، (بەرد و نووسین) كەرەستەی شوێنەواری كۆنە.

حەیران: حەیران وەك بەشێك لە فۆلكلۆری كوردەواری و وەك فۆلكلۆرێكی تایبەت بە دەشتی هەولێر، ئەویش لە زۆر دەقدا هێما بۆ گرنگی و كۆنی شوێنەوار دەكات.

قەڵاتی پیرە هەولێرێ‌: لە یەكێ‌ لە حەیرانەكانی حەیرانبێژ (هونەرمەند ڕەسول گەردی)(8)* دەستەواژەی (قەڵاتی پیرە هەولێرێ‌) بەكار دێنێ‌ و ئەم دەستەواژەیە بە زۆر شێوە لە فۆلكلۆردا دووبارە دەبێتەوە، ئەوەی مەبەستە لێرە هێما كۆنی و گرنگی و شوێنەواریەكەی (قەڵا) و (هەولێر)ە. كە بە وشەی (پیرە) مانای كۆنی و شوێنەواری دەدات بە شاری هەولێر و قەڵاكەیەوە كە بۆ هەزاران ساڵ دەگەڕێتەوە.

گۆرانی: لە نێو شیعری گۆرانیە كۆنەكاندا، چ شیعری فۆلكلۆری چ شیعری نوسراو، هێمای زۆر بۆ (شوێن) و (كار)ە شوێنەوارییەكان هەیە. كە هەر یەكەیان جگە لە جوانییەكانی شیعری و مانا و وێنەكاندا، ڕەهەندە كۆنی و مێژوویی شوێنەواریەكان لە نێو خۆیاندا هەڵدەگرن و سودی زۆریان لێ‌ دەبینرێ‌، كە هەندێ‌ جار ئەوەی لە نێو دەقە فۆلكلۆریەكاندا هەیە، لە شوێنێكی تر دەست ناكەون. هونەرمەندی گەورە ( حەسەن زیرەك)(9)* لە گۆرانیەكدا دەڵێ‌:

هێندەم نەماوە بمنێنە گوێزێ‌

بە خۆم لێرانە یار لە تەورێزێ‌

نە چاو تێر دەبی نە دڵ دەبێزێ‌.

ئەگەر بە ووردی سەرەنج بدەین، لە نیوە دێری یەكەمدا دەڵێ‌: (هێندەم نەماوە بمنێنە گوێزێ‌) كۆی مانای ئەم نیوە دێرە، مانای ئەوە دەدات، كە هێندەم نەماوە بمرم!! دیارە مردنیش شاردنەوە و لە گۆڕ نانی مردووی بە دواوەیە. لێرە جێگای شاردنەوە و یان گۆڕەكە (گوێز)ێ‌ یە: گوێز، (گۆزە)یە و گۆزەش واتە (كوپە) و كوپەیش مەبەست ئەو (دەخمە)(10)*یەیە كە لە سەردەمی زەردەشتیەكاندا مردووی تێدا دەنێژرا، دیارە ناشتنی مردوو لە نێو كوپە و دەخمە دا زۆر كۆنترە لە هەزارەی یەكەمی پێش زایین. ئەمەش بۆ خۆی هێمای مێژوویەكی كۆن و كلتورێكی كۆنی ناشتنە لە كوردستان و ئێستاش لە هەر شوێنەوارێكدا كە كوپەیەك بدۆزرێتەوە و ئێسك و پروسكی مردوویەكی تێدا بێت، ئەوە (كوپە= گۆزە)یە وەك كەرەستەیەكی كۆن و گرنگی شوێنەواری سەیر دەكرێ‌ و هەڵدەگیرێ‌ و زانیاری زۆر لێ‌ دەست دەكەوێ‌.

وەك دەركەوت (گوێز)ێ‌ بە درێژایی ڕۆژگار و گۆڕانكاریەكانی نێو زمان لە (وشە) و (فۆنەتیك) دا، ئەم گۆڕانانەی بەسەر دا هاتووە. دەخمە- كوپە- گۆزە- گوێزێ‌، ئەگەر لە ڕووی ناوەوە گۆڕانكاریەكی بەرچاو بەسەر ناوەكە دا هاتووە، بەڵام! دەخمە و گۆزە هەر لە ڕووی كەرەستە و شێوەی دروستكردنەوە هەر یەكن و هەر ئەو كوپەیە كە مردووی تێدا دەنێژرێ‌، بە پێی ئەم كلتور و واقیعە، مردوو كە دەمرد، لە مردندا دەخرایە نێو كوپە، دەخمە، گۆزە. هەر بۆیەش هونەرمەند هەست بە نزیك بوونەوەی مردنی خۆی دەكات و تا ئێستاش لە یاری خۆی تێر نەبووە و بۆ یەكجاری پێی نەگەیشتووە، ئەم پێنەگەیشتنەش خەریكە دەبێتە هەمیشەیی و ئەو هەمیشەییەش ناشتنی مردوو لە گۆزە نانی مردووە.

ئەفسانە:

بەشێكی گرنگی ئەو پاشماوەیە گرنگەی (گوتراو و نووسراو)ی نێو زمانە، كە دەمێكە زاناكان لە هەموو بوارێكەوە لێكۆڵینەوەی لە نێو دا دەكەن و لە هەموو بوار و زانستێكەوە(11)* بەردەوام سوودی لێ‌ دەبینن.

پێناسەی ئەفسانە:(32)

چونكە ئەفسانە لە ناوەڕۆكدا جۆراوجۆرە و دەوڵەمەندە هەر بۆیە، ناكرێ‌ هەموو ئەفسانەیەك و بۆ هەموو زانستێك بە یەك پێناسە، پێناسە بكەین. باشترین پێناسە ئەوەیە كە لەگەڵ هەر زانستێك كارمان لەسەر ئەفسانە كرد، هەوڵبدەین پێناسەیەك بۆ ئەو ئەفسانەیە بكەین كە لەگەڵ ئەو زانستە دا بگونجێ‌، بۆ ئێرەش وا باشە پێناسەیەك بۆ ئەفسانە پەیدا بكەین، پەیوەندی بە مێژوو شوێنەوارەوە هەبێت، هەر بۆیە بە ڕای ئێمە = (فۆلكلۆر بە گشتی و ئەفسانە بە تایبەت، پاشماوەی شوێنەواری كۆنە و لە نێو زماندا بەجێ‌ ماوە)(36)  كە لەم پێناسە كورتە دا پەیوەندی نێوان شوێنەوار و فۆلكلۆر. ئەفسانە و شوێنەوار زۆر بە ڕوونی بەرچاوە. ئەمەش لەگەڵ مەبەستی ئەم لێكۆڵینەوە دا دەگونجێ‌.

 لە پێناسەیەكی تر دا، كە بۆ شوێنەوار كراوە ئەویش بۆ ئێرە گونجاوە و دەتوانین سودی لێ‌ ببینین، نووسراوە: (زانستی شوێنەوار ناسی ئەو زانستەیە كە گرنگی بە توێژینەوەی هەموو ئەو كەرەستانە دەدات، كە جوان و ناشیرنین، لە شوێنێكی دیاریكراو و زەمەنێكی دیاریكراو دا دەدۆزرێنەوە)(34) ئەوەی لەم پێناسەیەدا نوێیە و گرنگە، پێمان دەڵێ‌ زانستی شوێنەوارناسی هەموو كەرەستەیەكی دۆزراوە، لە شوێنێكی دیاری كراو و زەمەنێكی دیاریكراو، بەبێ‌ لەبەرچاو گرتنی جوانی و ناشیرینی پاشماوەكە و بەبێ‌ ئەوەی گرنگی بەوە بدات، ئەمە لە زێڕە یان لە قوڕ وەك یەك لە كەرەستەكە دەكۆڵێتەوە. ئەمەش كارێكی زانستی دروستە.

جۆرەكانی ئەفسانە(12)*:

لێكۆڵینەوە زانستیەكان و تیۆرە جۆراوجۆرەكانی ئەفسانە ناسی و زانایانی ئەفسانە ناسی، تا ئێستا زۆر جۆر ئەفسانەیان دەستنیشان كردووە و بە زۆر شێوە ئەفسانە پۆلین كراوە، لە ڕووی (ناوەرۆك) و (ئەرك) و(هێما) وە. ئێمە لێرە و بۆ ئەم لێكۆڵینەوەیە، باس لە جۆرێكی تر و تایبەت دەكەین، لە ئەفسانە، ئەویش ئەفسانەی (شوێنەوار پارێزیی)یە، بۆ ئەوەی لەسەر زار سوكتر بێت دەنووسین (شوێنپارێزیی)(31).

شوێنپارێزیی ئەمڕۆ:

ئەم كلتوری شوێن پارێزیە هەر لە كۆنەوە هەبووە، ئەوەتە سۆمەریەكان (لە پكەی شین) یان بەو شوێنەوە هەڵدەواسی كە مەترسی ئەوەیان هەبوو (چاوی حەسود) كاری تێبكات، ئەم كلتورەش بۆ پتر لە پێنج هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە. سەیر دەكەین هەر ئێستاش لە كوردەواری خۆمان (لەپكەی شین) وەك كەرەستەیەكی خۆپارێز لە بەرامبەر (چاوی پیس) و( ئیرەیی- حەسودی) بردن بەكار دێ‌. ئەوە جگە لە وێنەی چاو لە نێو لەپی دەست و زۆر كەرەستە و هێمای تر بۆ خۆپاراستن لە چاو و زار(13).

هەر ئەم شوێن پارێزیی و خۆ پارێزیە، ئێستا كەمێك گۆڕاوە و چووەتە ژێر كلتوری ئیسلامی و لەسەر زۆر خانوو و ماشێن و كەرەستەی ناوماڵ و شتە بەنرخەكان، جگە لە لەپكەی شین، دەستەواژەی ئایینی دەنووسرێ‌ و بەسەر مڵك و ماڵەوە هەڵدەواسرێ‌. بۆ نمونە (الحسود لا یسود) (هژا من فچل ربی) (الملك الله) و زۆری تر، ئەوا هەر تەنیا موسڵمانەكان نین ئاوا دەكەن، هەموو كۆمەڵگایەك و ئایینەك لەم ڕووەوە تایبەتمەندی خۆی هەیە.

دیارە وەكو پێشتر باسمان كرد، ئەم بیرۆكەیە ڕیشەیەكی مێژوویی هەیە، هەر بۆیە چووەتە نێو فۆلكلۆر بە گشتی و ئەفسانە بەتایبەت، جگە لە زۆر دەقی نووسراو و كلتوری شوێنپارێزیی و خۆپارێزیی كە لە شوێنە شوێنەواریەكان بەدەر دەكەون.

شوێنپارێزیی لای فیرعەونیەكان:

فیرعەونیەكان خاوەنی شارستانیەتێكی كۆن و پێشكەوتوو و ئاڵۆز و پڕ نهێنین. یەكێك لەو نهێنیانە نووسینی (نزا – دعائ)ی شوێنپارێزییە، كە دواجار (نەفرەتی فیرعەونەكان- لعنە الفراعنە)ی لێكەوتەوە(12).

نەفرەتی فیرعەونەكان- (لعنە الفراعنە)(14):

ئەهرامە زۆر و سەیر و كۆنەكانی فیرعەونیەكانی میسر، هەر تەنیا لە ڕوویەكەوە زاناكانیان سەرسام نەكردووە، جگە لە گرنگیە شوێنەواریەكەی و پڕ لە نهێنیەكەی، لایەنێكی تریشی هەیە، كە جگە لەوەی زاناكانی سەرسام كردووە، ترس و دڵە ڕاوكەیەكی زۆریشی خستۆتە نێو دڵی زانا شوێنەوارناسەكان، بەتایبەت ئەوانەی دەیانەوێ‌ لە نێو ئەهرامەكاندا بەدوای نهێنی كۆنی سەردەمی فیرعەونەكاندا بگەڕێن، ترسەكەش واقیعێكی هەیە، كە تا ئێستا چەندین كاركەر و پسپۆڕ و زانا لەم پێناوە دا، بە مەرگی ئەفسوناوی مردوون و زاناكان هۆیەكەیان بۆ ڕوون نابێتەوە، هەر بۆیە ناویان لەو جۆرە مردنە ناوە، مردن بە (نەفرەتی فیرعەونەكان- لعنە الفراعنە)(13)، ئەم نەفرەتەی فیرعەونیەكان تا ئێستا لە میسر و لە ڕۆژئاوا و جیهان، دەیان وتار و ڕاپۆرتی ڕۆژنامەوانی و بەرنامەی ڕادیۆیی و تەلەفزیۆنی لەسەر كراوە و چەندین كتێبیشی لەسەر نووسراوە، كە ئەگەر هەر كەسێك بە دوای ئەم بابەتە دا بچێ‌، ئەوا جگە لەوەی توشی سەرسامی دەبێت، ئەوا بێشك ترس و گومانێكیش دایدەگرێ‌!

ئەمەش سەرەتا لەوەوە هات، كاتێ‌ زانای شوێنەوارناس (هاورد كارتەر) لەگەڵ هاوپیشەكەی لۆرد (كارناخۆن) لەسەر گۆڕی (توت عەنخ ئامون)ی فیرعەونی لە ساڵی 1922 دا ئەم دەستەواژەیان خوێندەوە. (ئەم تابوتە مەكەوە، دەنا مەرگ بە دوو باڵیەوە هەموو ئەوانە سەردەبڕێ‌، كە بێزارمان دەكەن)(16) و هەروەها لەسەر پەیكەرێكی دۆزراوەی نێو گۆڕەكە – كە گوایە ئەفسوناوییە- نووسراوە، (ئەوە منم پارێزەری گۆڕی توت عەنخ ئامون و بە بڵێسەی ئاگری بیابان دزانی گۆڕ دەردەكەم)(14) پاش خوێندنەوە و بڵاو بوونەوەی ئەم هەواڵە ترسناكە، زۆر كەس لەم نێوەندە و لەم ڕێگایە بە مردنی كتو پڕ و سەیر مردن(18).

بۆ نموونە: سكرتێرەكەی (هوارد كارتەر)(15) بە بێ‌ هۆیەكی دیار و زانراو مرد. پاشان باوكیشی لە خەمی ئەو خۆی كوشت، زۆر كەس لەوانەی هاوكاری دۆزینەوە و هەڵدانەوەی ئەم گۆڕەیان كرد، دواجار شێت بوون و هەندێكیان خۆیان كوشت، بەبێ‌ ئەوەی هۆیەكی زانراو و دیار هەبێت، ئەوەش زانا شوێنەوارناسەكانی سەرسام كرد بەوەی كەوتوونەتە بەرامبەر –نهێنی- یەك كە ناتوانن، هیچ شیكردنەوەیەكی بۆ بكەن. هەر چەندە هەموو زانا شوێنەوارناسەكان بڕوا بەم – ئەفسانە- یە ناكەن و دەڵێن: شتێك نیە! بەناوی نەفرەتی فیرعەونیەكان بێت و پاش چوار هەزار ساڵ هەرگیز فیرعەونەكان ناتوانن! كار لە گیانی كەسێك بكەن و زیانی پێ‌ بگەیێنن(15)!! بەڵام، لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانن گیانی ئەوانە بگێڕنەوە كە لەو ڕێگایە و لە نێو ئەم باوەڕ و گومان و ترس و نهێنیە دا گیانیان لە دەست دا و ناشتوانن نیگەرانی هاوكارەكانیان بڕەوێننەوە. هەر بۆیە ئێستا – نەفرەتی فیرعەونیەكان- لە نێوان (بوون و نەبوون) دا كاری خۆی دەكات، ئەگەر چی ناوە ناوە زانایەك دەیەوێ‌ بە تیۆرێكی تازە ئەو لەعنەتە ڕەتبكاتەوە بەڵام لەو لاوە مردن و كارەساتێكی دڵتەزێن، ریسەكەی لێ‌ دەكاتەوە بە خوری(18).

ئێستا (نەفرەتی فیرعەونەكان) بووە بە واقعێكی ئەفسانەیی و بووە بە بابەتێك زۆر زانای بە خۆوە خەریك كردووە، هەندێك دەیانەوێ‌ بە (زانست) ڕەتی بكەنەوە و هەندێكیش دەیانەوێ‌ بە (زانست) بیسەلمێنن! هەر چۆنی بێت، نەفرەتەكە هەبێت یان نەبێت! مردنەكان و ڕووداوە سەیر و پڕ ترسەكان، هۆكەی (نەفرەت) بێت یان ئەو (میكرۆب) و (ڤایرۆس) و مەوادە (كیمیاوی)یانە بن. كە هەندێك لە زاناكان وای لێكدەدەنەوە(15)، ئەوە ناكرێ‌ ئەو نووسینە فیرعەونیە لە بیر بكەین كە لە نێو گۆڕ و لەسەر پەیكەرەكان نووسراوە پڕ لە ڕەهەندی (ئاگادار كردنەوە) و (ترساندن) و (نەفرەتی ئایینی ) و (دەروونی) و (ئەفسانەیی) وە كە دەڵێ‌: (ئەم تابوتە مەكەوە، دەنا مەرگ بە دوو باڵیەوە هەموو ئەوانە سەردەبڕێ‌ كە بێزارمان دەكەن)(13).

ئەم بیرۆكەی (نزا- دعائ) نووسین، هەر تەنیا لە میسر و لای فیرعەونیەكان وانەبوو، بەڵكە لە شارستانیەتیەكانی میزۆبۆتامیاش پێشینەیەكی مێژوویی هەیە. كە هەندێك لە نووسینەكان ماونەتەوە و لە بەردەستن و بەشێكیش لەم – باوەڕە – بووە بە كلتور و چووەتە نێو ژیانی ڕۆژانەی خەڵك و بەشێكیشی ئەفسانەی لێ‌ دروست بووە.

شوێنپارێزیی لە وڵاتی میزوبۆتامیا

شارەزایانی شوێنەوارناسی و مێژووی كۆنی مرۆڤایەتی، زۆربەی هەرە زۆریان لەسەر ئەو ڕایەن، كە شارستانیەتی میزوبۆتامیا زۆر پێش شارستانیەتی (میسر) و (یۆنان) و شارستانیەتەكانی تری جیهانە. هەروەها باس لەوەش دەكەن، كە كاریگەری شارستانیەتی سۆمەریەكان بەسەر زۆر لەو شارستانیەتەكانی ترەوە بەرچاوە. پرۆفیسۆر (وادل) لە كتێبی (الاصول السومریە للحچارە المصریە)(4) دا وەك لەناوی كتێبەكەیدا دیارە، شارستانیەتی میسر بە ڕیشەی سۆمەریەكانەوە دەبەستێتەوە و دەنووسێ‌: (شارستانیەتی میسر بۆ خۆی، ئەوە سەلمێنرا كە لە بنەچەدا داهێنانێكی سۆمەری یان ئاری پێشوەختەیە)(4+22، وادل، ل283) ئەوە ئەگەر سەرچاوەكانی پێشتر و ناسراویش بەسەر بكەینەوە، ئەوا ڕای ئەوەی سۆمەریەكان خاوەنی كۆنترین شارستانیەتن، ئەوا بەڵگە زۆرە. بەڵام، ئەوەی كە پرۆفیسۆر (وادیل) گوتوویەتی و پێشتر نەگوتراوە، ئەوەیە كە (بنەچەی شارستانیەتی میسر لە شارستانیەتی سۆمەری و ئاریە پێش وەختەكانەوەیە)(4) ئەوەی بۆ ئەم لێكۆڵینەوە بەسوودە، ئەوە ڕای كۆنتری و كاریگەرییە، كە سۆمەریەكان بەسەر میسرەوە هەیانە. هەر ئەوەشە ئێمە ناچار دەكات بە دوای ڕیشەی ئەم (نزا و نەفرەت) نووسینە دا بچین و وڵاتی دوو ڕووباران (بلاد النهرین) بەسەری بكەینەوە.

ئەوە ساغ بووەتەوە، لە قۆناغەكانی دروست بوونی نووسین، قۆناغی (هیما) و (وێنە) پێش دروستبوونی (پیت و وشە) و (نووسین)ە. هەر بۆیە دەتوانین بڵێین: قۆناغی (ئاگادار كردنەوە) و (ترساندن) بە (هێما) و (وێنە)ش پێش نووسینی (نزا و نەفرەت و ئاگادار كردنەوەیە). لەپكەی شین بۆ چاوزار و شێر و پڵنگ وەك هێما بۆ نیشاندانی هێز و ئاگادار كردنەوە و ترساندن بەكار هاتووە. دواتر ئەم هێما و وێنەیە، گۆڕاوە بە نووسین، كە نووسینیش سۆمەریەكان هەر خۆیان دایانهێنابێ‌، ئەوا بێشك لەم ڕووەوەش، بەڵگەیان بۆ بەجێ‌ هێشتووین.

پرۆفیسۆر دكتۆر (زهیر صاحب) لە نوسینێكدا بەناوی (الا لواح الندریە السومریە- الالف الپالپ قبل المیلاد) لە باسی یەكەمین نموونەكانی ڕاگەیاندن لە بیری شارستانیەتەوە دەنووسێ‌: (تابڵۆ نزاییەكان وتار دانێكی بەردەوامە لە پەیوەندی بناغەیی بیری هاوبەش، ئەوەی پەیوەستە بە بەها دەربڕینە هیماییەكانی لە بوونی كۆمەڵەوە. لەوانەیە زیاد كردنی بەردە خاو و ڕەقەكان لەگەڵ دیواری قوڕینی پەرستگا، ئەوە دەسەلمێنێ‌ كە – ناوەڕۆكی- تابڵۆ بەردەوامی و هەمیشەیی بەدەست دێنی. لێرە بیرۆكەكە، لە جێگای بە بەڵگە كردنی مێژووی پەرستگا و روداو و مێژوو و كرداری كەسایەتیەكان. بۆ زیاد كردنی پیرۆزی پەرستگا، لەگەڵ بیرۆكەی مانەوەی تابڵۆی بەردینی، لە بەرامبەر پێشهاتەكانی ڕۆژگاردا)(22) ئەوەی لەم نووسینەی دكتۆر (زهیر صاحب) ەوە گرنگە – تابلۆ نزاییەكان وتاردانێكی بەردەوامە لە پەیوەندی بناخەیی بیری هاوبەش، بەڵێ‌: ئەم پەیوەندیە هاوبەشە لە نێوان مرۆڤە لێكدوور و بە زەمەن و بە جوگرافیا دا هەیە. هەر بەم هۆیەشەوە دەتوانین بڵێین: ئەم پەیوەندیە لە نێوان سۆمەریەكان و فیرعەونەكانیشەوە هەبووە. كە پەیوەندیەكەش هەبووبێ‌، دەبێ‌ كاریگەری شارستانیەتی دوو ڕووباران، كە پێش شارستانیەتی میسریەكانە، كاریگەری بەسەر شارستانیەتی ئەوانەوە هەبووبێ‌! سۆمەریەكان نووسینەكانی خۆیان، زۆربەی هەرە زۆری لەسەر بەرد و قوڕی سوورەوە كراوەوە نووسیوە، ئەو بەردەی كە (زهیر صاحب) دەنووسێ‌: (بۆ زیاد كردنی پیرۆزی پەرستگا، لەگەڵ بیرۆكەی مانەوەی تابلۆی بەردینی، لە بەرامبەر پێشهاتەكانی ڕۆژگاردا)(22). ئێستاش با چەند نووسینێكی شوێنپارێزی بەسەر بكەینەوە، كە لە وڵاتی دوو ڕووباران نووسراون و زۆربەی هەرە زۆریشیان لەسەر بەرد نووسراون.

بەردە نووس و نزای شوێنپارێزیی

لە بەردە نووس، مەبەست ئەو بەردەنووسانەیە، كە لەسەر سنوور و زەوی موڵكی تایبەت بە كەسێك نووسراون، وەك مامۆستا (ئارام جەلال هەمەوەندی) پسپۆڕی شوێنەوار لە توێژینەوەیەكی زانستی لەسەر (بەردە سنووری كاسیەكان- گۆدۆررۆ) لە بارەی ئەم بەردە نووسانەوە دەنووسێ‌: (ئەمەش ئەم زەویانە دەگەڕێتەوە كە بەخشراوە بە كەسانێكی هەڵاتوو لە وڵاتێكی تر و پەنایان هێناوە بۆ وڵاتی بابل. ئەم كەسانە پلە و پایەی بەرزیان هەبووە لە وڵاتەكەی خۆیان، پلەی ئایینی وەك پیاوی ئایینی (كاهن) یان پلەیەكی دنیایی هەبووە وەك (حاكمی ناوچەیەك) بووبێت. لە نموونەی ئەم جۆرەش بەردە سنووری پاشای (نەبو خەزنە سری) یەكەمەكە بەخشراوەتە پیاوی ئایینی (شاموا) و كوڕەكەی (شامئا) كە هەردووكیان كاهینی خواوەند (ڕەیا) بوونە لە وڵاتی عیلام، بەڵام دواتر هەڵاتوونە و هاتوونەتە بابل. هەر بۆیە ئەم زەویانەیان پێدراوە لە بابل)(32، سوبارتو، ژ6- 7، ل11) ئەگەر ئەمە هۆی زەوی پێدانەكەیە، ئەی ئەوەی لەسەر بەردە سنوورەكە نووسراوە، چیە و بۆچی نووسراوە؟ وەكو لە نیو نووسینەكەدا دیارە (پاشا) ترسی ئەوەی هەیە ئەو بەردە سنوورە كە بە فەرمانی ئەو دانراوە، كەسانێك هەبن دەستكاری بكەن و بیشێوێنن و بیگوێزنەوە، هەر بۆیە ئەم بەردە سنوورە لەسەر سنووری زەویەكەدا دەچەقێنی و ئەم نزایە و ئەم ئاگاداریە لەسەر بەرد دەنەخشێنی.

1-خوداوەند ئینلیل

2- پاشای گشت وڵاتەكان

3-باوكی گشت خواوەندەكان

4-بە پاڵپشتی وشە جێگیرەكانی (خواوەند ئینلیل)

5-لە پێناو خواوەند نەنگیرسو (خواوەندی شاری لەگەش)

6-لە پێناو خواوەند شارا (خواوەندی شارا) (خواوەندی شاری ئومما)

7-(هەلستا) بە دیاری كردنی سنووری زەویەكان (لە نێوان لەگەش و ئومما)

8-میسالم

9-پاشای شاری كیش

10-پاڵپشتی وشەی خواوەند ئیشتەران (خواوەندی شاری كیش)

11- هەستا بە پێوانە كردنی كێڵگەكان

12-ئینجا هەڵستا بە دانانی بەردە سنوور (مسەللە) (32، سوبارتو، ژ6-7، ل9).

ئەوەی لە نووسینی ئەم بەردە سنوورەدا زۆر بەرچاوە، كە پاشا بەناوی خواوەندی ئینلیل پاشای گشت وڵاتان و باوكی گشت خواوەندەكان ئەم كارە دەكات، واتە زەوی دەبەخشێ‌ و بەردە سنووری بۆ دادەنێ‌ و لە پەنای ئەم خواوەندانەوەش، ترس دەخاتە دڵی ئەو كەسانەی بیانەوێ‌ دەستكاری ئەم بەردە سنوورە بكەن، دیارە لە هەموو سەردەمێكیشدا، خوداوەند و ئایین كاریگەری خۆیان لەسەر هەڵسوكەوتی خەڵك هەبووە و زۆر جار و لە زۆر سەردەم ڕێگر بوون لە كاری خراپە.

هەر مامۆستا ئارام جەلال هەمەوەندی لە توێژینەوەیەكی تردا لە ژێر ناوی (خوێندنەوە و شیكردنەوەی دەقە میخیەكانی سەر بەردە سنوورێكی (كۆدۆررۆ)ی تایبەت بە مەلیك (میلی شیپاك (meli-sipak)ی كاشییەكان (1188- 1174)پ.ز(32) و لە ستوونی سێیەمی بەردە سنوورەكە دا، ئەوەی لە دەقەكە دا هاتووە وای وەرگیڕاوە و تەواوكەری ستوونی یەكەم و دووەمە.

ستوونی سێیەم

1-یان بڵێت كیڵگەكە (زەویەكە)ت پیت نەدراوە

2- یان شوێنی بەردە سنوورەكە (كۆدۆررۆكە) بگۆڕیت

3-یان بهاویشتە ناو ڕووبار یان ناو ئاگر

4- یان بیشكێنی بە بەرد

5- یان بە هۆی ئەو لەعنەتانە دەترسێت

6- كە بیكاتە بێنرخ و كەر و لال و كوێری بكات

7- هەر بۆیە هەڵی دەگرێت و لە شوێنێكی دادەنێت كە ناتوانرێت ببینرێت.

8- ئەو پیاوەی كە كێڵگە (زەویەكە) دەبات

9- خواوەند ئانۆ وەك دوژمن لەعنەتی لێ‌ ئەكات

10- خواوەند ئینلیل پاشای هەمووان بە سزای خۆی بگەێنێت

11- خواوەند ئەیای خولقێنەر نەوەیەكی خراپی پێ‌ بدات.

12- خواوەند شەمەش دادوەری ئاسمان و زەوی ناوی وێران بكات

13- خواوەند مەردۆخ سەركردەی خواوەندەكان بە شەڕ و خراپەی بگەێنێت

14- خواوەند نابۆ چاودێری جیهان

15- خواوەند ئوتونیتوم كە نیشتەجێی (………………) بناغەی تێك بشكێنێت

16- خواوەند ئەنورتا چەكەكەی تێك بشكێنێت لە جەنگدا

17- خواوەند نەنكاراك تووەكەی لە ڕەگ و ڕیشەوە دەربێنێت(32، سوبارتو، ژ6- 7، ل37).

سەیركە… پاشا بۆ ترساندنی خەڵك و ئەو كەسەی بیەوێ‌ دەستكاری بەردە سنوورەكە بكات، چ خواوەند زۆر و گەلێكی زۆر و دەسەڵاتداری لێ‌ كۆ كردۆتەوە و چ كوێرە دوعایەكی لێكردووە، كە ئەگەر كەسێ‌ بیەوێ‌ بیر لە كارێكی ئاوا بكاتەوە و ئەم نووسینە بخوێنێتەوە و ئاگاداری ناوەڕۆكەكەی بێت، هەرگیز دەست بۆ بەردەكە نابات، هەر ئەوەشە كە زۆربەی بەردە سنوورەكان، پاش چەندین هەزار ساڵ لە شوێنی خۆیان ماون و دەسكاری نەكراون و نەشكێنراون، ئەگەر بەردە سنوورێكیش دەسكاری كرابێ‌، بێ‌ شك كەسانێك دەسكاریان كردووە، نووسینەكەیان نەخوێندۆتەوە و ناوەڕۆكەكەیان نەزانیوە، ئەوەش هۆی ئەوە بووە، دەور و زەمان گۆڕاوە و خەت و نووسین گۆڕاوە.

ئەم نزا و ترساندنە بەردەوام دەبێت لە ستوونی چوارەمی بەردە سنوورەكەدا ترساندن و نزا و نەفرەتەكەش گەورەتر دەبێت.

ستوونی چوارەم

1-خواوەند ئەدەد گەورەی بەرووبوومەكان (واتە بەرپرس)

2-خواوەند نەرگال لەكاتی لەناو بردنی مناڵەكانی نەهێڵێت

3-خواوەند شوقامونا، خواوەند شومالیا

4-شەڕی خۆیانیان بخەنە سەری

5-گشت ئەو خواوەندانەی كە ناویان لەسەر بەردە سنوورەكەی (كودۆررۆ) هاتووە

6-لەعنەتێكی وای لێ‌ بكەن كە هەرگیز لەسەری نەڕوات

7-فەرمانی پێ‌ بكەن كە بۆ ڕۆژێكیش نەژییت

8-ڕێگە نەدەن نە بەناوی، نە بە نەوەكەی، كە بمێنێت

9-ڕۆژانی وشكە ساڵیدا

10-لە ساڵەكانی برسێتی

11-بەشی خۆی پێبدەن

12-لە بەرامبەر خواوەند و پاشا (سەید)و میرەكاندا

13-بەسەرهاتە خراپەكانی لەسەر بەردەوام بێت

14-بە كۆتاییەكی خراپ بگات). (32، سوبارتو، ژ6 -7، ل38).

لەم ستوونی چوارەمەدا، بەردە نووسی شوێن پارێزەكە و دوعای ترساندن و ئاگادار كردنەوە ئەوەندە هەڵكشاوە كار گەیشتۆتە ئەوەی كە بڵێ‌ (لەعنەتێكی وای لێ‌ بكەن كە هەرگیز لەسەری نەڕوات) دوعا لەمە بەهێزتر و لەمە پڕ مەترسی تر و ترسناكتر دەبێت بۆ پاراستنی ماڵ و موڵك؟ ئایا ناتوانین ئەم نەفرەتە بە (نەفرەتی دوو ڕووباران) ناو ببەین، وەك چۆن (نەفرەتی فیرعەونیەكان)پەیدا بووە؟

لە شەڕێكدا پاشا لوكال زاكیزی شای (لەكش) دەگرێ‌ و –ئوروكاجینا- لەسەر دەسەڵات لادەبا و خەڵك دەكوژێ‌ و شار وێران دەكا و لە لوتكەی پێشكەوتندا شارەكە تاڵانی دەكات. لەم كاتە دا شاعیرێكی سۆمەری (دەنجەردامۆ) بە شیعرێكی بەرز باسی ئەم شكست و تاڵان و بڕۆیە دەكات و دەنووسێ‌:

وای بە داخەوە! خەریكە دڵم دەتوێتەوە لە داخی ئەم شار و خەزینەكانی.

وای بە داخەوە! خەریكە دڵم دەتوێتەوە لە داخی شاری (جەرسو) لە كش و خەزینەكانی.

منداڵەكانی جەرسوی پیرۆز كارەساتێكی ناخۆشیان بەسەر هات داگیركەر لەسەر گڵكۆی مەزن گیرسایەوە

خاتوونی مەزنی لە پەرستگا هێنایەوە

(ئەی خانمی شاری ترسێنداروی دڕندان كەی دەگەڕێیتەوە)(32)

لە دواییدا دێتە سەر بە شادا هەڵگوتن دەنووسێ‌:

(هەر كەسێ‌ ئەم یاسایە ڕەش دەكاتەوە یان دەیگۆڕێ‌، ئەو نەفرەتە توندانە دەژمێری كە خوداوەند بەسەریاندا دەبارێنێ‌، بۆ ئەو كەسەی هەوڵ دەدات ئەو یاسایە بشێوێنێ‌، دوای داوا لە نەوەی داهاتوو دەكات بەند بە بەندی جێ‌ بەجێ‌ بكەن و كاری پێوە بكەن. چونكە دەبێتە هۆی دڵنیایی و دادپەروەری هەتا هەتایێ‌)(32)، ئەمەش لە ساڵی (1728- 1686 پ.ز) بووە، ئەوەی لێرە گرنگە شاعیرێكی دیاری سۆمەری شیعر بۆ شكستی شارەكە و بەسەرهاتی خەڵكەكە و لەدەست چوونی خەزینەكان دەنووسێ‌ و پاشاش یاسای وڵات دادەڕێژێ‌ و نەفرەتی خوداوەندان بەسەر ئەو كەسانە دادەبارێنێ‌ ئەگەر بیانەوێ‌ ڕەشیانبكەنەوە و بیانگۆڕن و داوا لە نەوەی داهاتووش دەكات كار بە یاسایەكەوە بكەن چونكە دەبێتە هۆی ئارامی و دادپەروەری.

لێرەش نەفرەتی (دوو ڕووباران) بەكار هاتووە.

لە نەفرەتێكی تر ئاشوور باینبال پاشای چوار كەناران دەنووسێ‌: (- نەفرەت- ی ئەمەی لەسەر بەرد نەخشاند، توڕەیی –نەفرت-ی ئاشور بەسەر هەر كەسێكدا ببارێ‌، ئەگەر تابلۆیەك لە جێگای خۆی دەگوێزێتەوە، یان وشەیەكی دەگۆڕێ‌، خواوەند ناوی خۆی و منداڵەكانی لەسەر ئەم زەوییە ڕەشبكاتەوە)(21)

ئەم نەفرەتەش وەك نەفرەتی –ئاشور- بەسەر هەر كەسێك دا ببارێ‌، ئەگەر بیەوێ‌ بە خراپە دەسكاری ئەم نووسین و تابلۆیە بكات و داوا لە خواوەند دەكات ناوی خۆی و منداڵەكانی لەسەر ئەم زەوییە ڕەشبكاتەوە.

سەنحاریب پاشای ناسراو لە ساڵانی حوكمكردنی دا (701 پ.ز) لە كۆتایی ئەفسانەی (ئیراواشوم) دا و لە تابلۆی پێنجەم دەنووسێ‌:

(من ئاشور بانیبال، پاشای مەزن پاشای خۆڕاگر

پاشای جیهان، پاشای ئاشور

كوڕی سەرجۆن پاشای ئاشور

كوڕی سەنحاریب پاشای ئاشور

ئەم تابلۆیەم نووسی و لێی وورد بوومەوە و پێكم گرت لە گەڵ ژمارەیەك لە زانایان

لە تابلۆ قوڕەكان و تابلۆ نووسراوەكانی سەر تەختە كە دەقێكی ئاشوری و سۆمەری و ئەكەدی لە كۆشكی پاشایەتیم دانا بۆ خوێندنەوەی پاشایەتی هەر كەس ناوی نووسراوی من ڕەش بكاتەوە و ناوی خۆی بنووسێ‌ خواوەندی نابۆ، نوسەری هەموو شتەكان، ناوی ڕەش بكاتەوە)(24، ل60) لەم نووسینەشدا، كۆتایی نووسین، پاشا خواوەندی نابۆ لەو كەسە توڕە دەكات. ئەگەر ناوی پاشا ڕەش بكاتەوە و ناوی خۆی لە جێگای ئەو بنوسێ‌ و داوای لێدەكات، خواوەندی نابۆ كە نووسەری هەموو شتەكانە، ناوی ئەو كەسە لە هەموو شوێنەكان ڕەش بكاتەوە.

دوا نموونەی ئەم نەفرەت و نزایانە، نەفرەتێكی ئاشور باینبالە كە لە نێو دەقێكی نوێژ دا هاتووە كە بۆ خواوەندی ڕۆژ نوێژ دەكات و هەر خۆشی بە گۆرانی ناو دەبات و دەنووسێ‌: (هەر كەس ببێتە هۆی پچڕان و ئەم گۆرانیە و بە (شەمش) ڕووناكی خواوەندی مەزن دا هەرناڵێ‌.

یان ناوی ئاشور باینبال بگۆڕی، ئەوەی كە شەمش لە خەو دا فەرمانی پێ‌ كردووە كە پاشایەتی بكات. یان ناوی پاشایەكی تر لە جێگای دابنێ‌.

وەی دەنا قیپارە ژەنینەكەی بێزاری بێت بۆ خەڵك

وەی دەنا گۆرانی گوتنەكەی لە شاییاندا بێزار كەر بێ‌)(21)

لەم نەفرەت كردنە دا، كە لە دوای گۆرانیەكی نوێژ كردندا هاتووە، نەفرەت و نزا كە گۆڕاوە و نزای قیپارە ژەنێكی خراپی بۆ دەكات و دەنگی بێزار كەر بێت، ئەگەر كەسێ‌ ناوی پاشا لاببات و ناوی پاشایەكی  تر دابنێت.

لەم گۆرانیەشدا، جگە نەفرەت كردن، لەوەی كە تێكی دەدات نزا خێریش بۆ ئەوانە دەكات كە دەیپارێزن.

(ماڵێكی زۆر كەلەكە دەبێت لە پەرستگای خواوەند بۆ ئەو كەسەی ئەم گۆرانییە پیرۆز دەكات

وەی دەنا ئەو كەسەش سوكایەتی پێ‌ دەكات، نەتوانی بخوری قوربانی بۆن بكات

ئەو پاشایەی ناوی من بە مەزنی ڕادەگرێ‌ حوكمی جیهان دەكات

ئەو میرەی بە پالەوانیەتی من دا هەر دەڵێ‌

هەرگیزی كەسێكی دژ بە خۆی پێ‌ نەگا

ئەو گۆرانی بێژەی دەیڵێتەوە، لەسەردەمی پەتا نامرێ‌ وتەكانی دەبێتە جێگای ڕەزامەندی پاشا و میران

ئەو نووسەرەی لەبەری دەكات، لە وڵاتی بێگانان ڕزگاری دەبێ‌ و لە وڵاتی خۆی ڕێزی دەگرن

لەو ماڵەی كە ئەم نووسینە هەڵدەواسرێ‌

هەتا ئەگەر (را)ش تووڕە بوو بای حەوت خوداوەندان هەڵی كرد

شیری بەڵا كاری لێناكات

ئاشتی دەوری دەدات

با بمێنێ‌ ئەم گۆرانیە نەمرە، هەر بەردەوام بێت هەتا هەتایێ‌ با هەموو وڵاتان بیبیستن، لە خەمی پاڵەوانیەتیمدابێت

دانیشتوانی وڵات شایەدیم بۆ بدەن و ناوم مەزن بكەن)(33) .

لەم گۆرانیەدا زۆرتر، باس لەوانە دەكات، كە دەیپارێزن و پاداشتەكانیان بۆ دەژمێرێ‌، لەوەش هانی نووسەر و گۆرانیبێژ و پاشا و ئەمیران دەدات كە لەسەر پاراستنی نووسین و ناوی ئەو بەردەوام بن و بە پاڵەوانەتی و ئازایەتیەكەی دا هەر بڵێن.

ئانو بانینی پادشای لولوبیەكان، ئەویش لە ناوچەی زەهاو – سەر پردی زەهاو- لە شاری كرماشان، لە تەختە بەردێكدا وێنەی خۆی كێشاوە لە كاتێكدا پێی خستۆتە سەر سنگی دوژمنێكی كە بە ڕووتی لەبەر پێی كەوتووە و خوداوەندی (عەشتار – ئیشتار) لە بەرامبەریا و سەركەوتنی پێ‌ بەخشیوە و دوو دیلی پەت لە ملی بە دەستەوەیە. پاشای لولوبیەكان نانۆ بانینی لە ستوونی یەكەمی بەردە نووسەكە نووسیویەتی: (ئانو بانینی پادشای بەتوانا، پادشای لولوبی، وێنەی خۆی و وێنەی عەشتاری خوداوەندی لە كێوی (باتیر) هەڵكەندووە و، هەر كەسێ‌ كە ئەم نەقشی و ئەم تابلۆیە ڕەشكاتەوە بەر نەفرین و نزای ئانو و ئانوتۆم و بل و بلیت و رامان و ئیشتار و سین و شەمش كەدێ‌ و نەوەكەی لە نێو بچێ‌)(24) ئەوەی لەم نووسینەی پاشای لولوبیەكان ئانو بانینی بەدەر دەكەوێ‌، ئەویش وەك زۆر لە پادشاكانی تر، بۆ مانەوەی نەقش و نووسینی خۆی نەفرەتی چەندین خوداوەند لەو كەسە كۆ دەكاتەوە، ئەگەر بیەوێ‌ دەسكاری نووسین و وێنەكان بكات، كە ژمارەیان هەشت خوداوەندە ئەوەی كە لێرە ناویان هاتووە، بەم شێوەیە ئانۆ، ئانۆ تۆم، بل، بلیت، رامان، ئیشتار، سین و شەمش. ئەویش هەمووی بۆ ئەوەیە، كە هەر كەسێ‌ بیەوێ‌ دەسكاری نووسین و وێنەكە بكات، بێ‌ گومان لەو ڕۆژگارە دا، یەكێ‌ لەم خوداوەندانەی پەرستووە و ئەویش بەسە بۆ ئەوەی بۆ خاتری خوداوەندەكەی خۆی دەسكاری نەقش و نووسینەكە نەكات، بەمەش مەرجی شوێن پارێزیی دێتە دی و نەقش و نووسینەكە لە ڕەشكردنەوە بە دوور دەبن،

ئەفسانەی شوێنپارێزیی

شوێنە شوێنەوارییەكان، جێگای ژیانی مرۆڤ بوون و لەم شوێنانە دا پاشماوەی گرنگ و پیرۆز بە جێ‌ ماون و ئەم گرنگ و پیرۆزیەش پێویستی بە پاراستن هەبووە، ئەگەر پاراستنی ئەم شوێنانە ڕێگایەكی ئەوە بێ‌ كە (پاسەوان) بە دیاریەوە بێت، ئەوا ڕێگایەكی تری پاراستنی ئەم شوێنانە، بە هۆی (باوەڕی ئایینی)(13)* و داب و دەستوری (كلتوری)(14)* و باوەڕی (ئەفسانەیی)(15)* یەوەیە. وەك ئەوەی (دەقی ئایینی) پەیوەند بە بابەتی پاراستنی شوێنی پیرۆز لەو جۆرە جێگایانە دەنووسرێ‌، هەروەها بە پێی باوەڕ و هێما كلتوریەكان هەندێ‌ هێما و وێنەی باڵندە و ئاژەڵی پیرۆز یان بەدفەڕ لەو شوێنە دادەنێن و وێنە دەكێشن. لە ڕووی ئەفسانەییشەوە ئەفسانەیەك، كە ڕیشەكەی لە ئایین و كلتورەوە دێت، لە بارەی پاراستنی ئەو شوێنە دروست دەكەن، یان دروست دەبێت. جا ئەمانە هەمووی بە هۆی پیرۆزی شوێنەكەوە، خەڵك لەوە ئاگادار دەكەنەوە كە نابێ‌ دەسكاری ئەو شوێنە بكەن و بیبەن و بیشكێنن، ئاگادار كردنەوەیەك كە ئەگەر ئەم كارانە بكەن، ئەوا سزای بە دواوەیە، سزاكەش سزایەكی ئایینی كلتوری دەروونیە! ئەم جۆرە ئەفسانە شوێنپارێزییەش كاریگەری زۆری هەبووە لە پاراستنی شوێنە پیرۆز و كلتوری و شوێنەواریەكان بە درێژایی هەزاران ساڵ، لە كوردستان و لە هەموو جیهان و تا ئێستاش هەر ماون و زۆر شوێنیش بەم هۆیەوە بۆ هەزاران ساڵ پارێزراون و دەسكاری نەكراون، بەمەش پاشماوەكانی ئەم شوێنانە دوا جار شوێنەوار ناسان و مرۆڤایەتی سودی زۆریان لەم كەرەستە و ئەو زانیاریانە وەرگرتووە، كە لەم شوێنانە دا كەوتوونەتە دەست پسپۆڕان.

ئەنجام و پێشنیاز

ئەنجام

– لە ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتینە ئەوەی، كە لە هەر شوێنێك شوێنەوار هەبێت، لەوێش ئەفسانە هەیە، بە پێچەوانەش، لە هەر شوێنێ‌ ئەفسانە هەبێ‌، شوێنەواریش هەیە.

– دەركەوت ناو بەتایبەتی ناوی شوێنی شوێنەواری و ناوی ئەفسانەی شوێن، پەیوەندیەكی زۆر و گرنگی بە ناوەڕۆكی ئەفسانە و كۆی شارستانیەتی ئەو شوێنەوە هەیە.

– زۆر جار ئەو نهێنیەی لە نێو ئەفسانەكە دا هەیە، لە نێو شوێنەوارەكە دا نیە! هەروەها ئەوەی لە نێو شوێنەوارەكە دا هەیە، لە نێو ئەفسانەكەدا نیە! بەمەش هەردووكیان یەكتر تەواو دەكەن.

– چۆن لە یەك شوێنی شوێنەواری دەكرێ‌ پاشماوەی چەند شارستانییەتێك بدۆزرێتەوە،

وەك –گردی كلك مشك- ئاواش دەكرێ‌ لە نێو یەك دەقی ئەفسانەییدا هێمای چەند شارستانییەتێك دەربكەوێ‌.

– هەروەها دەركەوت ئەو (نەفرەتی فیرعەونیەكان) كە لە میسر و ئەهرامەكان پێی ناسراون و چیرۆكی سەیر و سەرسوڕهێنەری زۆری دروست كردووە، وەك بیرۆكەی شوێن پارێزی. ڕیشەیەكی مێژوویی هەیە. هەر ئەم بیرۆكەی شوێنپارێزییە لە كوردستان و تەواوی میزۆبۆتامیا هەبووە و نموونەی نووسینیان لەبەردەستە.

پێشنیاز:

– لەم لێكۆڵینەوە دا دەركەوت پەیوەندیەكی نەپچڕا و گەرم و گرنگ لە نێوان ئەفسانەی شوێن و شوێنەوار دا هەیە، بۆیە بە پێویستی دەزانین! لەمەودوا لە كوردستان بەشی شوێنەوار و بەشی زمانی كوردی پێكەوە هاوكاری یەكتر بكەن لەبەر ئەم هۆیانە.

1- لە هەر شوێنێك بەشی شوێنەوار ویستی هەڵكۆڵین بكات، بە پێویستی دەزانین دەستەیەكی شارەزا لە مامۆستا و قوتابی بەشی زمانی كوردی، ئەفسانە و فۆلكلۆری پەیوەست بەو شوێنە كۆ بكەنەوە.

2- لە ڕووی ڕیشە ناسی و وشە ناسییەوە شارەزایان بەراورد لە نێوان ناو و زمانی ئەفسانەكە و زمانی ئەو نووسین و بەردە نووسانە بدۆزنەوە كە لە شوێنەكەدا دەدۆزرێنەوە.

3-لە نێو ئەفسانەكاندا هەمیشە هێمای ئایینی كۆن و سەردەمە جیاجیاكان هەیە، پێویستە لەگەڵ هێما ئایینی و سروتەكانی دۆزراوەی شوێنە شوێنەوارییەكە بەراورد بكرێ‌.

پەراوێزەكان

(1)* كراوە: مەبەست هەموو ئەو كارانەیە كە مرۆڤ بە هۆی عەقڵ و دەستەوە بە كەرەستەی جیا جیا بۆ پێویستیەكانی ژیان لە قۆناغە جیاجیاكان دروستی كردوون‌و ئێستا ماونەتەوە.

(2)*كوتراو: مەبەست هەموو ئەو بەشانەیە لە فۆلكلۆر و نووسراو كە مرۆڤ بە هۆی عەقڵ و زمانەوە لە قۆناغە جیاجیاكانی ژیان بۆ پێویستی یەكانی ژیان گوتوویەتی‌و ئێستا ماونەتەوە..

(3)* گوندی خەزنە دەكەوێتە خوارووی ڕۆژئاوای شاری هەولێر و گوایە: ناوەكەی لەوەوە هاتووە، كە وەختی خۆی (خەزنە) واتە پاشماوەی كۆنی لێ‌ دۆزراوەتەوە.

(4)* گاوركار- ئێستا و پاش هاتنی ئایینی ئیسلام، هەموو كار و پاشماوانەی كە پێشتر دروست كرابوون و تایبەتمەندییەكیان هەبوو، خەڵك بە گاوركار ناوی دەبردن.

(5)* خوا بدا لە خەتە جووتەكی دەدات. ئەم گۆتە پەند ئامێزە لە ئەنجامی دۆزینەوەی كوپە زێڕێك بە هۆی بەركەوتنی گاسنی جوتیارێكەوە دۆزراوەتەوە و ئێستا ڕۆژانە، بە شێوازی جیاجیا بۆ زۆر مەبەست بەكار دێت.

(6)* ئەم گۆتە و پەند و قسەی نەستەقانە ڕۆژانە لەسەر زارن و ئێمە هەموو لایەك بەكاریان دەهێنین، بۆیە زۆر پێویست ناكات بە دوای سەرچاوە دا بگەڕێین.

(7)* قسەی نەستەق و پەند و گۆتە: هەر یەكە و تایبەت مەندی خۆی هەیە و لێكتر جیان، هەرچەندە لە سەرچاوە و بەكارهێناندا وەك یەكن.

(8)* هونەرمەند ڕەسول گەردی (1922- 17/10/1994) لەهەولێر كۆچی دوایی كردووە، حەیران بێژێكی ناوداری كوردە و حەیرانیش بەشێكی زۆری باسی شوێن دەكات و لە نێو شوێنەكانیش شوێنە شوێنەواریەكانی ناوچەكەیە.

(9)* هونەرمەند حەسەن زیرەك: (1921- 26/6/1972) كۆچی دوایی كردووە، لە نێو گۆرانیەكانیدا حەزنەیەكی باسنەكراو هەیە، ئەگەر بە دیدێكی شوێنەوارناسیانەوە گۆرانیەكانی ئەو هونەرمەندە بخوێنینەوە، ئەوا یارمەتیدەرێكی زۆر باش دەبێت بۆ زانین و ناسینی ئەو شوێنە كۆنانە.

(10)* دەخمە جۆرە كوپەیەكە لە كۆندا نزیك بە (3000) سێ‌ هەزار ساڵ پێش ئێستا لە كوردستان بۆ ناشتنی مردوو بەكاریان هێناوە.

(11)* ئێستا و پاش ئەوەی ڕۆژ بە ڕۆژ زانست پێش دەكەوێ‌ و هەر زانستێكیش بە دوای ڕیشە مێژووییەكەی خۆیدا دەگەڕێ‌، ئەوا زۆربەی هەرە زۆری زانستەكان ڕیشەی كۆنی خۆیان دەبەنەوە نێو ئەفسانە.

(12)* جۆرەكانی ئەفسانە: ئەفسانە وەك كەرەستەیەكی كۆن بۆ لێكۆڵینەوە و تیۆرە كردن، بە زۆر شێوە پۆلین دەكرێ‌ و بە زۆر شێوەش لێی دەكۆڵەرێتەوە، ئەمەش بۆخۆی نیشانەی دەوڵەمەندی گرنگی ئەفسانەیە.

(13)*(14)*(15)* هۆی باوەڕی ئایینی و كلتوری و ئەفسانەی زۆر گرنگە بۆ پاراستنی ئەو شوێنانەی كە ئەفسانەی پیرۆزی و شوێن پارێزی لە بارەوە هەیە، هەرسێ‌ ڕەهەند یەكتر دەگرنەوە و هێز بەیەك دەبەخشن و چاكتر پارێزگاری لە شوێنەكە دەكەن و هەموو خەڵك بەم ڕەهەندانەوە ڕێز لەم كلتور و ئایین و ئەفسانانەوە دەگرن.

(16)* زۆر جار بۆ كارە ئەفسانەییەكان وشەی –خارق- بەكار دێت، ئێمە بۆ ئەم وشە و مەبەستە بە كوردی –ئەستەمبڕ- بە شیاو و تەواو دەزانین، كە وشەیەكی لێكدراوە لە وشەی –ئەستەم+ بڕ= ئەستەمبڕ.

ئەستەم: واتە كارێك كە نەكرێ‌، لە كوردەواری دەڵێن: ئەستەمە و- بڕیش ڕەگی –بڕین-ە، پێكەوە واتە ئەم كارە ئەستەمبڕە، واتە لە تەك ئەستەم ڕاناوەستی و سنووری ئەویش دەبڕێ‌ و ماناكەی زۆر گونجاوە بۆ –خارق- و ئەفسانە.

(17)* مێژووی ئاشوریەكان لە كوردستان‌و شاری هەولێر، مێژووێكی بەرچاوو ناسراوە، بەشێكی گرنگە لەمێژووی  نەپساوەی ئەم شارە، بەڵام بەر جەستەكردنی هەموو مێژووی هەولێر لەسەردەمی ئاشوریەكان كارێكی  نازانستییە، ئەوەتە تیپی شوێنەوار ناسیی فەڕەنسی زانكۆی (لیۆن) پاش ئەوەی دەگەنە ئەو قەناعەتەی كە پاشماوەی  ئاشوریەكان لەگردی  (كلك مشك) نادۆزنەوە واز دەهێنن!! بەهۆكاری وازهێنانیان بەرێوەبەری  شوێنەوار ناسانی هەولێر دەڵێ: ( گردەكەیان جێهێشت چونكە ئەوان لە بەڵگەی هەبوونی ژیان لەسەردەمی ئاشووریە دەگەڕان، بەڵام نەیاندۆزیەوە، بەڵام خۆشبەختانە بەڵگەی پێویستی ئەو سەردەمە  لەلایەن پسپۆرانیكوردو شوێنەواری دۆزرایەوە) رۆژنامەی خەبات پێنج شەممە (30/5/2013، ژمارە (4331).

ئەم هەڵوێستەی  شوێنەوار ناسە  فەڕەنسییەكان، گرنگی ‌و پێویستی پسپۆڕانی كورد زۆر تر دەردەخات، بۆ ئەوەی كورد خۆی واقیعی مێژوو شوێنەواری  خۆی زانستیانە بخوێنێتەوە.

سةرضاوةكان

كوردى:

1- تةقى، جةلال ، شةوانى طويى ئاطردان، بةرطى يةكةم، ضاثى يةكةم، 1984.

2- حةسةن، مةولود ئيبراهيم ، قةدةغة شكيَنى، دةزطاى ضاث و ثةخشى سةردةم، ضاثى يةكةم، سليَمانى، 2000.

3- مةولود ئيبراهيم حةسةن، ثيَكهاتةى ئةفسانةى كوردى، دةزطاى رةنج، ضاثى يةكةم، سليَمانى، 2007.

عةرةبى:

4- أ، وادل، الاصول السومرية للحضارة المصرية، ترجمة: زهير رمضان، مراجعة وتقديم: خزعل الماجدي، العراق، التدقيق اللغوي، عواد علي، الاهلية للنشر والتوزيع، المملكة الاردنية الهاشمية، الطبعة العربية، الاولى، 1999.

5- الجوهري، اسامة، الاثار العراقية هلا للنشر والتوزيع، الطبعة الاولى، 2006.

6- الاسود، حكمت بشير، ادب الرثاء في بلاد الرافدين، الناشر دار الزمان للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الاولى، دمشق، 2008م.

7- الماجدي، خزعل، فنون سومر، الكتاب الاول، الاهلية للنشر والتوزيع، الطبعة العربية الاولى، الطبعة اللبنانية، 1998م.

8- كريم، صموئيل ، من الواح سومر، ترجمة: طه باقر، مراجعة وتقديم: الدكتور أحمد الفخري، الفرات للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، بيروت، 2010م.

9- الوائلي، فيصل (الدكتور) من أدب العراق القديم ترانيم وادعية سورية، الناشر شركة دار الورق للنشر المحدودة، بغداد، الطبعة الأولى، 2007م.

10- علي، فاضل عبدالواحد (الدكتور) سومر اسطورة وملحمة، وزارة الثقافة والاعلام، دار الشؤون الثقافية بغداد، الطبعة الثانية، 2000م.

11- ساغر، هاري، عظمة آشور، ترجمة: خالد أسعد عيسى، أحمد غسان يبانو، دار مؤسسة رسلان للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 2008م.

سةرضاوةكانى لعنة الفراعنة:

ئينتةرنيَت: عةرةبي

12-  لعنة الفراعنة – ويكبيديا – الموسوعة الحرة.

http://ar.wikipedia.org

13- لعنة الفراعنة ، أنيس منصور

http://www.goodreads.com

14-اسطورة لعنة الفراعنة

http://www.yabeyrouth.com

15- باحث أثري يكشف سر لعنة الفراعنة، مصراوي.

http://www.masrawy.com

16- قصص واقعية عن لعنة الفراعنة

http://www.carseofthepharaohs2020.blogspot.com

17-  العلم الحديث يكشف غموض (لعنة الفراعنة وعالم بريطاني يعثر على صبغة كيلوباترا.

http://www.classic.aawast.com

18- حقيقة لعنة الفراعنة

http://www.classic.aawast.com

19- قصص رعب حقيقية وخيالية

http://www.facebook.com

20- ماهي أول حضارة في التأريخ الحضارة السومرية

http://www.mawdoo3.com

21- قال آشور بانيبال ملك الجهات الاربعة

http://www.nizwa.com/artical esphp.

22- قضايا و آراء. أ. د. زهير صاحب

http://www.almothaqaf.com

23- اسطورة اراء و اشوم اله الطاعون، يجتاح العالم

http://www.aleftodoy.info/article.php?id=366

24- المطالبة باعادة مسلة حمورابي

http://www.facebook.com/qroups/1801358920294

25- بعثة فرنسية في أربيل

http://www.thawra.sy-veiw.asp?filename=36694911520

26- هور حفيظ في الاسطورة والحقيقة

http://www.iqoo.net/vb/archive/index.php/t-10301.html

27- الرموز الاثرية بين الحقيقة والاساطير

28- الاسطورة والنظريات الميثولوجية في الغرب

http://www.pdffactory.com

ئةنتةرنيَت: كوردي

29- دةرةنجامى وةرزى ضوارةمى كنة ثشكنينى طردى كلك مشك راطةيةنرا

http://www.suh-edu.cpm/index.php?view=artcle&id

30- ثيَناسةى شويَنةوار

http://www.archaeologic.net/cmds.php?action=newsopen&id=12

طؤظار

– كوردي

31- سوبارتؤ، ذمارة 3، سالَى سيَيةم، ثاييزى 2009، طؤظاريَكى زانستية لة شويَنةوارو كةلةثور دةدويَت سةنديكاى شويَنةوارناسانى كوردستان دةرى دةكات.

32- سؤبارتؤ، ذمارة 6،7، سالَى شةشةم و حةوتةم، هاوينى 2013.

33- سؤبارتؤ، ذمارة 8، سالَى هةشتةم، 2014.

– عةرةبى

34- تقرير بعثة التنقيب في تل كلك مشك، موسم الاول من 18/4-20/5/2010 ، الدكتور يوسف خلف عبدالله الفهداوي، رئيس بعثة التنقيب.

– ضاوثيَكةوتن

35- ضاوثيَكةوتن لةطةلَ شاعير مامؤستا هاشم سةراج، مامؤستا لةسةر زارى خاتوو (منيرة مةجيد صالح) كة نةنكى بةرِيَزيان بووةو هةشتا سالَ لة قةلاَت ذياوة.

36- لة سةردةمى خويَندنى ناوةندى، ئيَمة بؤ خويَندن دةضووينة دةوروبةرى طردى كلك مشك و بةم هؤيةشةوة ئةفسانةمان لةبارةوة بيست و بةضاوى خؤشمان، شويَنةوارةكةمان دى و هةروةها شويَن ثيَى و كلكى مشكيش، كة لةنيَو خؤ لةكةو لةبةردةمى  كونةكة بةرووني دياربوو.

تێبینی: بۆ بەكارهێنانی سەرچاوەو نووسینی ژمارەی  سەرنج‌و تێبینیەكان، لەم لێكۆڵینەوەیەدا بەم شێوەیە بەكار هاتوون.

سەرنج‌و تێبینی: ژمارە لەگەڵ ئەستێرەیەك لە نێو كەوانە (1)*.

سەرچاوەی كتێب: ژمارە لەگەڵ لاپەڕە لەنێو كەوانە (1، ل).

سەرچاوەی گۆڤار:  ژمارە لەگەڵ ساڵی دەرچوون لەگەڵ لاپەڕە (1، ساڵ، ل).

سەرچاوەی ئینتەرنێت: تەنیا  ژمارەی  زنجیرە سەرچاوەكان لەنێو كەوانە (1).

تێبینی: هەندێ‌ جار دوو سەرچاوە  بۆیەك وەرگرتن  بەكار هاتووە (1).

ملخص

كلك مشك كوقع أثري مهم، بالرغم انه تحتوي بداخله مواد أثرية لعديد من الحضارات، الا انه تنتشر حوله كثير من الأساطير والقصص الفولكلورية ايضاً، في البحث هذه انه تحت عنوان (تل كلك مشك، بين العلم الاسطورة و علم الاثار) وبالاخص الفولكلور والاثار بصورة عامة، ولأثبات هذا الراي اتيت بكثير من الدلائل، وفي النتيجة أظهرت كيف انه هناك في مصر (لعنة الفراعنة) وهكذا توجد في كوردستان والميزوبوتاميا نوع من اللعنة، والتي سميناه في البحث هذه (اسطورة حماية المكان- ئةفسانة شويَنثاريَزيي) وهذا مرة اخرى يظهر العلاقة بين الاسطورة والاثار.

والباحث حاول لأول مرة أن يظهر العلاقة في بحث أكاديمي بين الفولكلور (طوتراو- قول اللسان) والاثار (كراو العمل اليدوي) بصورة عامة في كوردستان بصورة خاصة، بحثاً علمياً، لكي نجعل العلاقة بين الاختصاصين علاقة حميمية وعملية ، وفي النهاية وصل الباحث الى نتائج مهمة واقترحت وبعض المقترحات تختص بالموضوعين.

Abstract

KalakMchk Hill is considered archaeological area which it is rich with antiques that come back to many ancient civilizations; and there are many myths about it.

In this research which its address is (KalakMchk Hill between science of Myths and Archeology); we try to discover permanent and important relationship between Myths and archaeological area in particular, and archaeological area in general.

It is inferred of all the evidence to confirm the validity of this research, and as a result, it is discovered that there is a damn in Kurdistan- Mesopotamia as the Pharaohs damn.

The Damn is called in this research (Myth archaeological) and this is another evidence for the relationship between Myth and Antiquities.

The researcher tried at the first time transform the relationship between heritage (Anecdotal) and antiquities (Actual) in general and in Kurdistan in particular, to important scientific subject to activate the relationship between two sciences.

At the end, the researcher based on a set of conclusions and introduced a set of recommendations in front of specialists from both sides.

سه‌رچاوه‌ی بابه‌ت :گۆڤاری زانكۆ بۆ زانستە مرۆڤایەتییەكان                                        بەرگی. 19 ، ژمارە.3, ساڵی 2015

لینكی بابه‌ت : http://zancojournals.su.edu.iq/index.php/JAHS/article/view/176