Home / بەشی مێژووی كورد / ڕێكەوتنی سایكس پیكۆ – اتفاقیە سایكس بیكو Sykes-Picot Agreement

ڕێكەوتنی سایكس پیكۆ – اتفاقیە سایكس بیكو Sykes-Picot Agreement

ڕێكەوتنی سایكس پیكۆ   –     اتفاقیە سایكس بیكو       Sykes-Picot Agreement

FB_IMG_1463382746067

ئەوچەمكە لێكدراوە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆسەرەتای سەدەی بیستەم كەچی بە چەمك وزاراوەیەكی سەردەم هەژماردەكرێ‌ ،چونكە تا ئەو ساتەش كاریگەری هەرە بنچینەیی لەسەر ڕووداوەكانی رۆژهەلاتی ناوەڕاست  بە كێشەكانی كورد وفلستینیشەوە ماوە، ڕێكەوتنێكی نهێنیە لە گەرمەی جەنگی جیهانی یەكەم(1914-1918)لە نێوان بەریتانیا وفرنساو روسیا مۆركرا،دوای روسیا لێی كشایەوە تەنها بریتانیاو فرنسا مانەوە ،  ناوەكەش(سایكس- پیكۆ) كورتكراوەی هەردووكەسایەتی دیپلۆماسی گەورەی وەزارەتی دەرەوەیان هاتوە (مارك سایكس)ی بەریتانی و (جۆج بیكۆ)ی فرنسی و (سازانۆف)ی رووسی  مۆركراوە لە16/5/1916 .

لەدوای لاوازبوونی دەولەتی عوسمانی وبەهێزبوونی وولاتانی ئەوروپی بیرۆكەی دابەشی رۆژهەلاتی ناوەڕاست هاتەكایەوە ،زنجیرەیەك ریكەوتن وكۆبوونەوەی نهێنی كرا ،لەهەمویان گرنگ تر ریكەوتنامەی سایكس پیكۆ بوو ، ئەو كاتی رۆژهەلاتی ناوەڕاست ئەو دەولەتانەی ئیستای نەبوو بەلكو دابەشیەكی ئیداری ولایاتی عوسمانی بوو بە دێزاینی ولایەتەكان ،بۆیە دابەشیەكە بەناوی وولات ورەگەز ونەتەوەو مەزهەب نەبوو بەلكو بەڕەنگ وپیت بوو ،ئەو سنورانەی عوسمانیشی تێكدا كە بۆویلایات ومتەسەرفیەو سنجاقەكان دروستی كردبوو لە چوارچێوەی ئیدارەی عوسمانی .

ئەو ڕێكەوتنامەیە بە نهێنی بوو تا لە شۆڕشی ئۆكتۆبەری ڕوسی 1917 ئاشكرا كرا،دوای لە ریكەوتنامەی سیڤەری1920 بەشە هەرە گرنگەكانی جیبەجێ‌ كرا ،تا ئیستا زۆربەی كیشەكانی رۆژهەلاتی ناوەڕاست بەدەست ئەو دابەشیە دەنالێ‌ ،هەندێ‌ ڕای میلی زۆر باو هەیە گوایە دوای هەر 100 سالیك ریكەوتنە نیودەولەتیەكان هەلدەسەنگێنرینەوە بۆیە لە سالی 2016 سایكس پیكۆش دەستكاری دەكرێت ..ئەوە هیچ بنەمایەكی ئەكادیمی نیە .

بارودۆخی سەرهەلدانی سایكس پیكۆ

جاران لەلایەن رۆژئاوا بە مەترسی ودۆسیەی عوسمانیان دەووت (مسألە الشرقیە) ،ئەو دۆسیەیە زیاتر رۆژهەلاتی ناوەڕاستی دەگرتەوە ، كە ناوچەیەكی فراوان وگرنگەلەسەر ئاستی  مێژوویی وواقعی وجیۆپۆلیتیكی ،بۆیە لەگەل لاوازبوونی دەولەتی عوسمانی چاو لەو ناوچەیە بڕا،یەكەم جار قەیسەری ڕووسی (نیكۆلای) ناوی  لە بارودۆخی عوسمانی نا پیاوە نەخۆشەكە، ئیتر تەقەلای دابەشی دەست پیدەكات ، (دین كروسیە) لەكتێبی (وجە اسیا) دەڵێت: ئەو تەقەلایانەی دابەشی عوسمانی و رۆژهەلاتی ناوەڕاست لەڕێكەوتنی(كارلو فیجە 1699م )دەستی پێكردكەلەو ڕێكەوتنە بوو كە عوسمانی دۆڕابوو سەرەتای لەدەستدانی ویلایەتەكانی رۆمیلی(ئەوروپی) بوو ،لۆرانس لە كتیبی (أعمدە الحكمە السبعە ـ seven pillars of wisdom) دەلێ‌ لە سەدەی 18 ەوە خەریكی نەخشەی دابەشی رۆژهەلاتی ناوەراستین،چڕ تر  لە كۆنگرەكانی بەرلینی 1884 دەست پی دەكا كە ئەفریقای پێ دابەش كرا،دوای كۆنگرەی پاریسی(4-9)/2/ 1902كۆنگرەی پاریسی  1907 ئینجا پاریسی دوەم 18-23 یونیو 1913، ئینجا كۆبونەوەگەورە هاوبەشەكەی  (روسیا وبریتانیا ، فرنسا، بلجیكا، هولندا، برتغال،ئیتالیا، ئیسبانیا)  بڕیاڕیان دا رۆژهەلاتی ناوەڕاست وئەفریقا لیك جیا كەنەوە ، سەرجەم گەیشتە نزیكەی 100 كۆنگرە ،بۆ ئەو مەبەستە كۆمیتەیەكی پسپۆریشیان تەرخان كرد و لەوێ‌ بڕیاڕی لێك جیاكردنەوەی ئەفریقاو ئاسیا درا بە هۆی دروست كردنی دەولەتی ئیسسرائیل و هەندێ‌ دەولەتی عربی تر ، لەو میانەدا جەنگی جیهانی یەكەم هەلگیرسا، بریتانیاو فرنسا سەركردایەتی هاوپەیمانانیان دەكردو ئەلمانیاش وولاتانی تەوەر،دوای 3 مانگ لەو جەنگە عوسمانیش هاتە ناوێ‌ لەدژی بریتانیاوفرنسا،ئیتردابەشی عوسمانی ورۆژهەلاتی ناوەڕاست كەوتە قۆناغێكی ڕاستەوخۆ،جاریكی تر لە18/3/1915 فرنساو بریتانیا ڕێكەوتنێكی تریان لەبارەی دابەشینەوەكانی رۆژهەلاتی ناوەراست كردەوە، لە هەمان سال ریكەوتنی قوستەنتینیەوریكەوتنی لەندەن كران ،ئینجا ریكەوتنی روسی وفرنسی 1915 و پەیماننامەی(سازانوف – بالبوخ) لە 26/4/1916 ، نامە گۆرینەوەكانی نیوان (ئەدوار گرای – وەزیری دەرەوەی بەریتانی  لە15/5/1916  )و بالویزی فرنسا لە لەندەن  سەبارەت بە دروست كردنی حكومەتە عەرەبیەكان ودیزاینی نویی رۆژهەلاتی ناوەراست ،ژمارەی نامە گۆڕینەوەكان گەیشتە11جار ، تا لە16 /5/1916 ریكەوتنامەی سایكس پیكۆ مۆركرا  .

لەبارەی هۆی نهینیەكەی  ئەوە نیە وەك لە زۆربەی توێژینەوە عەرەبیەكان دەلێن لەبەر ئەوەی ڕێكەوتنی لەگەل عەرەب هەبوە كە بە ڕێكەوتنی (ماكماهۆن –شریف) ناوزەد كراوە،وانیە ،چونكە ئەوەی ئەو ڕێكەوتنەی ئاشكرا كرد ڕووسیا بوو ،ئەوانیش بە ڕێكەوت لە دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەری 1917 ناو وەزارەتی دەرەوەیان پشكنی كۆپیەكیان لەو ڕێكەوتنە دۆزیەوە ،یەكسەر بە دوای نوێنەری عەرەبیان نارد وپشانیان دان ،كەچی عەرەب هەلویستی نەبوو ..ڕاستیەكەی  نهێنیەكەی ئەوە بوو زیاتر تا هاوپەیمانەكانی بریتانیا وفرنسا (لەوانە ئەمریكا) نەزانن چ ڕوودەدا ،بۆیەش دەبینین ئەمریكا زۆر لایەنگری ئەو هەنگاوانەی رۆژهەلاتی ناوەڕاست نەبوو لەو دابەشیەو دوایش لە سیستەمی ئینتداب و زۆر لای تر ،لیژنەی (كنگ –كراین)ی ناردە رۆژهەلاتی ناوەڕاست وپرۆژەی ئەمریكایان داڕشت بە ناوی (سیاسە باب المفتوح) بە جیا لە سایكس پیكۆ،ئەو 12 مادەیەی ودرۆ ویلسن دیسان تێڕوانینێكی جیای ئەمریكایە لە(سایكس پیكۆ)كەلە 1918 جاڕیدا، مادەی دوازدەهەمی جاڕنامەكە هاتووە: دەبێ‌ بواری تەواو بەو میللەتانە بدرێ‌ كە ئێستا لەژێر دەسەڵاتی عوسمانی دان، بۆ ئەوەی بە مافی چارەنوسیان بگەن.

ناوەڕۆكی سایكس پیكۆ : پێكهاتوە لە12 مادەوهەندێ‌ ملحق ونەخشەیەك ،مادەكانی بە شێوەی پیت وڕەنگ بەرجەستە كرابوو لەسەر نەخشەكە، پیت  (A, B )و رەنگی( شین و سورو قاوەیی وسەوز) بەشێوەیەكی سەرەكی ڕەنگی شین و پیتی Aبۆفرنسا ، نیلیەكە دوەلی فلستینی دەگرتەوە ،سورو پیتی B بۆ بریتانیا ،  لە نەخشەكە بەشی رووسیاو ئیتالیاش دیاری كرابوو ،بەشیوەیەكی گشتی شام ولبنان بۆ فرنساو عیراق وئوردەن وفلستین ووولاتانی كەنداو كەوتنە لای بریتانی ،لای سەرووش توركیاو كوردستان بۆ روسیاو ئیتالیا ،ئەو كاتی ئەمریكا لە گۆڕەپان بەهێز نەبوو پشكی بۆ دیاری نەكرا،بەدرەنگەوە سەرووی كوردستانی بۆ دیاری كراو ئەویش ڕازی نەبوو ،لەنەخشەكەی سایكس پیكۆ(ئەگەر بە پێی ناوهێنانی وولاتانی ئیستا)ئەوا ناوچەیەك بە ڕەنگی شین دیاركراوە، ئەو ناوچەیە بۆ فەڕەنسابوو، بریتی بوون لە هەرێمەكانی رۆژئاوای سوریاو لوبنان و كیلیكا و عینتاب و ئۆرفە و ماردین و دیاربەكر و هەكاری، ناوچەی سۆر بۆ ئینگلیزبوو، ویلایەتی بەسرا و بەغدا هەروەها هەردوو بەندەری حەیفا و عەكاشی دەگرتەوە، هەرچی  بەشی روسیای قەیسەری بوو ئەو ناوچەیە ڕەنگی قاوەیی كرابوو، بەشێكی زۆری باكوری كوردستانیشی دەگرتەوە.. هەروەها لە رێكەوتننامەكە ناوچەیەكی بچووك بۆ ئیتالیا دانراوەو رەنگی سەوز  كراوە. ناوچەی ئیزمیڕ، تەدالیا، قۆنیە، ئایدن، سیرنا دەگرتەوە.

ئینگلیز و فەڕەنسا دوو هێزی باڵادەست بوون ئیمتیازی زیاتریان بەخۆدا، هەندێ‌ ناوچەیان بە (A) دیاری كرد بۆ فەڕەنسا پێكهاتبوو لە بەشی رۆژهەڵاتی سوریا و سەرووی مسیۆپۆتامیا-ویلایەتی موسڵا،  ناوچەی (B) بۆ بریتانیا بریتی بوو لە ئوردن و ناوەڕاستی عێراق- ویلایەتی بەغدا.

روسیا لە جەنگی جیهانی یەكەم هاوپەیمانی ئینگلیز و فەڕەنسا بوو، ڕازی نەبوو بەوەی لە رێككەوتننامەكەدا هاتبوو، دەوڵەتێكی ئەوروپی بەهێز وەك فەڕەنسا لەسەر سنوری بێ‌ بە پاڵپشتی ئینگلیز، ،ئەو ناوچانەی دەكەونە سەر سنوری روسیا-ئێران بەرەو باشوری هێڵی غازی عەنتاب، ئۆرفا، ماردین، ئۆرمێ‌ بدرێتە فەڕەنسا،روسەكان توانیان ئەو ناوچانە لە فەڕەنسا بستێنن و لە بەرامبەر روسیاش دەستبەرداری ناوچەكانی سێواس و خەربوت و باكور و رۆژهەڵاتی كوردستانیان پێدا،كوردستانی باشوریش(كەدەكاتە ویلایەتی موسڵ) لە رێكەوتننامەكەدا وەبەر فەڕەنسا كەوتبوو.

هەرچی مادەكانی سایكس پیكۆشە بەكورتی بەو شێوەیە بوو:

مادەی یەكی  دروست كردنی دەولەتی عیراق وسوریا و پاراستنی ،مادەی (2) دیاری كردنی پشكی فرنساو بریتانیا ،مادەی(3) سەبارەت بە چارەنوسی فلستین ،مادەی (4) و(5) بەشی بریتانیا، مادەی (6) دیاری كردنی  جیكەوتی سكەی شەمەندەفەر و لە مادەی (7 ) مافی بریتانیا لە ناوچەكانی فلستین وئوردەن ، مادەی (8) لەبارەی گومرگە ، مادەی (9) دیاری كردنی بەشی فرنسا ،مادەی 10)  پاراستنی وولاتانی كەنداو تەنها بۆ بریتانیاو فرنسا بمینیت، مادەی (11) دیاری كردنی سنوری وولاتانی تازە دروست كراوی عەرەبە ،مادەی(12) لە بارەی سیاسەتی چەك وپیدانی بەو وولاتانەیە . ئەوەی خوارەوەش  دەقی ریكەوتنامەی سایكس پیكۆیە  بە عربی :

المادە اڵاولی: إن فرنسا وبریگانیا العڤمی مستعدتان أن تعترفا وتحمیا دولە عربیە برئاسە رئیس عربی فی المنگقتین “ێ‌” (داخلیە سوریا) و”ب” (داخلیە العراق) المبینە فی الخریگە الملحقە بهژا الاتفاق. یكون لفرنسا فی منگقە (ێ‌) ولإنكلترا فی منگقە (ب) حق اڵاولویە فی المشروعات والقروچ المحلیە، وتنفرد فرنسا فی منگقە (ێ‌) وإنكلترا فی منگقە (ب) بتقدیم المستشارین والموڤفین اڵاجانب بنا‌و علی گلب الحكومە العربیە أو حلف الحكومات العربیە.

المادە الپانیە: یباح لفرنسا فی المنگقە الزرقا‌و (سوریا الساحلیە) ولإنكلترا فی المنگقە الحمرا‌و (منگقە البصرە) إنشا‌و ما ترغبان به من شكل الحكم مباشرە أو بالواسگە أو من المراقبە، بعد الاتفاق مع الحكومە أو حلف الحكومات العربیە.

المادە الپالپە: تنشأ إدارە دولیە فی المنگقە السمرا‌و (فلسگین)، یعین شكلها بعد استشارە روسیا وبالاتفاق مع بقیە الحلفا‌و وممپلی شریف مكە.

المادە الرابعە: تنال إنكلترا ما یلی: 1- مینا‌وی حیفا وعكا. 2- یچمن مقدار محدود من میاه دجلە والفرات فی المنگقە (ێ‌) للمنگقە (ب)، وتتعهد حكومە جلالە الملك من جهتها بألا تتخلی فی أی مفاوچات ما مع دولە أخری للتنازل عن جزیرە قبرص إلا بعد موافقە الحكومە الفرنسیە مقدماً.

المادە الخامسە: تكون اسكندرونە مینا‌و حراً لتجارە الإمبراگوریە البریگانیە، ولا تنشأ معاملات مختلفە فی رسوم المینا‌و، ولا تفرچ تسهیلات خاصە للملاحە والبچائع البریگانیە. وتباح حریە النقل للبچائع الإنكلیزیە عن گریق اسكندرونە وسكە الحدید فی المنگقە الزرقا‌و، سوا‌و كانت واردە إلی المنگقە الحمرا‌و أو إلی المنگقتین (ێ‌) و(ب) أو صادرە منهما. ولا تنشأ معاملات مختلفە مباشرە أو غیر مباشرە علی أی من سكك الحدید أو فی أی مینا‌و من موانئ المناگق المژكورە تمس البچائع والبواخر البریگانیە. تكون حیفا مینا‌و حراً لتجارە فرنسا ومستعمراتها والبلاد الواقعە تحت حمایتها، ولا یقع اختلاف فی المعاملات ولا یرفچ إعگا‌و تسهیلات للملاحە والبچائع الفرنسیە، ویكون نقل البچائع حراً بگریق حیفا وعلی سكە الحدید الإنكلیزیە فی المنگقە السمرا‌و (فلسگین)، سوا‌و كانت البچائع صادرە من المنگقە الزرقا‌و أو الحمرا‌و، أو من المنگقتین (ێ‌) و(ب) أو واردە إلیها. ولا یجری أدنی اختلاف فی المعاملە بگریق مباشر أو غیر مباشر یمس البچائع أو البواخر الفرنسیە فی أی سكە من سكك الحدید ولا فی مینا‌و من الموانئ المژكورە.

المادە السادسە: لا تمد سكە حدید بغداد فی المنگقە (ێ‌) إلی ما بعد الموصل جنوباً، ولا إلی المنگقە (ب) إلی ما بعد سامرا‌و شمالاً، إلی أن یتم إنشا‌و خگ حدیدی یصل بغداد بحلب ماراً بوادی الفرات، ویكون ژلك بمساعدە الحكومتین.

المادە السابعە: یحق لبریگانیا العڤمی أن تنشئ وتدیر وتكون المالكە الوحید لخگ حدیدی یصل حیفا بالمنگقە (ب)، ویكون لها ما عدا ژلك حق دائم بنقل الجنود فی أی وقت كان علی گول هژا الخگ. ویجب أن یكون معلوماً لدی الحكومتین أن هژا الخگ یجب أن یسهل اتصال حیفا ببغداد، وأنه إژا حالت دون إنشا‌و خگ الاتصال فی المنگقە السمرا‌و مصاعب فنیە أو نفقات وافرە لإدارته تجعل إنشا‌وه متعژراً، فإن الحكومە الفرنسیە تسمح بمروره فی گریق بربورە- أم قیس- ملقا- إیدار- غسگا- مغایر إلی أن یصل إلی المنگقە (ب).

المادە الپامنە: تبقی تعریفە الجمارك التركیە نافژە عشرین سنە فی جمیع جهات المنگقتین الزرقا‌و والحمرا‌و فی المنگقتین (ێ‌) و(ب)، فلا تچاف أیە علاوە علی الرسوم، ولا تبدل قاعدە التپمین فی الرسوم بقاعدە أخژ العین، إلا أن یكون باتفاق بین الحكومتین. ولا تنشأ جمارك داخلیە بین أی منگقە وأخری فی المناگق المژكورە أعلاه، وما یفرچ من رسوم جمركیە علی البچائع المرسلە یدفع فی المینا‌و ویعگی لإدارە المنگقە المرسلە إلیها البچائع.

المادە التاسعە: من المتفق علیه أن الحكومە الفرنسیە لا تجری مفاوچە فی أی وقت للتنازل عن حقوقها، ولا تعگی ما لها من الحقوق فی المنگقە الزرقا‌و لدولە أخری سوی للدولە أو لحلف الدول العربیە، بدون أن توافق علی ژلك مقدماً حكومە جلالە الملك التی تتعهد بمپل ژلك للحكومە الفرنسیە فی المنگقە الحمرا‌و.

المادە العاشرە: تتفق الحكومتان الإنكلیزیە والفرنسیە، بصفتهما حامیتین للدولە العربیە، علی أن لا تمتلكا ولا تسمحا لدولە پالپە أن تمتلك أقگاراً فی شبه جزیرە العرب، أو تنشئ قاعدە بحریە علی ساحل البحر المتوسگ الشرقی، علی أن هژا لا یمنع تصحیحاً فی حدود عدن قد یصبح چروریاً بسبب عدا‌و الترك اڵاخیر.

المادە الحادیە عشرە: تستمر المفاوچات مع العرب باسم الحكومتین بالگرق السابقە نفسها لتعیین حدود الدولە أو حلف الدول العربیە.

المادە الپانیە عشرە: من المتفق علیه ما عدا ژكره أن تنڤر الحكومتان فی الوسائل اللازمە لمراقبە جلب السلاح إلی البلاد العربیە.

كوردستان وعیراق لە سایكس پیكۆدا:

لەو دابەشیە ناوی هیچ وولاتێك نەهاتوە بۆیەش بە ڕەنگ وپیت دابەش كران ،عیراق وسوریاو ئوردەن و…نەبوون ئەو ناوانەش باو نەبوو، تەنها سنوری ویلایەتەكانی عوسمانی هەبوو كەسەردەمێك ژمارەیان گەیشتە 32 ویلایەت ، بۆیە ناوچەكەیان لەسەر بنچینەی ڕەنگ وپیت  دیاری كرد، بە شیوەیەك (a   و سور) بۆ بەریتانیا بوو ،عیراق وئوردەنی دەگرتەوە،( b و شین)بۆ فرنسا بوولای شام،(ناوچەی بۆر-فلستین)خرا سەر نیو دەولەتی ،سەرووی كوردستان وئەرزەرۆم بۆ رووسیا دیاری كرا، هەندی ناوچەی سەرووش بۆ ئیتالیا دیاری كرا .

كوردستانیش وەك وولاتانی عربی دابەش كرا بێئەوەی چارەنوسی دیاری بكرێت، ،جگە لەكوردستانی خۆرهەلات كە ریكەوتنامەكە لای ئیرانی نەدەگرتەوە تەنها میراتی عوسمانی دەگرتەوە، كوردستان كرا پینج پارچە ، بەهەمان شێوە لەسەرەتاو لەڕیكەوتنی سایكس پیكۆ ناوی عیراق نەهاتوە .

ڕەوشەنبیرێكی زۆر بەهەلە وادەزانن لەمادەی 1 و2 ناوی سوریاو عیراق هاتوە ،لە عربیەكە واتەرجمە كراوە- المادە اڵاولی: إن فرنسا وبریگانیا العڤمی مستعدتان أن تعترفا وتحمیا دولە عربیە برئاسە رئیس عربی فی المنگقتین “ێ‌” (داخلیە سوریا) و”ب” (داخلیە العراق) المبینە فی الخریگە الملحقە بهژا الاتفاق. یكون لفرنسا فی منگقە (ێ‌) ولإنكلترا فی منگقە (ب) حق اڵاولویە فی المشروعات والقروچ المحلیە، وتنفرد فرنسا فی منگقە (ێ‌) وإنكلترا فی منگقە (ب) بتقدیم المستشارین والموڤفین اڵاجانب بنا‌و علی گلب الحكومە العربیە أو حلف الحكومات العربیە.

ئەگەر بەوردی لەوەی خوارەوە سەرنج بدەینە وەرگێڕاوی ماددەی (1)ی سایكس-بیكۆ لە دەقە ئینگلیزیەكەی و عەرەبیەكەی چەندە جیاوازەو ئەو ناوانە نەهاتون و ساختە هەیە :

1. That France and Great Britain are prepared to recognize and protect an independent Arab State or a Confederation of Arab States in the areas (A) and (B) marked on the annexed map, under the suzerainty of an Arab chief. That in area (A) France, and in area (B) Great Britain, shall have priority of right of enterprise and local loans. That in area (A) France, and in area (B) Great Britain, shall alone supply advisers or foreign functionaries at the request of the Arab State or Confederation of Arab States.

لە ئینگلیزیەكە ناوی عێراق و سوریای تێدا نیە، كەچی لە وەرگێڕاوە عەرەبیەكەدا بە ئەنقەست دانراوە، كوردیش لە عەرەبیەكە وەریدەگرێت و بەو شێوەیە دەكەوێتە هەڵەیەكی ستراتیژی یاسایی و سیاسی ترسناك ، بێ‌ بەرامبەر خزمەتێكی گەورە بە پرۆژەی عروبە و رەسەنایەتی عێراق دەكا بێ‌ ئەوەی بنچینەیەكیشی هەبێت.

پارچەپارچەكردنی كوردو عرب لەو ریكەوتنە دیارنەبوو بەلام لەپیشەكیەكە دەلێ‌ بۆ عرب دەولەت یان كۆنفیدرالیەك لەدەولەتانیان بۆ دروست دەكەین ،ناوی كوردی تێدا نیە بەلام دیاریش نەكراوە ئەو پینج پارچەنوێیەی كوردستان چی لێدەكرێت  ،ئەوناوچەیە زۆر بە خراپی دابەش كرا ، ، تەنانەت ئەو دابەشیەی چاڵدێرانی 1514 تەنها بە خەمڵینی باری سەربازی بوو نەك رێكەوتنی سیاسی و یاسایی، بۆیە سایكس-بیكۆ بە یەكەم دابەشی كوردستان لەمێژوودا دەژمێردرێت.

بە پێی ئەو ڕێكەوتنە ویلایەتی موسڵا (كەدەكاتە باشوری كوردستانی ئیستا)كەوتە سەر بەشی فەڕەنسا،بەلام هیزەكانی بریتانیا لە كەنداو بوو بەرەو فاو هات ،دوای سەركەوتنەكانی بریتانیا لە (22)ی تشرینی دووەمی 1914 فاوی گرت، هەتا 11 ی ئازاری 1917 بەغداشیان گرت و لەپاش ئاگربەستی مۆدۆرۆسی 31 ی تشرینی بەكەمی 1918 شاری موسڵیشیان گرت ، دوای ئەو هەنگاوە سەربازیە بەریتانیا تەقەلای لەگەڵا (كلیمنسور)ی سەرۆك وەزیرانی فەڕەنسا دا لە كۆنگرەی (سان ریمۆ 1920) تا ویلایەتی موسڵا بگێڕێتەوە سەر بەشی بەریتانیا بە مەرجی خۆی ڕێكەوتن، ئیتر لەو سەودایە ئەو بۆچونە بەهێز دەكا، كە گوایە بەهۆی سامان كوردستان پارچەپارچە كرا، سەبارەت بەعیراق سیاسەتەكە ڕوون نەبوو لەسەرەتا ،هەروەك لە بروسكەی (چەچل) بۆ جەنەرالە بەریتانیەكان لە مەیدانی جەنگ ڕونتر دەردەكەوێ‌ و دەڵی دەوڵەتێكی عربی دروست بكەن هەر لە فاوەوە تا ئەو ناوچانەی كە هێزەكانی بەریتانیای پێ‌ دەگا ، (فقد جا‌و فی برقیە من الحكومە البریگانیە الی المندوب السامی فی بغداد یبلغه بأن یۆسس دولە عربیە فی مناگق التی تصلها نفوژ بریگانیا بإسم العراق) ، هەروەها ئەوبروسكەیەی (چەرچل) بۆ خودی شا فەیسەلیش ناردوە ،تیایداخوارووی چیای حەمرین بە سنوری سەرووی (عێراقی دروستكراو)دیاری دەكا ، دەقی بروسكەكە دەلێ‌: ئێمە بەلێنی پێك هێنانی دەولەتۆكەكی عەرەبیمان پێدایت نەك ئیمپراتۆریەت بۆیە سنوری تۆ(جبل حمرین)ە لەوی بەسەرەوە كوردستانە .

هەرچی سایكس پیكۆیە یەكەم جار لە ماددەكانی (1 و 2) باس لە دەولەتێكی وا كرا لە بەغدا تا بەسرە بێ‌ ئەوەی ناوی عیراق بێت، دوای لە رێكەوتنی سان-ریمۆی 1920 و رێكەوتنی لۆزانی 1923 ویلایەتی موسڵیش خرایە سەری، لە ماددەی (94)ی سیڤەر دیاریكراو لەماددەی (132)ی هەمان رێكەوتننامە دانی پیاهێنرا لەلایەن توركیا، بەپێی مادەی (22) عصبە الامم خرایە ژێر ئینتداب، بەریتانیا خۆی بەڕێوەی دەبرد،بەو شێوەیە دەولەتی عیراقی پێ دروست بوو .

مەبەستە نهینیەكانی سایكس پیكۆ : ئەو ڕێكەوتنە یەكێكە لە نهینی ترین هەنگاو،بەشێكە لەتیۆری پیلانی ڕاستەقینە،دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەری 1917 بە ڕێكەوت لە بارەگای وەزارەتی دەرەوەی روسیا لە بەلگەنامە دەگەڕان ودۆزیانەوە ،هەڵبەتە هەر ڕێكەوتنامەیەك دەكرێ چەند مادەیەكی ئاشكرای هەیە مۆری لەسەر دەكرێ، هەندێكیشی نهێنیەو نادركێندرێ‌ ، دەتوانین پوختەی ئامانجی ئیمپریالیزم وئاژانسەكانی زایۆن لە سایكس بیكۆ بدۆزرێتەوە ، تیایدا دەردەكەوێ‌ ئەو دەولەتۆكانەی (وەك عیراق وسوریا وئوردەن وكوەیت وكەنداوی تر..) بەشێكن لە پیلانی ئیستعماری ، پانتایی نهێنی لەوە دێت كە بریتانیا وهێزەكانی رۆژئاوا دێت وجەنگێكی گەورە دەكاو نزیكەی 10000قوربانی تەنها لە عیراقی ئیستای داوە ،سالانە 35ملیۆن جونەیهی ئیستەرلینی سەرف بكا ، دوای هەمو ئەو ماندووبوونانە بێت دەولەت بۆ عەرەب دروست بكابگەڕێتەوە شوێنی خۆی، دەبێ‌ دەولەتی بریتانی خیرخوازبێت؟! وەك  لە مشت ومڕێكی پەرلەمانی بریتانی ڕوویدا ووتیان با بریتانیا مەبەستەكەی ئاشكرا بكا ڕاستیەكەی بلێ‌ داگیركەرە خۆ خیر خوازنیە دەچی دەولەتیان بۆ دروست دەكا  ،لەكاتێكا بریتانیا خاوەنی مەبدەئی(بەرژەوەندی هەتا سەریە)یە ،یان وەك لە پرۆتۆكۆلی ژ:10 (بروتوكولات حكما‌و صهیون)ئەو هەنگاوەی بە (چاندنی مین) وەسف كردوە  ، (لورانس) لەگفتۆگۆیەكیبۆ(تایمس) لە 23/7/ 1920 دەڵێت:  من دلنیام دروست كردنی ئەو دەوڵەتۆكانە بۆ عەرەب دلسۆزی و ئەمەكمان بۆ مسۆگەر دەبێ‌ و نرخی سەنتیكیشی لامان نیە) …،(یاسین هاشمی-سەرۆك وەزیرانی عیراق) لە  13/3/1930 لە ووتاریكیدا دەلێت  ئێمە هەر بە پەیماننامە نەبەستراینەوە بە بەریتانیا بەلكو بە هەندێ‌ مادەی تر كە نهینین ،   لە سەر ئەو بنچینەیە دەتوانین هەندێ‌ مەبەست دیاری بكەین لە ئەنجامی ئەو ئەزمونە دوورو درێژە وپڕلە قەیرانەی ناوچەی سایكس پیكۆ ،بەكورتی لایەنە نهینیەكانی سایكس پیكۆ ئەوانەی خوارەوەیە:

بۆ ئەوەی جیهانی ئیسلامی دابەش بیت و كۆتایی بەخیلافەتی ئیسلامی و زەمینە دووبارە بووەنەوەی نەمێنێت.

2-بۆ ئەوەی عەرەب بەرەو عروبە بگەڕێتەوە، كێشەی فەلەستینی داهاتووش نەبێتە كێشەی هەمو ئیسلام .

3-بۆ ئەوەی تواناكان و توخمی گەشەسەندن لەرۆژهەلاتی ناوەڕاست  پەك بخری و هەرچاویان لەبازاری ئەوان بێ‌ .

1- نهێنی وئامانجێكی تری ئەوە بوو كە رۆژهەلاتی ناوەڕاست هەر لەنائارامی بمینیتەوە .

2- بۆ ئەوەی عەرەب وجیهانی ئیسلامی بەگشتی دوا كەوێت وتوخمی گەشەی بوەستێت ، هەردەم چاویان لە رۆژئاوا بێت .

3- هەمو ئەو ئامانجانەش وڵاتێكت بۆدروست دەكەن، دەسەڵاتداری دكتاتۆری بێ‌، دوور لە دیموكراسی هەڵدێنی.

4- ئەو دابەشیە ئیدارەی عوسمانیشی تێك وپێكدا و وای كرد بیرۆكەی ویلایەت لەمیشكی هەموان دەرچێت .

5- لەكۆتاییدا سەرهەلدانی ئەو دەوڵەتە دەستكردو نامۆیانە دەبیتە هۆی ئاسایی بونی سەرهەڵدانی دەوڵەتێكی ئیسرائیلی نامۆ لەناوچەكە دوای یەك سال لە سایكس پیكۆ بەلینی بەلفۆری بەدواداهات ، واتە دروست كردنی دەولەتی دەستكرد تا جێی دەولەتێكی دەستكردی وەك ئیسرائیلی لێببێتەوە  .

ئەنجام وكاریگەریەكانی سایكس پیكۆ : ئەوكاتی تیڕوانینی ئیستعمار بۆ میراتی عوسمانی (بە تایبەتی ناوچەعربیەكان) وەك ولاتانی (ئەمریكاونیوزلەندو ئوسترالیاو ئەفریقا) بەبێخاوەنیان تەماشادەكرد ، پێیان وابوو پەیوەندیەكی وا لە نێوان میلەت ونیشتمانەكەی نیە ،واتە نەمیلەتەكەی دروست بوە نە هەرێمەكەی ،كە لەمادەی (1)ی كۆنگرەی مۆنتفیدیۆ مەرجی بەدەولەت بوونن، بۆیە هەر زوو بیریان لە سیستەمی ئینتداب كردەوە وەك سێ‌ پۆلی (A, B, C) ئەوەی دوای بۆوولاتانی عربی بوو ، زۆربەی ئەو زاراوانەی وەك ئەیتیما(atima)  ، (ارچ لاصاحب لها- res nnullius)ئەو كاتی زیاتر لەرۆژهەلاتی ناوەڕاستیش سەری هەلدا،ئەیتیما بەو میلەتانە ووتراوە كە مقەوەماتی كۆمەلایەتی وسیاسی و شارستانی وفەرهەنگی لاوازەبە،( res nnullius )یش بەو ناوچانە دەووترا بیخاوەن بوو  ، لەلایەكی تریش ئەو ناوچەیە لە مێژبوو ناوەندی هەڕەشە بوە بۆ رۆژئاوا بۆیە بنەماكانی سایكس پیكۆو بەشداربوانیان فراوان تر كرد،هەنگاوی تریان نا، ئەو هەلمەتە ئیستعماریە هەمو لایەكی گرتبۆوە بەروسی كردنیش لە سەردەمی پیش شۆڕشی ئۆكتۆبەر هەبوو ، فەرهەنگی سیاسی (ئارش) دەلی بەروسی كردن لەسەردەمی ئیمپراتۆریەكان ودواش لە سەردەمی شیوعیەتیش هەبوە بۆ تواندنەوەی میلەتانی تر لە روسی ، هەتا سەردەمی سۆڤیەتیش بە ڕوسی كردن هەبوو كە پێی دەووترا (ترویسیە)بەو هەولانەی ستالین دەووترابۆ بە ڕوسی كردنی زمان ونەریت وفەرهەنگی كۆمارەكانی تری سۆڤیتی ، ئەوەی روسی وسۆڤیەتی زیاتر ڕوو لە كۆمارو ناوچەكانی دەوروبەری بوو ،هەرچی ئیمپریالیزمی رۆژئاواییە ڕووی لەهەمو دونیا بوو ،بۆیە ناو لە بەریتانیا نرابوو (ئەو وولاتەی رۆژی لێئاوانابێت )، لەوچوارچێوە ئیستعماریە  دوای سایكس پیكۆبە ساڵێك بەلینی بلفۆر دێت ، ریكەوتنامەكانی تری وەك:( سان دی مودریان 1917)، (ڤێرسای 1919)، (سان ریمۆ1920)، (سیڤەر1920)، (كۆنگرەی قاهیرە1921)، (لۆزان 1923)، لەكۆتایدا لە ریكەوتنامەی سیڤەری 1920 خەملین ئەو دەولەتانەی لێ دروست بوو ، بەو شیوەیەی خوارەوە:  سوریا و میزۆپۆتامیا (عێراق) بەپێی مادەكانی 94 هەتا 97.  ئیسرائیل.. بەپێی ماددەی (95). حیجاز بەپێی ماددەكانی (98-99). میسر لەمادەی (101)،.. لەو كاتیەوە كە سایكس پیكۆ بەرجەستە بوە تا ئەوساتە كە دەكاتە یەك سەدەی تەواو هەر لە كێشەدان وەك لە كتیبی (حتمیە التغیر ..) لەو خالانەی كۆكردۆتەوە 1- توندو تیژی وجەنگی بەردەوام 2-نەگونجانی جهانی عربی لەگەل سەردەم 3- ناكۆكی ناوەكی 4-نەبوونی ئازادی 6-بەگژداچوونەوەی پیشكەوتن وخۆبەستنەوە بەدەسلاتی خیلایەتی7-تاكە ڕێگەی گۆڕان  تیرۆر وئینقلاب بوە  .

دەتوانین خالی تریش زیاد بكەین بەو شێوەیەی خوارەوە :

أ‌- ئەو ئامانجانەی سایكس پیكۆ كەلەسەروو دیاری كرا زۆربەی هاتۆتە دی .

ئینجا لە هەمویان مەترسیدارتر دروست بوونی ئەو دەولەتانەی عربی كاریگەریەكی وایان نەبوە بۆ پیشكەوتنی عەرەب ،چۆنی وێنەیان كردبوو وادەرچوو – بروتوكول رقم (10)من البروكوتولات الصهیونیە : (اننا نعتمد علی اجتژاب كل اڵامم للعمل علی ان نشید الصرح الجدید الژی وچعناه ونحن نصممه) .

لەكاتی دروست كردنیان لە سایكس پیكۆ لۆرانس(بریتانی) ئەوەی ئاشكرا چۆن ووتبووی بەشێوەیەك وولاتانی عربی دروست دەكەین كە نرخی سەنتەكیان نەبێت  ،دوای نیوسەدە چەندین سەرۆكی عەرەبی لەدوای لۆرانس ئەوەیان دووبارە كردۆتەوەو  وولاتانی عربیان بە سفر نرخاندوە ، بە پیچەوانە هەندێ‌ جار دەلێن نەبوونی باش ترە ، دوای ئەوەی سعد زەغلول ووتی ئەو دەولەتان  بە (سفر )هەژمار دەكرێن جا ئەگەر لە كۆمكاریش كۆ ببنەوە هەر بریتیە لە كۆی 22 سفر ، لە دوای ئەو معمر قەزافی خراتری ووت ووتی وولاتانی عربی یان سفرن یان سالب یەكن .

شیخ ئەمجەد زەهاوی لە ووتاریكیدا لە 22/3/1953 بەبۆنەی هاتنە سەرتەختی شافەیسەلی دوەم لە عیراق دەلێت: لەدوای سایكس پیكۆ و دیزاینی رۆژهەلاتی ناوەراست ونەمانی خەلافەت موسولمانان ئیستا ڕێسوان لەچاو جارانی سەربەرزی، هەژاربوون لەدوای دەولەمەندی،لاوازبوون دوای بەهیزیان،دواكەوتەو پاشكەوتە لەدوای ئەوەی ئەوان پیشڕەو بوون  .

لەوەتەی سایكس پیكۆ تا ئیستا هەم عرب لەیەكتر جیاكرانەوە هەم لە ئیسلام جیاكرانەوە ، داود ئۆغلۆ پێی وایە پتەو كردنی ناو ناوەڕۆكی ئەو دەولەتە عربیانەی رۆژهەلاتی ناوەڕاست پیویستی بە لیكجیاكدنەوەی ئاین لە سیاسەت ودەولەت وفەرهەنگ وكردوە واشیان كرد، بۆیە دەبتە سەرچاوەو قەیرانی دواكەوتەیی وناسنامە ،قەیرانی جیابوونەوەی عەرەب لە میلەتانی ئیسلام ،  زاراوەی وەك الامە العربیە یان (اڵامتی العربیە والإسلامیە) بەكار هات بۆ زیاتر بەرجەستەكردنی ئەو لێك جیاكردنەوەیە، لە لێك جیاكردنەوەی عەرەب وئیسلام ئۆتۆماتیكی دەبێتە هۆی پارچەپارچەكردنی عەرەبیش،بۆ ئەو مەبەستە یەكێ‌ لەمەرجەكانی دروست بوونی وولاتانی عەرەب بریتی بوو لەوەی كە لە ناوەخۆ یەكنەگرن نە لەگەل جیهانی ئیسلامیش ،هەروەك لە مەرجی دروست بوونی وولاتی لبنان بە ڕوون تر هاتبوو ،كە لە ڕێكەوتنی (بشار الخوری المسیحی) و(ریاچ الصلح المسلم )كە بە (میپاق لبنان-خوری –صلح) بەناوبانگەدەقەكەی وایە: أن یكف المسلمون عن المگالبە بالوحدە مع سوریا أو أیە وحدە عربیە، وان هژا شرگٌ للإستقلال ، فۆرستەر دەلێ‌ هەمان مەرج بە نهێنی بۆ مەلیك فەیسەلی عیراقیش دانرا   .

ب‌- ئەو ناوچەیەی سایكس پیكۆ لەهەمو جیهان دواكەوتوو ترن،دواكەوتەییان لە چوارچێوەی پرۆژەكانی چاكسازی رۆژهەلاتی ناوەڕاست بەدرێژی باس كراوە ،تا ئیستاش ئەو وولاتانە لە كۆمەلەی جیهانی سێیەم هەژماردەكرێن ،هەندیكیشیان بەوولاتی شكست خواردو(الدولە الفاشلە)، وەك ناعوم چۆمسكی لەتویژینەوەیەكی(الدول الفاشلە)وایان وەسف دەكا لە جیهانیش تەنها ئەوان ماونەوە بە دیكتاتۆریە ..

ت‌- ناوچەی سایكس پیكۆ هەر نائارام وكێشەیە ،هەردەم ناكۆك بووینە ،بەجۆریك ڕۆژهەلاتی ناوەڕاسستیان دابەشكردوە ئەو كۆمەڵە دەوڵەتۆكانەیان لێ‌ دروستكرد، بۆ ئەو مەبەستەش سایكس پیكۆ سنورەكان  لەسەر بنچینەیەكی (سیاسی، ئیداری، جوگرافی، نەتەوەیی، تایفی، میژوویی…) دیاری نەكردوە، بەڵكو تاكە ستاندەرو پێوەر ئەوەبوو چۆن لە بەرژەوەندی ڕۆژ ئاواو ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیلی چاوەراونكراو دروست كرابوو، بۆیە لەهەر وڵاتێك لەو وڵاتە دەست كردانە كۆمەڵیك كێشەیان تێدا چاندووە، لەشیوەی بۆمب وەك لە (بروتوكولات حكما‌والصهیون ژمارە: 10 هاتووە)، بەشێوەیەك كە بەشێكی توركمان خراوەتە سەر عەرەب، عەرەبیش خراوەتە سەر توركیا، فارس لەسەر عەرەب و پیچەوانەش، كوردستان كراوەتە (5) بەش بەسەریان دابەشكراوە ، عەرەبی خستۆتە سەر تورك ،شیعەی خستۆتە سەر سونە،كوردی خستۆتە سەر هەموان ..بەو شێوە ناوچەی سایكس پیكۆ نا ئارام ترین شوێنە لە جیهان ،كە بریتین لە وولاتانی عربی ، لە ئەنجاما ڕێسای (اتفق العرب علی أن لایتفق) هاتە كایەوە .

پ‌-  دیموگرافیای ناوچەكە گۆڕدرا ،لەلایەن دەسەلاتدارانەوە پاكتاوی رەگەزی كرا ،خاكیان تەسك كرایەوە ،یەهودیەكان بەرامبەر عەرەب لە فلستین ،عەرەبی عیراق وسوریا بەرامبەر كورد،سونە بەرامبەر شیعە ،تورك بەرامبەر كورد، …دوونمونە: ژمارەی یەهود پیش سایكس پیكۆ(1890ز)لە فلستین 20000یەهودی بوە ،سالی1947گەیشتە 100000 كەس ،سالی دوای بوە 200هەزار .. ، بەهەمان شێوە ژمارەی عرب لەكركوك پیش سایكس پیكۆ وەك لە (قاموس الاعلامی عوسمانی) دەلێ‌ كەركوك شارێكی كوردستانیە و3/4ی كوردن، ئەوەی تریشی تورك وعەرەبن، 760 ئیسرائیلی و460كلدانی لێیە. لە نێوان هەردووئاماری 1957 و1977 عەرەب لە كەركوك 2 ,28%بەرز بۆوە بۆ44,4 %، هەرچی كوردە ڕێژەی كەم بۆوەلە (48,3 %) بۆ(37,6 %) .

ج‌- وولاتانی سایكس پیكۆ بێبەرگەن ،بەسانایی داگیرو دابەش دەكرێن ، لەو بارەیەوە لۆرانس لە ڕاپۆرتێكی بۆ وەزارەتی دەرەوەی بریتانی بەناوی ((سیاسە مكە -1916) نوسیبووی :ئەو دابەشیەی عرب زۆر سود بەخشە  هەر بە ناكۆكی یەكتر خەریك دەبن هەرگیز یەكناگرنەوە  ، وەزیری كۆلۆنیالیەكانی بەریتانیاش پشتگیری ئەو هەنگاوە دەكا لە ڕاپۆرتێكی بۆ سەرۆكی حكومەتی بریتانیا لە 9/ینایر/1938 دەلێ‌ دابەشیەكەی سایكس پیكۆ زۆر ڕاست دەرچوو ئەگینا ئیسلام دەبوە گەورەترین كۆسپ لە پێشمان .

ح‌- دەسەلاتەكانی عەرەبی توندن بەرامبەر میلەتی خۆیان وزۆر نەرمیشن بەلام دوژمنیان بە هۆی نەگونجانیان لەگەل میلەتانی خۆیان ناچار دەبنە دلسۆزی ئیمپریالیزم ورۆژئاوا وەك ویلسۆن پیشبینی كرد واهاتە دی   .

خ‌-  زۆربەیان ئاشتیان لەگەل ئیسرائیل كردوە و تەنانەت ئەندامی عربی هەیە لە كنیسەی ئیسرائیل كەچی ئەو ئاشتیە لەگەل میلەتانی خۆیان ناكەن، ئامادە نین وەك چۆن دانیان بە ئیسرائیل نا نیو ئەوەندە دان بە كورد بهێنن .

د‌- سەرهەلدانی كیشەكانی فلستین وكورد وكیشەی كەمایەتی تری وولاتانی عربی و … بە كورتی بەشی هەرە زۆری میلەتانی رۆژهەلاتی ناوەڕاست زەرەر مەندبووینە لە سایكس پیكۆ بەو شێوەیەی خوارەوە:

كوردستان كرا (5) پارچە ودابەشكرا بەسەر وڵاتانی دەورو بەر، عەرەبیش كرا 22 پارچە، توركیاش لەو ئیمراتۆریەتە مەزنیەوە بووە وڵاتێكی بچوك ، دەوڵەتی عیراق و سوریا و كوێت… زادەی ئەو زەمینە و پلانەن، ئەو دەوڵەتانەودەوڵەتی ئیسرائیلیش لەهەمان كارگە دروستكراون، بەڵام  ئیسرائیل پیشكەوتوە و بۆ ناوەخۆی دادگەری دیموكراسی هەیە، هەرچی وڵاتانی عەرەبی و داگیركەرانی كوردستانن هەر لەشەڕو شۆرو دیكتاتۆری و پاش كەوتویدان، بەواقیعی بەرجەستەی مەبەستەكانی سایكس بیكۆیان كردوە، كەواتە میللەتانی عەرەب و كوردو تورك… هەموی زەرەری كردووە (جگە لە دەسەڵاتدارانی خۆپەرست)، بەڵام  ئەوەی زۆر زیان بەخش بوە سێ‌ لای ترە:

1- كورد هەم دابەشكرا هەم بێ‌ بەشكرا لەمافی چارەنوسی بەدەوڵەت بون.

2- ئاینی ئیسلام، خیلافەتی هەلوەشایەوە وخانەنشین كرا، دەستورو دام و دەزگای عەلمانی و زەمینەیەكی وا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سازكرا كەبوار بەزیندوو بونەوەی نەدرێ‌.

3- گەلی فەلەستینش  هەم دابەشكران و هەم بی بەش كران مافی چارەی خۆنوسی و بەدەوڵەت بون، فەلەستینش وەك كوردستان دابەشیش كرا بۆ چوار بەش، بەشیك كەوتە ژیر دەستی راستەوخۆی ئیسرائیل، تائێستاش بە عەرەب 1948 ناودەبرین، بەشی غەزە درا میسر، بەشی زیفەش  درا ئوردەن وقودسیش ئەو كات خرا سەر پارێزگاری نێو دەوڵەتی، ئەو دوو میلەتە بیبەش گران بێئەوەی هاوپەیمانان بەدوای سیڤەر بن نە ویلسۆنیش بەدوای مادەی 12 بوو .

گرنگ ترین ئەنجام وكاریگەری خراپ ئەوەبووە توانیان ڕای گشتی میلەت وبەرگری میلی لە گۆڕەپان دوور بخەنەوە ،بیدەنە دەست دەولەت ودەولەتیش بە لاوازی ،شەڕوبەرگری ئەو دەولەتانەش بەرامبەر رۆژئاوا زۆر ناهاوسەنگە ،  ئەگەر سەرنج بدەینە هەردوو جەنگی ئیسرائیل لەگەڵ عەرەب لەسالی 1967 و1972 لەگەڵ وڵاتانی عەرەب، تەنها بە (6) ڕۆژ ئیسرائیل سەركەوت،هیرشی ئەمریكا بۆ سەر عیراق لە 1991 و دوایش لە 2003 بە چەند رۆژێك یەكلا بۆیەوە ،ئەوە جەنگ وبەرگری دەولەت بەرامبەر دەولەت ئاوابوو ، بەڵام  هێرشەكەی ئیسرائیل بۆ سەر حزب اللە لە تەموزی (2006) وهێرشەكەی بۆسەر غەزە لە 2009هەریەكە زیاتر لەمانگی خایاندو بەتكنەلۆجیای زۆر باڵاتریش بەشكستی گەرایەوە.

كەواتە دەتوانین بڵێین ئەو دەولەتانەی زادەی سایكس پیكۆ بۆ بەرگری نیشتمانی خۆیان دروست نەبووینە ،بۆ ئامانجە عەرەبیەكان نین،دروست تر بلێین ئەو وڵاتانە لە بنەچە بۆ دژی یەكێتی عەرەب وبۆ پاریزگاری ئیسرائیل دروست بووینە، لەدوا هێرش ئیسرائیلیش بۆ سەر غەزە لە (2009) وڵاتانی ئوردن و میسرو سعودیە و دەسەڵاتی فلستین لایەنگیری ئیسرائیلیان كرد، تائەو ساتەش ئابلوقە خراوەتە سەر فلستین لەلایەن عەرەب خۆی.. لەوەش خراتر سەربردەی زۆرهەیە كە تەكانی میلی هەبوە بۆ بەشداری كردنی خەلكی ڕاستەوخۆ بۆ یارمەتی فەلەستینیەكان كەچی لای دەولەتە عربیەكانی زادەی سایكس پیكۆ ڕێگریان لێكراوە ،لەكوردستان لە دوای دروست بوونی ئیسرائیل خەلكی وەك جیهاد بۆ شەڕی فلستین چووینە لەلایەن رژیمە عربیەكان گیراون ،لەكتبی(حول خگ الاستراتیجی) ئەوباسانە دووپات دەكاتەو دەلێ‌ ئەو رژیمانە زیاتر ئەركیان رزگاركردنی فلستین نەبوە بەلكو شۆرشگیرانی فلستینی چەك بكەن ، هەر لەو كتیبە  دەلێ‌ لەسالی 1936 رژیمە عربیەكان شۆرشی فەلەستینیان ئابلوقەداو كوژاندیانەوە لە جیاتی بریتانیا ،هەر ئەورژیمانەش بریاری دابەشی فلستین وجیگیركردنی دەولەتی ئیسرائیلیان خۆش كرد،دەشلی رژیمی ئوردەنی لەهەموان خراتر بوو ،هەر دروست بوونی ئوردەن بەمەرجی پاسەوانی لە ئیسرائیل بوە .بۆیە بریتانیا بەشیكی لە فلستین بە ئوردەن داو وەریگرت (زیفەی غربی)  .

هەلە لەچارەسەری: زۆربەی پرۆژەكانی جیهانی بۆچارەسەری رۆژهەلاتی ناوەڕاست بەهەلە دەدرێ‌ ،لەبارەی تەوەری رزگاری كۆمەلایەتی ئەوا كیشەكانی مافی مرۆڤ ودیموكراسی وگەشەو تەعلیم زەق دەكەنەوە ،لەبارەی تەوەری رزگاری نیشتمانیش ئەوا دۆزی فلستین بەتەنها زەق دەكەنەوە ،زۆربەی خۆی لە كێشە بنەڕەتیەكە دزیوەتەوە ،ناڵێن ئەوە سایكس پیكۆیە سەرچاوەی كیشە سەرەكیەكانی رۆژهەلاتی ناوەڕاستە ،هەندێ‌ لای ئیسلامی ئەو ڕاستیە دەلێ‌ ، بۆنمونە لە گەل راگەیاندنی خەلافەتی داعش لە 2014ریكەوتنامەی سایكس پیكۆی هەلوەشاندەوە ، تاڕادەیەك پرۆژەكانی ئیرانیش ئەو پەیامەی دژ بە سایكس پیكۆی تێدایە ،هەرچی بەشیكی ترە لە ئیسلامیە عربەكان زۆربەی كیشەكانی رۆژهەلاتی ناوەڕاست بۆ دۆزی فلستین دەگێڕیتەوە ،وەك نمونە (حزبی تەحریری ئیسلامی) پێی وایە لە90%ی كیشەكانە،وەك دەقەكەی خۆی 🙁 وأما بالنسبە للكیان الیهودی المزروع فی فلسگین، فأصبح محور قچیەالشرق اڵاوسگ، وأصبح سببًا لعدم الاستقرار، لا فی هژا الشرق اڵاوسگوحسب، وإنما فی العالم كله، وژلك باعتراف الغربیین أنفسهم الژین أقروا بأن ٩٠ % من مشاكل العالم الإسلامی التی تۆرق الغرب، إنما تعود إلی مشكلە وجود الدولە الیهودیە فی فلسگین، أی فی قلب العالم الإسلامی) .

داود ئۆغلۆش پێی وایە ئەو كاریگەریە خراپەی بەسەر رۆژهەلاتی ناوەڕاست (بەتایبەتی  شپرزەی فەرهەنگی )سەرچاوەكەی بە یەهودی كردن وهینانی فەرهەنگی جیاجیای یەهودی جیهانە بۆ ناوچەكە ، فراوانی ناكات وبلێت سەرچاوەكەی سایكس پیكۆیە ،هەرچەندە لەهەندێ‌ شوینی تر داود ئۆغلۆ باسی سایكس پیكۆی كردوە ، بەگشتی لەسەر ئاستی جیهان هیشتا دان بەوە نانرێ‌ كە هەلوەشاندنەوەی سایكس پیكۆ سەرەتای دەست بردنە بۆ چارەسەریەكان ،هەرچی دام ودەزگا عربیەكانیشە كەمتر بەلای ئەو چارە ڕیشەییە هاتون ، زۆربەی جار سایكس پیكۆ پتەو دەكەن ،رازین بەو دۆخەو دەولەت بوونیان ، زۆر جاری تر تووشی جۆرێك لە دووڕوویی ونیفاق دەبن كاتێ‌ وەسفی ئەو سنورانەی نێوان وولاتانی عربی دەكەن ودەلین ئەوە ئیستعمارو سایكس پیكۆ دیاری كردوەو هیچ بنچینەی نیە ،كاتێ‌ دێنە سەر بابەتی میلەتانی بێبەشكراو لە مافی چارەنوس ئەوا بە خیرایی باسی پیرۆزی دەولەت وسنورو یەكێتی خاك دەكرێ‌ .

مسعود عبدالخالق

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …