ڕۆڵی رۆژهەڵاتناسان لە نێوان دادپەروەردی و ساختەكاری مێژوودا

زۆرێك لەڕۆژهەڵاتناسان لێكۆڵینە وەكانیان گشتگیرە لەبارەی ئیسلام ولایەنەجۆراوجۆرەكانی ، یابە لاوەكی وسادەیی بەپێی ویستی لێكۆلەرە، گەر شوینی ئەم شتانە بكەوین كەڕۆژ هەڵاتناسەكان لە دادگەرو بەمەبەستادار پێشكەشیان كردوە ئەگونجێ دابەشیانكەین بۆسێ‌ جۆر:

جۆری یەكەم:

بۆیە لێكۆڵینەوە لەسەر ئیسلام بەردەوام بونە لەلایەنی بیرو باوەڕە و سیستەمی ژیان، ئیسلامییان بە ئاینێكی ڕاست ناسیوە پێویستە شوێن كەوتەی بن، ئیسلامەتیان خۆیان ڕاگەیاندوە شانازی بەرێنوینی ئەكەن

بەجۆرێك بەشوین ڕەئی كەسانی تر ئەكەون وەڵامی گومان و درۆو بوختانەكانیان ئەدەنەوە بەبەڵگەی ڕون ئاشكرایە ئەم كۆمەڵە باوەڕدارە لا پەرەیەكی گەشیان تۆمار كرد لە مێژوی ئیسلامی لایەنە پۆژەتیڤەكانیان دەرخستوە لە دەرئەجامی شارستانیەتیەكانیان بێ ئاگاش نەبونە لە لایەنە نێگەتیڤەكانی یاعەیبەكانی مێژوی هیچ نەتەوەیەك لە نەتەوەكان نیە خاڵی بێت لە عەیب بەڵكو قیاس ناكرێت بە عەیبی زۆرێك لەنەتەوەكان ئەوانەی پشكیان نەبوە لە بنیاتنانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی وەك ئەوەی ئومەتی ئیسلامی بەشداری كردوە لە بنیاتنای شارستانیەتی مرۆڤایەتی هاو وێنەی ئەو عەیبە مێژووییانە ملكەچن بۆ گریمانەی هەڵەو راست دابەشكردنی چاكەو خراپە لە هەڵسوكەوتی مرۆڤایەتی چونكە ڕەهەندی مرۆڤایەتی بێهەڵەنیە.

دیاریترین ئەوڕۆژهەڵاتناسانەی بەخاوەن باوەڕ ناسراون بۆ پارێزگاری كردن لە ئیسلام ئەمانەن:

١. الفونس ئیتین دینیە: ڕۆژهەڵاتناسێكی هاو چەرخە وانەی بەراوردی ئاینیەكان دەڵێتەوە لە كۆتایی ملی كەچ كرد بۆئیسلام ئەم لایەنانەی ناسی كەداوای باوەڕهێنانی لێدەكەن سەرەنجام موسڵمانیەتی خۆی ڕادەگەێنێ ئەم نوسەرە خاوەنی چەند كتێبێكی بەهادارە دیارترینیان باس لە موسڵمانانی نەوەی یەكەم دەكات كە ئاینی ئیسلامیان هەڵگرت گەردونیان پێ ڕوناك كردەوە باس لە داب ونەریتە بەرزەكانیان دەكات هەندێكی تر لە كتێبەكانی(حیاە العرب) (الشرق كما یراه الغرب) (الصرا‌ء) بەڵام گرنگترینیان كتێبی(تأریخ سیدنا محمد(صلى الله عليه وسلم))ە كە بەفەڕەنسی دایناوە محمد وەری گیڕداوەتە سەر زمانی عەرەبی و دكتۆر شێخ عبد الحلیم محمود ـ شێخی پێشوی ئەزهەر ـ پێشەكی بۆ نوسیوە ئەم كتێبە بەژمارەیەك تابلۆی جوان ڕەنگین ڕازاوەتەوە وێنە ڕەنگاو ڕەنگەكان لایەنە جۆراو جۆرەكانی شارستانیەتی ئیسلامی دەردەخات لە گشت بوارەجۆراو جۆرەكانی نوسەر كتێبەكەی پێشكەشی ئەو سەربازە موسڵمانانە كردوە كە لە جەنگی فەرەنسا شەهید بون شایەنی باسە ئەم ڕۆژهەڵاتناسە بیریارە هونەرمەندێكی شارەزابو تابلۆنایەبەكانی لە مۆزەخانەی (لۆكو مربع) ڕازاندۆتەوە ئەم مۆزەخانەیە تابلۆی گەورە داهێنەرو هونەر مەندانی لە خۆگرتوە دیارترینیان تابلۆی ئەم هونەرمەندە موسڵمانەیە ناوی لە تابلۆكەی ناوە: (ڕەمەزان ) ئەم ڕۆژهەڵاتناسە موسڵمانە ڕایەكی تایبەتی هەیە لەبارەی ڕۆژهەڵاتناسان شایەنی تێڕامان بیركردنەوەیە كە ئەڵێ: (كارێكی گرانە ڕۆژهەڵاتناسان خۆیان لە سۆزو ئارەزوەكانیان داماڵن لە كاتی نوسینەوەی مێژوی پێغەمبەرو هاوەڵانی).

هەر لەبەر ئەمەش بو لەسەر خۆی نەزركرد بیرو قەڵەمەكەی تەرخانكات بۆ وەڵامدانەوەی ڕۆژهەڵاتناسە لادەرو قین لە دڵەكان ئەوانەی گومانی لێان هەبو تۆمەتباری كردن بەلایەنگیری هەڵكاری و قسە بەدەمەوە هەڵابەستن وشیواندنی ژیانی پێغەمبەرو هاوەڵانی لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسانەوە گەیشتۆتە ئاستێك واقعی داپۆشیوە وێنە راستەكانی پەردە پۆشكردوە ئەمەش لەبەر ئارەزووی ڕۆژهەڵاتناسانە بۆ گیرۆدەبونیان بەدەست شێوازی بێبنەماو دور لەیاساكانی لێكۆڵینەوەی بێ لایەن.

ئەم ڕۆژهەڵاتناسە كۆمەڵێك نمونەی هێناوەتەوە ڕۆژهەڵاتناسە قین لە دڵە كان ئەیوروژێنن و بڵاوی دەكەنەوە لە كۆ تایی سەرەنجام توشی هاو دژی نازانستی ئەبن لەم شتانەی بۆی هەولّدەدەن پاشان بەشێوازێكی زانستی وەڵامی داونەتەوە ڕوی ڕاستەقینەی ئاینی ئیسلامی ڕونكردۆتەوە.

ئەلفونس یتین دینە لە (لامانس) دەستی كرد بەشیكردنەوەی نمونەیەك لەلێكۆڵینەوانەی ڕۆژهەڵاتناسە قین لەدڵەكان نوسیویانە بۆ مەستی خراپ ئەم ڕۆژهەڵاتناسە وەڵامی گشت درۆكانی ئەم ڕۆژهەڵاتناسەی داوەتەوە.

٢. اللورد هدلی: ڕۆژهەڵاتناسێكی ئینگلیزیە لاهوتی خوێندوە پاشان ئیسلامی خویندوە بۆ ئەوەی لە كۆتایی بگاتە قەنەعات ئاینی ئیسلام ڕاگەێنێ شانازی پێوە بكات وپەیڕەوی دروشمەكانی بكات فەریزەی حەبی بەجێهێنا پاشان وەسفی دیمەكانی ئەكات ئەڵێ: چل ساڵ بیرم كردەوە بۆ ئەوەی بگەمە چارەسەرێكی دروست تا گەیشتم بەئیسلام ئەگەر گشت تاكەكانی ئیمپراتۆرتی ئینگلیزی ببن بە محمدی بەدڵا و بەگیان بەڕیوەبردنی حوكم ئاسانتر ئەبێت لە ئیستا چونكە خەڵك ملكەچی ئاینیًكی ڕاست ئەبن من سوپاسی خوای گەورە دەكەم باوەڕی ڕاست و دروست لە دڵم جێگیر بوو ئیسلام وەك پیاوێكی لێهات لە تاریكای هەڵێت بە زەویەكی فروان ڕۆژ ڕوناكی كرد بێتەوە.

اللورد هدلی ڕۆژهەڵاتناسێكی دادگەر خوای گەورەبەهۆی ژیانی پێغەبەروەهیدایەتی دا ئەم ڕۆژهەڵاتناسە ئەڵێ‌: ئێمە وامان ئەزانی پێغەبەری وڵاتی عەرەبە خاوەن ڕەوشت وكەسایەتیەكی كامڵە ئەم شتەی ئێمە پێویستمان پێیە نمونەیەك بەسە بۆ هەنگاوەكانی ژیان ژیان وەك ئاوێنەیەك ڕوناكی ئەداتەوە لەسەرمان بیركردنەوە پیاوەتی ئازایی بەرەو پێش چون ئارام گرتن نەرم نیانی لێبردەیی گشت ئەم ڕەوشتانەی ناوەڕۆكی مرۆڤایەتی بێك ئەهێنن (اللوردهدلی) جەخت لەسەر ئەوە ئەكاتەوە زۆرێك لە خەڵك لەڕۆژئاوا موسڵمانن بەتایبەت بیریاران بەڵام بارودۆخ وای لێكردون موسڵمانەتی خۆیان ڕانەگەیێنن ئەم ڕۆژهەڵاتناسە درێژە بەقسەكانی ئەدا ئەڵێ: باوەڕم وایە لەڕۆژئاوا هەزاران پیاوو ئافرەت بەدڵا موسڵمان بن بەڵام لەترسی ڕەخنەگرتن ڕای ناگەیێنن.

٣. توماس كاریل: یەكێكە لە گەورە نوسەرانی ئینگلیز كتێبی (الأبطال) نوسیوە تێیدا باس لە كۆمەڵێ كەسی جیهانی ئەكات لەسەردەمە جۆراو جۆرەكان بەشێكی تایبەت كردوە باس لە دادگەری و لایەنگیری سۆزی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەكات و ئەڵێ: شورییە هەر مرۆڤێك لە ڕۆڵەكانی ئەم نەوەیە گیوێ‌ لە قسەی ئەم كەسانە ڕاگرێ كە دەڵێن ئاینی ئیسلام درۆیە محمد(صلى الله عليه وسلم) لەسەر حەق نەبوە.

٤. هنری دی كاسترو: ڕۆژ هەڵاتناسێكی فەرەنسیە ئاینی ئیسلامی خویندوە شارەزایی لە لایەنەكانی ئیسلام پەیداكردوە سەرەنجام بۆی دەركەوتوە ئیسلام ئاینێكی ڕاستە ئەوەشی لە كتیًبی (خواطر وسوانع) ڕاگەیاندوە لەساڵی ١٨٩٦ لەفەرەنسا بڵاو كرایەوە بەشێوازێكی بڕواپێكراو و بیرێكی لێكۆڵەرانە ئەڵێ: مەرجم دانا پابەندبم بە وردبونەوە و قوڵبونەوە لەشت ئەگەر من تەنیا شوێن ڕوەكەی بكەوم بێ‌ لێوردبونەوە و قوڵبونەوە ئەم كات كتێبەكەم ئەبێتە كتێبێكی ناپەسند ڕۆژ هەڵاتناسەكان هێرشیان كردمە سەر بەوەی كەسێكی لاوازم لەبەر ئەوەی ئامانجی یەكەم لێكۆڵینەوە لێكۆڵینەوە بو كەسایەتی محمد (صلى الله عليه وسلم) چەسپادنی ڕاستیەكانی لە لێكۆڵینەوەكەم بەڵگەكەم بەڵگەیەكی نوێم بینی ئەویش دەستپاكی ئەم پیاوە بوو بەشایەتی زۆرێك لە مێژو نوسە ئاینیەكان.

ئەم ڕۆژهەڵاتناسە لەبارەی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەڵێ‌: بەڕاستی محمد خۆی كەسێك بوو نەی ئەزانێ‌ بنوسێ‌ و بخوێنێ‌ بەڵكو چەندان جار خۆی بەپێغەمبەرێكی نەخوێندەوار وەسف كردوە ئەو وەسفەش هیچ كەسێ لە هاو سەردەمانی خۆی دژیایەتی نە ئەكرد.

هنری دی كاسترو لەبارەی قورئان دەڵێ‌: چەندنمونەیەك هەڵئەبژێرێ‌ ئەلێ‌: چۆن ئەبێ‌ ئەم ئایەتانە لە لایەن كەسێكی نەخوێندەوار بوترێ‌ لە كتابێك ڕۆژهەڵات بەگشتی دان بەوە دا ئەنێ‌ كەبیری مرۆڤ دەستە وەستانە لە هێنانی هاوێنەی ئەم ئایەتانەی لەڕوی ووشەو واتا بێگومان محمد(صلى الله عليه وسلم) قورئانی هێنا بەڵگە بوو لەسەر ڕاستی پێغەمبەرایەتی ئەم قورئانەی بۆمحمد(صلى الله عليه وسلم) دابەزی تائیستاش نهێنیەكە لە نهێنیەكانی نەتوانراوە بكرێتەوە.

٥. لیوبولد فایس: ڕۆژهەڵاتناسێكی نەمسای سەردەمە پابەندبوبە ئاینی جولەكە پاشان خوای گەورە هیدایەتی دا بۆ سەرئاینی ئیسلام داوای دراسەیەكی قوڵا و پەیڕو كردنی ژیان لە نێوان هۆزەكانی ئەمازیغ لەرۆژئاوای باكوری ئەفریقیا هەروەك ماوەیەك لەگەڵ هەندێ‌ هۆزی عەرەب تێكەڵا بوو لەدوورگەی عەرەب ئەم هۆزانە لەدەشتایی حیجاز بوون بەپاكترین هۆزی عەرەب دانراون لەگشت هۆزەكان زیاتر لایەنگریان بوو بیروباوەڕی ئیسلامی ڕەسەنایەتیان هەیە بۆ عەرەب.

ئەم ڕۆژهەڵاتناسە دادگەرە دوای موسڵمانبونی ناوی خۆی نا(محمد اسد ) كۆمەڵێ كتێبی لەبارەی ئیسلام لەپێش هەمویان كتێبی(الطریق الی المكة) دواتر ناوی گۆری بۆ (الطریق الی الإسلام) باوەڕهێنانەكەی زیاتر پەیوەست بوبە بیرو باوەڕی فكرەوە (الإسلام ونگاق الحكم) تێیدا بەدرێژی گونجانی ئاینی ئیسلامی بۆ گشت كۆمەڵگەكان ڕوندەكردۆتەوە كەئاینێكە ئەكرێتە پڕۆگرام بەرنامەی ژیان بۆجێبەجێكردن.

ئەم پیاوە خاوەنی چالاكی زۆر بو لەزانكۆ جۆربە جۆرەكان لەگشت پارچەكانی جیهان بانگێشتیان ئەكرد لەمینبەرەكان باسی ئیسلام و تایبەتمەندیەكانی دەكرد جگە لەمە بەشێكی ژیانی بەنوێنەرایەتی بردەسەر لە وڵاتی پاكستان دوای دروستبونی پاكساتان هەڵسابەدانانی دەستوربۆی لەكۆنگرەی ئیسلامی دیمەشق لەساڵی ١٩٥٧ گەیشتم بەم پیاوە شارەزاییەكی باشی هەبو لەوشیاری شارستانی ئیسلامی ئەوەی ئەم پیاوە زۆر جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئەم ئاینە زۆر گەورەو پیرۆزە بۆگشت خەڵك هاتوە هەر كەسێ باوەڕی پێ بهێنێ بەباشی بیناسێ دەتوانێ‌ بەشداری بكات لەپێشكەشكردنی شارستانیەت چەند وێنەیەك لە تێگەیشتنی دروست بۆ ژیانێكی ڕون.

بەڵام ئەم پیاوە كاریگەری دیاریدەی ڕۆژئاوای هەرلەسەر بو لە هەندێ لە هەڵوێستەكانی لەگەڵ ئەمەش ڕەخنەی توندی هەبو لە ڕۆژئاوا بەڵام هەندێ‌ هەڵوێستی كە بوە هۆی خۆ پێ ناشیرین كردنی هەندێ‌ تێەگەیشتنی هەڵەی هەبوو بۆ ئەحكامی شەرعی ئێمە گفتوگۆی زۆرمان لەگەڵا كرد لەبارەی واتای ئەم فەرمودەی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم): ((إن المرأە إذا بلغت الحلم لایجوز أن یظهر منها إلا الوجه و كفین ))واتە كاتێ‌ ئافرەت بالغ بوو دروست نیە هیچ شوێنێكی دیاربێت تەنیا ئەمە وئەمەی نەبێ‌ ئاماژەی بۆ هەردوو دەست و دەم و چاوی كرد.

(محمد اسد ) فراوانی لە واتای (ئەوە ـ هذا) كرد بوو لە ئاماژە پێدانە كە ئەیوت یەكەم دەم و چاو بە تە نیا ناگرێتەوە بەڵكو هەموو سەر دەگرێتەوە لەبەر ئەمەش هیچ ناشەرعی نی یە كاتێ‌ ئافرەت پرچی دەركەوێ‌ ئەوەی دووهەمیش تەنیا مە بە ستی دەست نیە بەتە نیا بەڵكو هەردوو دەست و قۆڵ و باسك دەگرێتەوە دروستە كراسی نیو قۆڵ لەبەر بكات.

دادگەریە ئاماژە بەوە بكەین محمد اسد ڕەخنەی لەشارستانیەتی ڕۆژ ئاوا دەگرت پێش بینی داڕمانی دەكرد ئێمە زۆر هەوڵماندا گفتو گۆیەكی زۆرمان لەگەڵ كرد بەڵام ئەم قەناعاتەی نەگۆڕا لەبەر كاریگەری بەشێوە ڕوكەشی جوانی ئافرەتی ئەو ڕوپی و ئەم جل و بەرگەی لەبەری ئەكات و پی رازیە .

من نازانم ئایە ئەم پیاوە دواتر ئەفكارەكانی گۆرا بەر لەوەی مردن بیگاتێ‌ یا بەردەوام بوو لەسەری ئەوەی من بیزانم گوزەر كردنی بەزانست و خۆشەویستی زانست لای خاوەنی بیرو باوەڕێكی پاك و ڕوناك بوو تێگەیشتنی لەئاستێكی بەرز بووبۆ ئاین بەشێوەیەك (معانی القران الكریم)ی وەرگێڕا بۆ زمانی ئینگلیزی شارەزایان لەزانایان ڕۆشە نبیران بەوەرگێڕانێكی بەرزیان دائەنا تائێستا وەرگێڕانێكی بەم جۆرە دەرنەكەوتووە.

٦- روجیە گاردۆیی: فەیلە سوفێكی فەرەنسی ماركسی هاوچەرخە سەرەتا وانەی لاهوتی خوێندوە بەجۆرێك لە كتێبە ئاسمانیە جۆراوجۆرەكان پاشان ملی داوەتە ماركسی و شۆشیالستی زانستی هەروەك شوێن كەوتەكانی ناوی ئەبەن گارودی ئەندامی لێژنەی ناوەندی حیزبی شیوعی فەرەنسی لەم كاتەی خوای گەورە ویستی چاكەی بۆ هەبو ئیسلام و قورئانی نیشاندا لێكۆلینەوەی لەم دووانە كرد لەكۆتا باوەڕی هێناو گاردوی لەبارەی خۆی ئەڵێ: پەنجا ساڵ بەدوای ڕاستی گەڕام پاشان لەئیسلام دۆزیمەوە ئەم ڕۆژهەڵاتناسەش بەناوی (ڕەجا‌وگارودی ناو ئەبرا) ئافرەتێكی موسڵمانی فەلەستینی مارە كرد ڕێڕەوی فكری سیاسی و ژیانی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی ئیسلام دیاریكرد بیریاری فەرەنسی ڕەجاْ گارودی بەرەنگاری كۆمەڵە ئاینیە ڕەگەز پەرستە كانی فەرەنسا بەتایبەت ناوەندەكانی جولەكەبۆوە بەتایبەت ئەوانەی بەربەستیان لەبەردەم كۆڕ و كتێبەكانی دادەنا كاریان دەكرد بۆ رێگرتن لە بەردەم بلاوبونەوەی كتێبەكانی وبیری گارودی بەجۆرەها شێواز بیری ڕێگریان دەكرد بەڵام گارودی سوربوو لەسەر بڵاوكردنەوەی ڕەئیەكانی باوەڕی وابوو ئەوەی لەسەریەتی ڕاستە.

بە پشتیوانی خوای گەورە دەرفەتم بۆ ڕەخسا زیاتر لەجارێك لەچەند ووڵاتێكی عەرەبی بگەم پێی جگە لەمن خەڵكی تر پێی گەیشتوون لەناوەندە ئیسلامیەكان و گرنگیان بە كارە فكریە ئیسلامیەكانی ئەدا بینیمان ئەم پیاوە باوەڕێكی بە هێزی بە ئیسلام هەبوو باوەڕی وابوو ئاینی ئیسلام بۆ گشت مرۆڤایەتیە بۆ گشت كاروبارەكانی ژیان دەگونجێ ئاینێكی ڕاست و دروستە پێغەمبەران لە ئادەم تا پێغەمبەر محمد (صلى الله عليه وسلم) هێناویەتی.

هەروەك هەستمان بەوە كرد بوو ئازارێك لەدەرونی بیریاری موسڵمان شوێنی گرتبوو ئەویش دووركەوتنەوەی بالیۆزانی ووڵاتی عەرەبی بوو لە ڕۆژ ئاوا بۆ زیاتر دووركەوتن و لێك ترازان لەم بالیۆزەخانانە چاوت بەكەسێ ناكەوێ كاری بانگخوازی بكات بۆ ئیسلام چونكە گشت بەرپرسێ‌ لەم باڵوێزخانە بانگەواز ئەكات بۆ ئەم سەركردەی ڕەوانی پایەتەختی ئەم ووڵاتەی كردووە ئەم بڕیارە موسڵمانە داوای دەكرد ناوەندێكی ئیسلامی لەئەوڕپا بكرێتەوە كاری ڕێگرتن بێت لەبەردەم بانگەشەی سەهێۆنی بەتێڕوانینێكی ئیسلامی جا پەیوەندی بە گەورەی ئیسلام بێت یابەمافی نەتەوەكەمان لەفەلەستین لەم ڕەوانگەی سیاسی ڕۆژ ئاوا تاوانمان ئەداتە پاڵ بەوەی مافی جولەكە لەووڵاتی موسڵمانانەوبەگشت هۆكارە مادی مەعنەویەكان پشتیوانیان ئەكات.

ئەم بیریارە موسڵمانە لەكۆڕو كتێبەكانی پێشبینی كارێكی گرنگی كردووە كە پەیوەندی بەشێوازی دەرخستنی ڕەئیەكان هەیە لەگۆڕەپانی ڕۆژئاوا ئەم بەدەرخستنە دووگۆڕەپان ئەگرێتەوە ئەمانیش بەچاكە ناگەڕێنەوە بۆ ئاین و نەتەوەی ژیان بێ‌ تێك شكان و دۆڕاندن:

گۆڕەپانی یەكەم:

بانگەوازی گشت باڵیۆزەكانی عەرەبی لەڕۆژئاوا بۆسیاسەتی ئەم سەركردەی كردویەتیە نوێنەر ئەو ئاینە ئەوحاكمە كە پێی پابەندە لەو شتانەی جۆرێكی تری دژ بەیەك ڕەنگ ئەداتەوە لەبیروبۆچونی جۆراوجۆر دژبەیەك ئامانج ومەبەستمان یەك ناخە چونكە وتراوە دارخواربێت سێبەری ڕاست نابێت.

جۆری دووەم:

دەرخستنی ئەم شتانەی لەووڵاتانی عەرەبی هەیەلەبواری پێشكەوتنی بیناسازی و بواری ئەندازیاری كۆشك وتەلار بۆئەوەی بەڕۆژئاوای بڵێن ئێمە شارستانین ئەمەش ئەنجامەكەی پێچەوانە ئەبێتەوە چونكە ڕۆژئاوا خاوەنی باڵەخانەی زۆر ئە قڵ ئەوە قەبوڵ ناكات ڕۆژئاوا ئەمشتانەلە ئێمە وەرگرێ‌ گاردۆی جەخت لەسەرئەوە ئەكاتەوە پێویستە ئێستا ئیسلام لەڕۆژئاوا بڵاو بێتەوە بەڵام ئەم شتەی ڕێگرە لەبەردەم هاتنی خەڵك بۆ نێو ئیسلام ! رەوشتی هەندێ‌ كەسی لادەرە لەڕۆڵەكانی تێدا ئەژین بانگەوازی یكگرتن ئەكەن سورن لەسەر دەسگرتن و كاركردن یارمەتی ی دانی یەكتر بەرنامە بۆ داڕژراوە بۆچاكە بەگشت واتاكانی .

گاردۆی لەكتێبەكانی ئاماژەبۆئەوە دەكات ئەمەی ئەم بۆی چوە قەناعەتی بەگەورەی ئیسلام هەیە پێغەمبەر بەئاینێكی گەورە ڕەوانەكرا ئەساسی ئاینەكانی ترە كەهیچ پێغەمبەرێك لە پێغەمبەرانی بەر لەخۆی ئیشكاری هاتنیان نەكردووە بەڵكو نامەكەی تەواو كەری نامە ئاسمانیەكانی پێش خۆی بوە بەرلەوەی بشێوێندرێ‌.

كۆمەڵەی دووەم:

ئاینی ئیسلامیان خوێندوە شارەزایان لەزۆر لایەنەكان پەیداكردوە و دانیان پیاناوە و سەر سورمانی خۆیان پیێ‌ دەربڕیوە كۆششی زۆریان كردوە بۆ پارێزگاری كردن لە ئیسلام و پێغەمبەرەكەی و موسڵمانان شارستانیەتەكەیان بیێ‌ ئەوەی موسڵمانیەتی خۆیان ڕاگە ێنن وەدیارترینیان ئەوانەن:

١- تۆلستۆی: ئەدیبێكی ڕوسی ونوسەرێكی گەورە بوو رەئی خۆی لەبارەی ئیسلام دەربڕیوە دوای سەرسوڕمان بەئاینی پیرۆزی ئیسلام دڵی بۆ ئیسلام چوە پارێزگاری لەكەسایەتی پێغەمبەرو ئاینی ئیسلام كردبوو پارێزگاركردنێكی دادگەرانە یا سزای بێبە شبونی دا هەرئەوە بوو وای لە محمد عەبدە كرد نامەی سڵاو ڕێزی بۆ بنێرێ‌ وباسی ئەم هە ڵوێستە جوامێرانە ی بكات لەنامەكە هاتوە: زاناو ناوداری بەڕێز میسۆتۆڵستۆیبەخزمەت كەسایەتی تونەگەیشتوم بەڵام بەڕۆحی تۆئاشنابوم بیری ڕوناكت لەسەرمان ئەدرەوشێتەوە خوای گەورە هیدایەتی ئەو زانستەت بدات كەلەسەری دروست كردووی.

یەكێ‌ لەوتەكانی فەیلەسوف ودانا لەبارەی پێغەمبەر ئەویە: (بێ‌ گومان ئەم پێغەمبەرە لەپیاوە گەورە چاكسازەكان بوە خزمەتی بەرچاوی شێوازی كۆمۆمەڵا یەتی كردوە تەنیا ئەوندە بەسە ڕێنونی نەتەوەیەكی كردوە بۆ ڕێگای ڕاست وچاكەخوازی وای لەم نەتەوە كردوە باڵ بۆ ئاشتی ڕاخات خوێنین ڕشتنی قەدەغەكرد بەسە بوی شانازی بكەی ڕێگای پێشكەوتن و سەركەوتنی بوكردنەوە ئەوەش كاریِكی گەورەبو بەهەموو كەس ناكری تەنیا ئەو كەسانە نەبێت هێزو دانای و زانستیان پێداروە پێاوی لەم جۆرە شایەنی ڕێزو تەقدیرە )

٢ـ دكتۆر مایكل هارت: لەدایكبوی ئەمریكایە كۆمەڵێ‌ بڕوانامەی لەبوارە جوراوجۆرەكان وەدەست هێناوە لەبواری زانست وزانیاری وەك: بەكالۆریۆس لەبیركاری لەزانكۆی كۆرنیل لەساڵی ١٩٥٢ بە كالۆریۆس لەیاسا لەزانكۆی نیۆرۆك ١٩٥٨ ماستەر لەزاست زانكۆی إدلڤی لەساڵی ١٩٦٩ پاشان دكتۆرا لەزانستی فەلەكیات لە زانكۆی بڕنستۆن لەساڵی ١٩٧٢ لەناوەندی ناسای ولایەتی میدلاند كاری ئەكرد بۆپلەكانی كەش وهەواجگە لەمە لەگەورەترین ناوەندی فەلەكناسی لە كالفۆرنیا كاری ئەكرد یەكێ‌ بوو لەزا گەورەكانی زانستی كمیاو فیزیاو جیۆلۆجی بوو ئەندامی كۆمەڵەی ناسایە.

دكتۆر هارت پەروەردەی ڕۆژئاوایە خاوەنی رۆشەنبیریە كی گشتیە تێڕوانیی تایبەتی خۆی هەیە لەبەر ئەوەش پابەندە بە چوارچێوەیەكی گشتی كە جیاوازی ڕۆشەنبیری ڕۆژئاوی دەكات ئەم ڕۆژهەڵاتناسە ڕۆشنبیری ئەمریكا بەبەشێك لەجیهانی ئەنكلوسكسونی بەتایبەت ئەوروپی بەگشتی تێڕوانی بەرزی هەیەو بۆجیهان بەڕۆشنبیری خۆی خاوەنی ڕەگێكی ئەگەرێتەوە بۆ كلاسیكی یۆنانی بەم ئیعتبارەی زانست وزانیاری سەر ئەكەرێتەوە بۆ سەردەمیڕێینساس بەزندوكەرەوەیەكی ئیسلامی دائەنرێ‌ ئەم پیاوە شوینكەوتەی فەلسەفەی (الذرائعیة) دائەنرێ‌ كەبزوتنەوەیەكی فكری ئەمریكیە (بیرس وولیم جمیس ـ یەكی لوڕێكارە جیاوازەكانی واتاكانی چەمكە لێكۆلینەوەی لە جێبەجێكردنی زانستی پیشە وكاری فكر رێنیشاندانە وبۆ كاركردن وحوكم دانە لەسەر ڕاستیەتی فكر بەدەرئەنجامەكانی لە داهاتو.

لەگەڵا ئەوەی ڕۆژهەڵاتناسە ڕقی لەشارستاتنەیەتی ئیسلامی بو لەكتێبی (المئة الأوئل ) پێغەمبەری لەیەكەم كەس داناوە لەیەكێ‌ لەوتەكانی لەبارەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەڵێ: هەڵبژرانم بۆ محمد لەلیستی گرنگترین پیاوانی مێژوو خوێنبەران توشی شۆك دەكات بەڵام تەنیا پیاوێك لەگشت مێژو سەركەوتوبێت لەسەر ئاستی دینی و دونیای بووە بەێكێك لە سیاسەت مەدارانی جیهان لەم ڕۆژگارە دوای ١٣ سەدە لەكۆچی دوایی ئیستاش كاریگەری هەیە١

كۆمەڵەی یەكەم دووەم خاوەن فەزڵن لەپاراستنی زۆرێك لەبوارەكانی ریبدوكردنەوەی دەسنوسەكان وتە حقیق كردنیان و لە چاپ دانیان تائیستاش زۆرێكیان لەكتێبخانە گەورەكانی جیهان پارێزراون.

كۆمەڵەی سێ یەم:

كۆمەلەی سێ یەم كۆمەڵێكی قین لەدڵا ڕەگەز پەرستی كۆیری كردبون هەواو ئارەزو رێنوێنی دەكردن لەم شتانەی بانگەشەی بەرجەستەكردنیان دەكرد گەورە بەدەر خستنی ئەوشتانەی بەناشیرینیان دائەنا لەلێكۆڵینەوە گوماناویەكانیان دور لەروحی لێكۆڵینەوەی روحی زانستی وبابەتی.

ئەم كۆمەڵەیە خۆیان نەزكردوە بۆ گومڕایی و پارێزگاری كردن لە نەتەوایەتی بانگەوازكردن بۆی و ئاشكراكردنی بێ شەرم كردنە بە شێوەیەك حەق ودادپەروەری وچاكە وجوانی سەربڕی لەكوشتارگەی ڕق و و قینە ئەم هەوڵانەی شێواندن و گۆڕان درێژەی كێشابێ‌ ڕیزگرتن لەئەقلّ و یاپابەندبون بە ئەمانەتی زانستی دیارترین ڕۆژهەڵاتناسی گومڕا.

١ـ كارل بروكلمان

ڕۆژهەڵاتناسێكی هاوچەرخی ئەڵمانیە گەورەترین مەوسوعەی لەومێژووی ئەدەبی عەرەبی بەزمانی ئەڵمانی نوسیوە دیارترین دانروی كتێبی: (تأریخ الشعوب الإسلامیة) لەزمانی ئەڵمانی وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی ئینگلیزی ئەندامی كۆڕی زانیاری عەرەبی بو لەدیمەشق كۆمەڵێ هەڵەی زۆری زانستی و مێژوویی هەیە گۆڤاری (الإسلام) ڕەخنەی لێگرتون ئەم گۆڤارە بەزمانی ئینگلیزی لەشاری كراتشی پاكستان دەرئەچێ‌ لەیەكەم ژمارەی لە سەرەتای ایار(مایو) ١٩٣٨ بڵاوكراوەتەوە.

٢ ـ الفردم جیوم

ڕۆژهەڵاتناسێكی هاوچەرخە بەڕەگەزپەرستی دژی ئیسلام مشهورە لەزانكۆی ئینگلتەرا و ئەمریكا وانەی ئەوتەوە لەكتێبەكانی ڕۆحی خاچپەرستی بەسەر بۆچونەكانی دیارە یەكێ‌ لەكتێبەكانی (الإسلام). زۆریك لەنیردراوەكانی حوكمەتی مصر بۆ زانكۆكانی دەرەوە لەسەر دەستی ئەو خوێندیان تەواو كردوە لەو نێردراوانەی بۆ لێكۆڵینەوە بۆ زمانە ڕۆژهەڵاتیەكان.

٣ـ ه. ا.ر جب :

گەورەترین ڕۆژهەڵاتناسی ئینگلیزی هاوچەرخە ئەندامی كۆری زمانەوانی لەمصرە ئیستا مامۆستایە لەبەشی لێكۆڵینە ئیسلامیەكان لەزانكۆی هارفر كۆمەڵێ‌ كتێبی ترسناكی هەیە بەیەكی لەترسناكترین ڕۆژهەڵاتناسی هاوچەرخ دائەنرێ‌ یەكێ‌ لەكتێبەكانی (طریق الإسلام) بەهاوبەشی لەگەڵا كەسی تر نوسیویەتی لەزمانی ئینگلیزی وەرگیردراوەتە سەرزمانی عەرەبی كتێبێكی تری هەیە بەناوی (الإ تجاهات الحدیثة فی الإسلام ) ئەم كتێبەلە ساڵی ١٩٤٧ بڵاوكرایەوە چەند جارێك لە چاپدراوە وەرگیردراوەتە سەر زمانی عەرەبی كتێبێكی تری هەیە بەناوی (المذهب المحمدی) لەساڵی ١٩٤٧ بڵاوكرایەوە چەند جارێك چاپكرا كتێبێكی تری چەند بەرگێكە بەهاوبەشی بەناو نیشانی : (الإسلام ومجتمع الغربی ) چەند بابەتێكی جۆراو جۆر هەیە.

ـ س. م ـ زویمر. ڕۆژهەڵاتناسێكی موژدەرە بە دوژمنێكی سەرسەختی ئیسلام بەناوبانگە دامەزوێنەری گۆڤاری (العالم الاسلامی) ئەمریكیە نوسەری كتێبی (الاسلام تحد العقییدة) لە ساڵی ١٩٠٨بڵاوكرایەوە كتێبی (لاسلام) برێتیە لە كۆمەڵێ‌ بابەت پیشكەش بەكۆنگرەی موژدەدەرانی دووەم كرا لەساڵی(١٩١٨) لەلكهنو لەهیند. لەبەركۆششی بۆ خزمەتی خاچ پەرستی و ئەو هەوڵە زۆرەی بۆ مۆژدەدەری . ئەمریكایەكان بەشێكیان بەناوی كردەوە بۆ لێكۆلێنەوەی كەلامناسی و ئامادەكردنی موژدەدەران.

٤- ادوین كالفرین:

ڕۆژهەڵاتناسێكی هاوچەرخی ڕەگەزپەرستی تێڕوانێەكانی خاچپەرستانیە لەزانكۆی ئەمریكی لە قاهیرەوانەی وتوتەوە یەكێكە لە نوسەرانی (دائرە المعاررف الاسلامیة) وسەر نوسەری گۆڤاری(العالم الاسلامی) یە.ٍ

٥- ارتر جیفری:

ڕەگەز پەرستێكی دژی ئیسلام وموسڵمان ناسراوە یەكی لەكتێبەكانی(مصادر تاریخ القراّن) ە لەساڵی ١٩٣٧ بەزمانی ئینگلیزی بڵاو كراویەوە(الكلمات الدخیلە فی القران) و(القران ككتاب دینی ) ساڵی ١٩٥٢بە زمانی ئینگلیزی بڵاو كرانەوە.

٦ـ ارنود توینیبی:

ڕۆژهەڵاتناسێكی ئینگلیزیە بە با یەخدانە مێژوویەكانی ناسراوە كۆمەڵێ هەڵەی زۆری هەیە لەو كتیبانەی لەبارەی ئیسلام پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) نوسیویەتی بەتایبەت كتێبە ناسراوەكەی بەناوی (دراسة فی التأریخ) بەیەكێك لە كتێبە ترسناكەكان ناسراوە چونكە زۆرێك لە خەڵكی وڵاتانی ڕۆژهەڵات گرنگی پێدەدەن بەتایبەت بەلێكۆڵینەوەیەكی بابەتیانەی میژووی هاوچەرخی دادەنێن.

٧ـ لامانس:

ڕۆژهەلاتناسێكی فرنسیە لەبیروت نیشتەجێ‌ بووە كۆمەڵێك كتێبی لەبارەی ئیسلام بڵاو كردۆتەوە بەیەكێك لەو كەسانەی ساختەیی و بوختانی بەپێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كردووە بەناشیرنترین سیفەت كۆمەڵێك بوختانی داوەتە پاڵ ئیسلام دوور لەهەموو روحێكی مرۆڤایەتی بەم جۆرە وەسفی پێەمبەر(صلى الله عليه وسلم)ی كردووە كە كەسێكی خەواڵوە كەسێكی زۆرخۆرە لامانس دووژمنایەتی بو پێەمبەر(صلى الله عليه وسلم) وەك دوژمنایەتی ئەبوجهل و ئوبەی كوری خلف و دووروەكان بووە كۆمەڵێك دەزگای گەورە گرنگی بە كاری زانستی و فكری دەدەن بۆ بەرژەوەندی خاچ پەرستی بەتایبەت لە كاروباری ئیسلام موسڵمانان لەرووی: بیرو و باوەڕو شارستانیەت و مێژووە بۆ ئەوەی لەڕوی دەرەوە بەشێوەیەكی ڕازاوە دەریخەن ناوەڕۆكەكەش بریتی بێت لە ژەهر دیارترین دەزگا بریتی بوو لە(دائرة المعارف الإسلامیة) كۆمەڵێك لەكارمەندەكان بەڕەگز خاچ پەرست بوون بەڵام لەڕوی نەتەوەو زمان و مەزهەب لێك جیا بوون بەڵام ئەوان بەیەك تیر هێرشیان دەكردە سەر ئیسلام و یەك ئامانجیان هەبوو ئەویش بڵاو كردنەوەی روحی دووبەرەكی بوو لەنێوان ڕۆڵەكانی ئیسلام جگە لەمە بانگەواز كردن بۆ مانەوەی دەستەڵاتی ڕۆژئاوا بەم ئیعتبارەی پێشەوایە لەبەرێوە بردنی ڕێڕەوی گەردون و سیستەمی ژیان.

لەم دەزگایانە جوولەكە مەسیحی كاسۆلیكی پرۆستانتی ئەڵمانی ئینگلیزی ئەمریكی و فەڕەنسی و هۆڵندی پێكەوە ئەبینین چۆن پیلان لەدژی ئیسلام و موسڵمانان دائەڕێژن حەقیقەتی ئاینەكەیان ئەشێوێنن ڕێڕەو و مێژوویان ئەگۆڕن سومعەی بنیات نەرانی شارستانیەتیەكەیان ئەوڕوشێنن ئەمانە دیارترین نوسەری(دائرە المعارف الإسلامیە):ـ

ج. ا.ا.ایزنبرج و. ایفانو

ف. بابنجر ا. باجلیارو

ج. بارپ ر. باریت

ر. باست س. س. برج

ه.ه. برو ا.ل بروفنسال

م.بلسنر ف. بول

ت.ف بو تشنر ا.س بیفریدج

س. ه. بیكر ا.س.تریتون

ر. تشودی توماس جوینبول

ا.جروهمان جودفروی دیمومبنز

و.جوركمان ب.جویل

ج.ل. دیلافیدا دی بور

دیتریش

ه. ریكندورف

ك. ف. زیترستین و.سبایز

ه.سبیر م.سترك

م.سمیپ سنوك هوجرونجه

ر.ستروتمان ب.شریك

ج.شلیفر س. فان. اریندوك

ه. فوخس

ك. فوللرز

ف. فوكا ا.فیشر

كارل بروكلم

ر. ا. كرن

ا. كور ج.

ه. كریمرز

لونجوورت دایمز ت.لویشی

ئەوەی ئەبێتە هۆی سەرسورمانمان ئەوەیە ژمارەیەكی زۆر لە ڕۆژهە لاتناسان پێشەنگن لە ناوەندەكانی زانستی عربی و ئیسلامیەكان كەئەبێتە هۆكار بۆ بونە پێشەنگ لە سێ‌ بواردا:ـ

١) ئەو لێبوردنەی ئایتی ئەو ئومەتەی پێجیادەكرێتەوە فراوانی لە ئاسۆی بیری زاناكاندایە هەروەك فرمان پێكراوە لەلایەن شرعەوە: حیكمەت وەرگرین سەرچاوەكەی لەهەر شوێنێك.

٢) ئەم بێ ئاگاییە هەندێ‌ جار جیهانی پێئەخوێندرێتەوە یا لێكۆلەرێكی ئەجنەبی ستایشی یەكێ‌ لەزاناكانمان دەكات یا باسی هەڵویستی مێژوویمان دەكات بواری بۆ فروان دەكەین بۆ بەخشینی زانیاری پێی بێ ئاگادار بوون لەم ژەهرانەی ئەیڕێژن كەلەسەر ڕۆشنبریمان شوێنەواری دەردەكەوێت بۆپەروەردەكردنی نەوەی داهاتوومان.

٣) بەدیار خستنی ئەم ڕێڕەوەی ڕۆژهەڵاتناسان وستایشكردنی بیرۆبۆچونەكانیان لەڕێگای ئامرازەكانی ڕاگەیاندن بەپێنوسی غەیرە ئیسلامیەكان كەئەمانە حەزئەكەن ببنە نوێنەربۆ ڕێنونیكردنی ناوەندە زانستی وڕۆشەنبیریەكان.

دادگەریە باسی ئەم ڕۆژهەڵاتناسانە بكەین كەڕۆڵیان هەبوە لەپاراستنی سەرچاوە ئیسلامیەكان بەتایبەت سەرچاوەكانی زمان وئەدەبی عەرەبی كەشایەنی ڕیزو سوپاسن ئاینەكەمان فەرما نمان پێ‌ ئەكات كەدادپەروەربین لەگەڵا ڕكابەرەكانمان وشتی خەڵك بەكەم نە زانین.

دیارترین ئەم ڕۆژهەڵاتناسانەی ئەندام بون لەكۆڕی زانیاری عەرەبی وئیسلامی

١) هارتمان ئەندام لەكۆڕی زانیاری عەرەبی لەدیمەشق

٢) م. هوستا ئەندام لەكۆڕی زانیاری عەرەبی لەدیمەشق

٣) ه.ا.ر.جیب ئەندام لەكۆڕی زمانەوانی لەمصر.

٤) ا. ج.فینسك ئەندام لەكۆڕی زمانەوانی لەمصر.

٥) لوی ماسینگنۆن ئەندام لەكۆڕی زانیاری عەرەبی لەدیمەشق و ئەندام لەكۆڕی زمانەوانی لەمصر.

٦) د.س. مرجولیوپ ئەندام لەكۆڕی زانیاری عەرەبی لەدیمەشق و ئەندام لەكۆڕی زمانەوانی لەمصر

٧) ر.أ.نیكلسۆن ئەندام لەكۆڕی زمانەوانی لەمصر.

ڕۆڵی جولەكە لەلەخۆگرتنی ڕۆژهەڵاتناسی

ئەم دزەكردنە گوماناویەی جولەكە پەیرەویان دەكردلەناوەوەی وڵاتان وپارت ودەزگا سیاسی وئابوری ڕیخراوەكانی مۆمەڵگەی مرۆڤایە تی جگەلەمانە هۆكارە جۆرارەكانی ڕاگەیاندن هیچ نهێنیەكی شاراوەی ئاشكرا نەدەكرد بۆبەدواداچونی ئەوشتانەی ڕودەدەن لەم بوارانە: ئەمەی پێویستە گرنگی پێ بدەین وبەدیاری بخەین لەم دزەكردنەی جولە كە بۆپێشەوا ئاینی فكریەكانی خاوەن شوێن لەكاتی دانانی ڕێڕەوی نەوەكانمان ڕۆژهەڵاتناسان لە بوارە جۆراو جۆرەكان كاردەكەن جولەكە توانیان بۆناو چواچێوەی ئەوروپا دزەبكەن بێ‌ خۆجیاكردنەوەیان بە ڕەگەزی جولەكایەتی خۆئاشكراكردنیان بەوەی لایەنگری تەوراتن ئەمەش بۆئەوە بوو رەئیەكانیان شوێنەواری قوڵترجێبهڵێ‌.

دكتۆر محمدالبهی لەكتێبی (الفكر الإسلامی الحدیث وصلتە بالإستعمار الغربی) ئاماژە بەتێبینیەتی گرنگ ئەكا بۆ هەندێ‌ لێكۆڵەر لەبارەی ئەم ڕوكردنەی جولەكە لەڕۆژهەڵاتناسی ئەگێڕتەوە بۆ هەندێ‌ هۆكارەكانی ئاینی كە خۆی ئەبینێتەوە لە هەوڵدان بۆ لاواز كردنی ئیسلام و گومان خستنە بەهای سەرچاوەكەی و چەسپاندنی گەورەی ئاینی جولەكە بەسەر ئیسلام ئەمەش بەبانگەشەكردنی ئەوەی ئاینی جولەكەسەرچاوەی یەكەمی ئیسلامە لەبارەی هۆكارە سیاسیەكان ئەوەپەیوەستە یەكەم بەبورژەوەندی سەهیۆنیەت دووەم بەدەوڵەت٢

بەدواداچونی ژیانی ڕۆژهەڵاتناسان

ئەمانەتی زانستی وا دەخوازێ‌ بیریاران ولێكۆڵەران بەوردی لەم شتانە بكۆڵنەوە لەبواری ڕۆژهەڵاتناسی ڕودەدەن وەك: ڕووداو پێشكەوتن گۆرانكاری ئەوەش بۆئەوەی هەواڵی ڕاست و رەئی پێشكەش بكەن لەم بوارە بۆئەوەی ڕەئیەكان تێكەڵ نەبن و هەلوێستەكان لەبارەی یەك ڕۆژهەڵاتناس جیانەبن: نزیك ترین نمونە لەم بوارە ئەوە لەكتێبی (الفكر لإسلامی الحدیث وصلته بالإستعمار الغربی) لەبارەی ڕۆژهەڵاتناس (الفونس إیتین دینث) كەڕەگەز پەرستێكی دژی ئیسلامە٣ لەكاتێك گۆڤاری (الأ مةالقطریة)٤ هاتوە وانەی بەراوردی ئاینەكان خویندوە كاتێ شارەزا بوە ئیسلام ئاینێكی ڕاستە باوەڕی هێنا موسڵمانبونی خۆی ڕاگەیاند بەنوسراوەكانی خزمەتی ئاینی ئیسلامی كرد.

هۆكارەكانی ئەم دژ بەیەكیە ئەوەیە چاپی كتێبەكە ئەگەرێتەوە بۆ ساڵی ١٩٧٠ لەكاتێك گۆڤاری (الأمة) لەساڵی ١٩٨٠ دەرچوو ئەم دوو سەرچاوەش جیاوازیان چواردەساڵە ئەم ڕۆژهەڵاتناسەئەم ماوەیە موسڵمان بوەو قەناعاتی بەئیسلام هێناوە.